تاک و کۆمەڵگەی عیراق لە دیدی عەلی وەردییەوە

دکتۆر عەلی وەردی بیرمەند و کۆمەڵناس و مێژوونوسێکی دیاری عیراق  و جیهانی عەرەبییە. زۆربەی  مێژوونوس و کۆمەڵناسانی عیراق و جیهانیش لەو باوەڕەدان کە هیچ کەسێک هێندەی عەلی وردی کۆمەڵگەی عیراقی نەناسیوە. عەلی وەردی لە ساڵی 1913 لە بەغدا لە دایک بووەو لەساڵی 1995 لە بەغدا کۆچی دواییکردووە. زانکۆ و پلەی ئەکادیمی لە ئەمریکا خوێندووەو خاوەنی کۆمەڵێک کتێبی گرنگە لەوانە «کەسایەتی تاکی عیراقی، چەپكێک لە مێژوویی کۆمەڵناسی عیراق، گاڵتەجاری عەقڵی مرۆڤایەتی،واعیزەکانی سوڵتان» کۆمەڵێک بەرهەمی تر. ئەو خاوەنی دیدێکی تەواوی جیاوازە بۆ تاک و کۆمەڵگەی عیراقی، ئەمەش لە بەشێکی زۆری کتێبەکانیدا بەروونی دەریخستووە.
لەماوەی پێشوودا چاوم بە دیدارێکی زۆر تایبەتی کەوت کە ئەویش لەگەڵ نووسەری عیراقی حەمید مەتبەعی سازیکردووە، ئەمەش لەکتێبێکدا بەناونیشانی « عەلی وەردی داکۆکی لە خۆی دەکات» کە لەلایەن وەرگێڕی هێژا. د. نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد کراوەتە کوردی و دەزگای رۆشنبیری جەمال عیرفان چاپی کردووە.
لەم کتێبەدا عەلی وەردی تێڕوانینی خۆی لەسەر کۆمەڵێک مەسەلە باسکردووە لەوانە: کەسایەتیی و کۆمەڵگەی عیراقیی، زانست ، ئەدەبی کۆن و نوێ، شۆڕش، مێژوو. کۆمەڵێک بابەتی تریش. زۆرجار لەرێگەی دیدارێکەوە، مرۆڤ دەتوانێت تێڕوانینی کەسی بەرامبەر بزانێت، بەتایبەتی ئەگەر کەسێکی شارەزا ئەم دیدارە بکات.  ئێمەش لەرێگەی ئەم کتێبەوە بە  بەشێکی بیروبۆچوونی عەلی وەردی ئاشنا دەبین.

زانست
لەم کتێبەدا قسەوباسی زۆری تێدایە لەبارەی زانست و ئەدەب و نووسین. کاتێک حەمید مەتبەعی پرسیاری ئەوەی لێدەکات کە بۆچی  ئێستا دژی بۆچوونەکانی سەلام موسای رووناکبیری میسری دەوەستێتەوە لەکاتێکدا سەلامە موسا وەسفی کارەکانی ئەوی کردووە . وەردی لە وەڵامدا  دەڵێت: 
«لە زانستدا مەسەلەی وەفایی و بێ وەفایی بوونی نییە، بواری وەفا لە پەیوەندییە شەخسییەکاندا بوونی هەیە. ئەگەر زانست لەسەر بنەمای وەفای شەخسی کاری بکردایە، ئەوا پێش نەدەکەوت.»

شۆڕش و مێژوو
عەلی وەردی تێڕوانینی تایبەت بە خۆی هەیە لەبارەی مێژوو و شۆڕشەوە، کە زۆرجار بەدڵی ئەو کەسانە نەبووە کە خۆیان بە شۆڕشگێر و خەباتگێر دادەنێن.  لەمبارەیەوە دەڵێت:
 «مێژوو بریتییە لە  زنجیریەک  شۆڕشی بەدوای یەکداهاتوو، ئەوەی لەسەردەمێکی دیاریکراودا  شۆڕشگێر و پێشكەوتنخواز بووە، دەشێت لە  قۆناغی دواتردا  کۆنەپەرست بێت. ل26»

مرۆڤ
لەبارەی مرۆڤیشەوە دیدێکی تەواو جیاوازی هەیە، بەتایبەتی ئەوەی کە پەیوەندیی بە  کەسایەتیی و رۆڵی کۆمەڵگەوە لەسەر تاک هەیە.  لەمبارەیەوە کۆمەڵێک بۆچوونی تایبەتی هەیە .
مرۆڤ بە گشتی « هەقی»ی خۆش ناوێ، بەڵکو « من» ی خۆش دەوێ، ئەو کاتێک باسی هەق دەکات کە لەگەڵ « من» دا بگونجێت. خۆ ئەگەر « هەق» و « من» جیاواز بوون، ئەوا مرۆڤ بە دوای « من» دا  دەڕوا و هەقی لەبیر دەچێتەوە...ل72 
گرفتی مرۆڤ ئەوەیە خۆی دەستی لە دروستکردنی کەسێتی خۆیدا نییە لە چوارچێوەیەکی زۆر دیارییکراودا نەبێت. ئەو وا دەزانێت دەتوانێ خۆی خۆی دروست بکات،بەڵام بە هەڵەدا چووە. نازانێ خۆی  دروستکراوە، دروستکەر نییە،،،ل 86
عەقڵ زاڵ نییە بەسەر سروشتی مرۆییدا، بەڵکو سروشتی  مرۆیی زاڵە بەسەر عەقڵدا و هەڵیدەسوڕێنێ. کاتێک مرۆڤ رەفتارێکی دیاریکراو دەگرێتە بەر، یان باوەڕ بە بیروباوەڕێک دەهێنێت، ئەو وادەزانێت ئەمە بە ئیرادەی خۆیی و بە هەڵبژاردنی ئازادانە و  بیرکردنەوەی خۆی ئەمەی کردووە، ئەو نازانێت لە پشتی رەفتارەکەی  یان بۆچوونەکەیدا چەندین فاکتەر هەیە،ئەو فاکتەرانەش  کار دەکەنە  سەر بیرکردنەوەی بێئەوەی پێی بزانێت،،ل 106

هەموومان شێتین 
هەر لەبارەی سروشتی مرۆییەوە، عەلی وەردی قسەی زیاتری هەیە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندیی بە ژیریی و شێتییەوە هەیە. لەمبارەیەوە دەڵێت:
زانستی نوێ  دەڵێ ، ئێمە هەموومان  شێتین، بەڵام بە  ڕێژە و پلەی جیاجیا، بەڕێژەی زۆر یان کەم. هیچ کەسێک لە دنیادا سەد لە سەد عاقڵ نییە.ئەمە مانای ئەوەیە ئێمە هەموومان لە رەفتارو  بیرکردنەوەکانماندا  ملکەچی ئەو فاکتەرانەین کە کارمان تێدەکەن و ئێمە  نایزانین، یاخود هەستی پێ ناکەین، بەڵام ئەو کەسانەی خودا شانسی پێ بەخشیون دەتوانن رەفتارو بیرکردنەوەیان کۆنتڕۆڵ بکەن، بە جۆرێک رێگە نادەن پاڵنەرە نەستییەکان کاریان تێبکات،،،ل 110

کاریگەری کۆمەڵ و خەونی موگناتیزی
وەردی زۆر باوەڕی بە کاریگەری کۆمەڵ بەسەر تاکەوە هەیە، بەتایبەتی لەکاتی جەنگ و ئاژاوەگێڕیدا. ئەمەش زیاتر بە پشت بە بەستن بە تێزەکانی فەیلەسوفی فەرەنسی گۆستاڤ لۆپۆن.
وەردی لەمبارەیەوە دەڵێت:
مرۆڤ دەکەوێتە ژێر کاریگەری ئەو خەواندنەی لە رێگەی هوتافلێدان یان گوتاری زایەڵەداری سەرکردەکانی ئاژاوەچییانەوە، کۆنتڕۆڵ دەکرێت. ئەوان دونیای بۆ پڕ دەکەن لە وەهم و زۆر پێوەنان، ئەویش باوەڕ بە هەموو قسەکانیان دەکات و بەپێی فەرمانی ئەوان دەجووڵێتەوە. کاتێک لە دواییدا ئەو خەواندنەی لەسەر دەرەوێتەوە، پێی سەیرە ئەو کارانەی کردووەو سەری لە کردەوەکانی خۆی سوڕ دەمێنێ، وا دەزانێ خەون بووە. ،،،
نابێ ئەوەمان لەیاد بچێت کە سروشتی ئاژاوەگێڕی  تەنها لەو کەسانەدا نییە کە بەکردەوە بەشداری دەکەن، بەڵکو لەوانەیە  ئەو کەسانەش بگرێتەوە کە بەدڵ و بە زمان لەگەڵیدان،،،ل116

عیراق لە سەردەمی عوسمانیدا
عیراقیش وەکو هەموو شوێنەکانی تری ژێردەستەی دەوڵەتی تورکی عوسمانی، لەوپەڕی دواکەوتوویی رەوشی خراپدا بووە. وەردی زۆر بەجوانی لە کتێبەکانیدا، باسی ئەو رەوشە خراپەی عیراق دەکات لەسایەی تورکدا. لێرەشدا دووبارە جەخت لەم خاڵە دەکاتەوەو دەڵێت:
عیراق لە چەرخی عوسمانیدا لە بارودۆخێکی  کۆمەڵایەتی وادا دەگوزەرا، لە رووی دواکەوتنی  شارستانی  و برسێتی و نەخۆشی، هەر لە بارودۆخی سەدەکانی ناوەڕاست دەچوو. فەیسەڵی یەکەم هات و هەوڵی دا عیراق  لە نەهامەتی رزگار بکات، لەم پێناوەدا  زۆر تێکۆشا، بەڵام بەر لەوادەی  خۆی مرد، ئەمەش بەدبەختی عیراق بوو،،،ل 152

شاعیرانی تاکسی ئامێز
عەلی وەردی خاوەنی دیدێکی تەواو تایبەت بووە بۆ ئەدەب، کە زۆرجار بەدڵی زۆرینەی ئەدیبان و نووسەرانی عیراق نەبووە، بەتایبەتی ئەوەی کە پەیوەندی بە شاعیرانی کلاسیکی عەرەبەوە هەیە بۆ نموونە موتەنەبی.  لەم کتێبەشدا بە ووردی ئەم دیدگایەی باس کردووە. لەهەمووی گرنگتر باسی  « شاعیرانی تاکسی ئامێز» دەکات،  لێرەدا زۆر بەجوانی ئەم دەستەواژەییەی شیکردۆتەوەو دەڵێت:
«من رێز و حورمەت و شکۆیەکی زۆرم بۆ شاعیری پابەند-مولتەزیم هەیە، بەڵام شاعیری نامولتەزیم ئەوەی من حەز دەکەم ناوی بنێم شاعیری « تاکسی ئامێز» ، ئەوا من قینم  لێ دەبێتەوەو رقم لە هەموو ئەو کەسانە  دەبێتەوە کە ئەو رێچکەیە دەگرن. شاعیرانی تاکسی ئامێز، ئەوانەن کە ستایشی سوڵتانەکانیان کردووەوە هەقیان بە ناهەق و ناهەقیان  بەهەق  زانیوە، بەپێی ئەو خەڵات و  پاداشتەی لە سوڵتانەوە وەریان گرتووە.» 
هەربۆیە ئەو بۆچوونێکی تەواو پێچەوانەی بەرامبەر بە شاعیری گەورەی عەرەب موتەنەبی هەیە، زۆرکەسیش بە دوژمنی موتەنەبی دادەنێن. هەرچەندە ئەو تەنها دەڵێت: 
«موتەنەبی  ساتیشی حاکمی میسری کافوری ئیخشیدی کرد و دوایش زەمی کرد، ئەو بۆیە ستایشی کرد، چونکە تەماحی لە پاداشتەکانی هەبوو، بەڵام کە پاداشتی لێ بڕا، ئیتر زەمی کرد.پێشتریش بەپێی بەرژەوەندییەکانی خۆی ستایشی حاکمی سوریا سیف الدوله الحمداني کردووەو لە دوایشدا زەمی کردووە، رەخنەگران چاوپۆشی لەم لایەنەی شیعری موتەنەبی دەکەن، تەنها دەڕواننە لایەنی هونەری و شیعرەکە، ل31»

ئەدەب پیشەیە
لەبارەی ئەدەبیشەوە بۆچوونی تەواو جیاوازی هەیە و لەمبارەیەوە دەڵێت:
 لە واقعدا لەرووی سروشتی مرۆییەوە، جیاوازی  نییە لە نێوان ئاسنگەر و ئەدیب، جیاوازی دیاری ئەمان لەو جیاوازییەدایە کە لەسەرێك هەریەکەیان لەهەلومەرجێکی جیاواز  پێگەیشتوون، لەسەرێکی تر ئەو بەهرە زەینییە کە خودا پێی بەخشیوە، دەشێت تاک بەبەهرەیەکی زەینی وا لەدایک بێت کە رێگەی بۆ خۆش بکات ببێ بە ئەدیب، پاشان لە بارودۆخێکدا بژی یارمەتیدەر یان هاندەربێت بۆ ئەو کارە ، بۆیە  لەوانەیە ببێ بە ئەدیبێکی دیارو بەناوبانگ، بەڵام گرفتی ئەو تاکە ئەوەیە، کاتێک دەگاتە پایەیەکی دیار، لە خۆبایی دەبێت و  وا دەزانێ خۆی خۆی دروستکردووە، ئەو بەهرە زەینییەی بیر دەچێتەوە کە خودا پێی بەخشیوە، هەروەکو ئەو هەلومەرجەشی بیر دەچێتەوە کە یارمەتی داوە، ئەگەر ئەو شتە نەبوایە لەوانەیە ببوایە بە ئاسنگەر یان ببوایە بە حەماڵ و یان ببوایە بە سواڵکەر. ل35

دوا قسە
بە دڵنییایەوە لەم کتێبەدا قسەوباسی زۆری تێدایە هەمووشیان قسەی تایبەت و گرنگ و جوانن، ئەم کتێبە هاوکاری زۆرمان دەکات بۆ تێگەیشتن لەبەشێکی بۆچوونەکانی عەلی وەردی  لەبارەی مرۆڤ، تاک، کۆمەڵگەی عیراقی و جیهانی.
لێرەدا جێگەی خۆیەتی کە دەستخۆشیی لە  برای هێژامان کاک نەوزاد بکەین، هیوای کاری جوانتری بۆ دەخوازین.

ئەردەڵان عەبدوڵڵا