تاڤگه‌سابیر
ده‌کرێ هه‌ر له سه‌ره‌تاوه ئێمه‌ش بڵێین که (هه‌موو هونه‌رێک له‌دایکبووی سه‌رده‌مه‌که‌ی خۆیه‌تی) ئیدی له‌م پیودانگه‌وه ئه‌و تێڕوانینه بخه‌ینه‌ڕوو که کاری رۆشنبیر ته‌نها پێناسه‌کردنی چه‌مکه‌کان نییه ته‌نها دۆزینه‌وه‌ی شوناس نییه بۆ ئه‌و چه‌مك و ده‌سته‌واژانه‌ی که چه‌ند سه‌ده‌یه‌که به‌کاردێ و کاری له‌سه‌ر ده‌کرێ و دنیایه‌ك تێۆر و راڤه‌کردنی جیاوازی له پشته‌وه‌یه و به چه‌ندین شێوه و ستراکتۆر پراکتیزه‌کراون. ئه‌م لێکۆڵینه‌وه‌یه هه‌وڵێک نییه بۆ دووباره‌کردنه‌وه‌ی راڤه‌کردن و شوناسه دیاریکراوه‌کان، به‌ڵکه هه‌وڵێکه بۆ قسه‌کردن له‌سه‌ر کاریگه‌رییه‌کان و به‌ریه‌ککه‌وتنه‌کان ، هه‌وڵێکه بۆ دۆزینه‌وه‌ی جیاوازییه‌کان و دۆزییه‌وه‌ی ناکۆکی و لێکدژه‌کان له‌مه‌ودا جیاوازه‌کانی نێو کۆمه‌ڵگا و ئه‌و ئاسته ژیاریی و که‌لتووری و رۆشنبیرییه‌ی کۆمه‌ڵگا دوور له پێوه‌ره کۆمه‌ڵایه‌تییه نه‌ریتییه‌کان و پێوه‌ره داخروه‌کانی ترادسیۆنی باوی روانین..
ئه‌وه‌ی ئه‌وڕۆکه ده‌روازه‌یه‌ک بۆ قسه‌کردن و راڤه‌کردنی جیاواز ده‌خولقێنێ و ده‌ره‌خسێنێ ئه‌و نه‌ریته هه‌ژاره‌ی رۆشنبیریی ئێمه نییه که خوازیاری که‌مترین قسه‌و که‌مترین راڤه‌کردن و جیاوازییه به‌رامبه‌ر مه‌وداو ره‌هه‌نده‌کانی دی و سه‌رسامه له گۆرانکارییه‌کاندا و ده‌سته‌وئه‌ژنۆ به‌رامبه‌ر دیارده‌کانی جیهان و هزری هاوچه‌رخ و جیهانگیری و راڤه‌کردنی نۆێ بۆ دنیا دیار ده‌کا دانیشتووه و هیچی دیاریکراوی نییه بیڵێ و بیکا و بیریلێبکاته‌وه، له ناوه‌وه‌ڕا ئه‌و ترادسیۆنه ئاسته‌کانی بیرکردنه‌وه‌و گۆران و جیاوازییه‌کانی خه‌فه‌کردووه و گرفتاری سه‌رلێشێواوییه‌کی گه‌وره و خه‌مساردییه‌کی بێ‌ئه‌ندازه‌ی کردووه به‌رامبه‌ر به خۆی و ئه‌وانیدی و هه‌ڵکردن له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مه نوێکاندا. هاوکات له ده‌ره‌وه‌ڕا گوتارێکی جیاوازی نییه بۆ ناسینه‌وه و دۆزینه‌وه‌ی شوناسێکی دیاریکراو بۆ خۆی و نه‌ریته داخراوه‌که‌ی ، ئه‌و تێکسته پیرۆزانه‌ش ده‌رئه‌نجام زیاتر و وه‌همه‌کانی له‌لا گه‌وره‌تر ده‌کا و ده‌یگه‌یه‌نێته ئاستێکی بێ‌ئه‌ندازه‌ی یۆتۆپی و ئاستێکی گه‌وره‌ی بێئاگایی به‌رامبه‌ر دنیا و دیارده هزریی و فهلسهفیی و ژیارییه نوێکان. بۆ نمونه نه‌وه‌یه‌ك له رۆشنبیران هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی له ورده‌کارییه‌کان و راڤه‌کردنه جیاوازه‌کان و قوڵاییه‌کاندا خۆیان بدزنه‌وه هه‌ڵده‌ستن به دابینکردنی که‌ره‌سته‌گه‌لێکی میدیایی بۆ قسه‌کردن له‌سه‌ر بابه‌تی گه‌وره و مه‌سه‌له‌ی گه‌وره" به‌ڵام به بێ ره‌خنه و به‌بێده‌نگی" وه‌ك کێشه نه‌ته‌وایه‌تییه‌کان ململانێ سیاسییه‌کان، ئاسایشی، نه‌ته‌وه‌‌یی ،ئایین ،ده‌سته‌ڵات ،ده‌وڵه‌ت، شه‌ڕی ناوخۆ،، هتد.. به‌ڵێ ئه‌مه‌ش به‌و مانه‌یه نییه که قسه له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌تانه نه‌کرێ، نه‌خێر ئه‌گه‌ر قسه‌کردن له‌سه‌ر ئه‌و شتانه‌خوێندنه‌وه و ئاگاییه‌کی مه‌عریفی جیاوازی له‌پشته‌وه نه‌بوو، ئه‌گه‌ر درۆیه‌کی گه‌وره له دیووه نادیاره‌کانی ئه‌و دایلۆگه‌وه ئا‌ماده‌بوو ئه‌وا به بێ روونکردنه‌وه‌ی زیاتر له‌سه‌ر ئه‌م ئاسته رۆشنبیرییه، که‌سانێکی به‌ناو رۆشنبیرمان ده‌ستده‌که‌وێ که به‌رژه‌وه‌ندیخواز و تاراده‌ی ئه‌وپه‌ڕی سه‌رلێشواویی میتۆدی وته‌زایه‌کی گه‌وره‌ی بێئاگایی و گه‌مژه‌ییمان ده‌ستده‌که‌وێ ، که مه‌حاڵه دوورکه‌وتنه‌وه له ده‌رئه‌نجامه خراپه‌کانی به‌تایبه‌تی له رووی رۆشنبیریی و کارگێڕیی و خراپ تێگه‌یشتن له نادادیی و بێ مافی و زۆرێک له‌و ره‌هاگه‌راییه‌ی که ده‌سه‌ڵاتێکی نادا‌دیانه مافی ره‌وایه‌تی دیکتاتۆری و سته‌مکاری ده‌به‌خشێ به‌خۆی و گره‌نتی به‌رده‌وامبوونی خۆیشی ده‌سته‌به‌ر ده‌کا. بێگومان ئه‌و ئاستی روانینه‌دوابه‌رهه‌می بێده‌نگییه‌کانه له‌سه‌ر زۆرێک له ورده‌کاری و ئه‌و راڤه‌کردن و ره‌خنه پێویستانه‌ی که نه‌وه‌یه‌ك له نه‌وه‌کان ناتوانن خۆیان بده‌ن له‌قه‌ره‌ی و قسه‌ی جدی له‌سه‌ر بکه‌ن .
ده‌ره‌نجامی هه‌موو بێده‌نگییه‌ک به‌رامبه‌ر نادادیی و سته‌مکاریی و له‌قاڵبدان و مۆنۆپۆلیزه‌کردنی سه‌رچاوه‌ئابوریی و فه‌رهه‌نگییه‌کانی هاوڵاتیان به‌گشتی دنیایه‌ک دێکتاتۆری بچووکمان بۆ دروستده‌کا ، که‌له‌خراپترین حاڵه‌تدا بارودۆخه‌که‌زۆر خراپتر ده‌بێ له‌و ژیانه‌ی که‌له‌ژێر سایه‌ی دیکتاتۆره‌گه‌وره‌کان و ده‌سه‌ڵاته‌تۆتالیتارییه‌کان دایه.
به‌ڵام ئه‌مرۆ له‌سه‌رده‌می ئێستادا بارودۆخه‌کانی گۆڕان و وه‌ك پێشدان نین ئه‌و رۆشنبیره‌ی قه‌یران دروستده‌کا و گرفت ده‌نێته‌وه، ئێستاکه خۆی له قه‌یراندایه به‌تایبه‌تی پاش ئه‌وه‌ی تیۆر و پرنسیپه‌کان شه‌رمه‌له‌رووتکاوه‌‌کانی ئه‌وییان ئاشکرا کردووه به‌وه‌ی رۆشنبیر له‌به‌رامبه‌ر ئاڵۆگۆڕ و گۆرانکارییه گه‌وره‌کانی دنیادا و له پتر له ئاستێکدا ده‌سته‌وسان و لاوازه. ئه‌مه‌ش رۆشنبیری له راستگۆیی چه‌که‌کانی داماڵی . ئێمه ئه‌مرۆ ئه‌و شتانه ده‌بینین که ئه‌و به‌ها گه‌ورانه‌ی رۆشنبیر داکۆکی لێده‌کرد، له‌ژێر کووته‌کی روداوه گه‌رمه‌کاندا ، ده‌ڕووخێن ئێستا روداوه گه‌وره‌کانی دنیا گاڵته به ساکاریی دروشم و پڕۆژه‌کانی ده‌که‌ن، ده‌رکه‌وت به‌رنامه و تێۆره‌کان چه‌ند که‌مده‌ست و لاوازن.
له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌و قه‌یرانه‌ی رۆشنبیرانێکی ده‌سه‌ڵاتخوازو نه‌ریتی دروستیده‌که‌ن ئه‌وڕۆکه له‌به‌رده‌م ئه‌و شه‌پۆله نوێیه‌ی جیاوازی و گۆرانکاریه‌کان لاواز و له‌به‌ریه‌کهه‌‌ڵوه‌شاوه و بێ به‌رنامه‌یه. ئه‌و قه‌یرانه‌ی نه‌ریتێک له نه‌ریته‌کان ده‌یخوازێ له تاکه یه‌ك سه‌رچاوه‌وه سه‌رچاوه نه‌گرێ، به‌ڵکه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ خه‌یاڵگه نه‌ریتییه‌کان و ره‌مزو دروشمه سه‌رسه‌خته‌کان و که‌لتوورێکی پڕ بێده‌نگی کۆمه‌ڵایه‌تی و بێده‌نگی سیاسی و رۆشنبیریی و ته‌باییه نامه‌نتیقی و ساده‌و ساکارانه‌ی ئه‌و رۆشنبیره‌ی که ئاسته‌کانی گه‌شه‌کردن و گۆرانکاری و جیاوازییه‌کان تێناگا. ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی که به‌هاکان و مۆڕاڵه جیاوازه‌کان، بیرکرنه‌وه جیاوازه‌کان ده‌که‌ونه ژێر کاریگه‌ری ئه‌و نه‌ریته مه‌ترسیداره‌ی بێده‌نگییه‌وه، ئه‌وکاته قه‌یرانی گه‌وره دێته‌ئاراوه...
ئه‌وکاته‌ی رۆشنبیرێک یان ده‌سته‌بژێرێکی رۆشنبیری یان گروپێکی فشار تاکه یه‌ك ره‌خنه‌و تاکه یه‌ك خۆپیشاندان و قسه‌له‌سه‌ر نادادیی و ده‌سه‌ڵات و گه‌نده‌ڵییه‌کان سیستمه‌ی سیاسیی و حیزبی و گروپه ته‌قلیدییه‌کان و حوکم ناگرن، ئه‌وکاته ده‌رئه‌نجام که له رۆشنیرێکی بێده‌نگ و بێقسه‌و بێوه‌یمان دستده‌که‌وێ که ئاستێکی داخراوی قه‌یرانامێز به‌رجه‌سته‌ده‌که‌ن. له‌و کاتانه‌دا نه‌وه‌یه‌ک له شاعیران دێن وه‌ک چه‌رخی جه‌هاله‌ت شیعر به سه‌روه‌رییه‌کان و بێماناییه‌کاندا هه‌ڵده‌ده‌ن و له‌ژێر ئه‌و ساباته شاراوه‌یه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا به‌روبوومی ئایدۆلۆژیاکان و نادادییه‌کان ده‌خۆن، ئه‌وکاته ژه‌مه‌خواردنی به‌ره‌که‌ت و مه‌کره‌مه ناشرینه‌کانی ده‌سه‌ڵات ده‌خۆن سفره‌ی بێده‌نگی بۆ یه‌کتری ده‌ڕازێننه‌وه. بێده‌نگی په‌تایه‌کی گه‌وره‌و کاره‌ساتێکی گه‌وره‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی و رۆشنبیریی و سیاسی و ئابورییه، کاره‌سات ته‌نها جه‌نگ و کاولکاری و وێرانه‌ییه‌کان نییه، به‌ڵکو کاره‌سات ئه‌و بێده‌نگییه بێشوماره‌یه که سه‌رله‌به‌ری چین و تۆێژه‌کانی کۆمه‌ڵگا و کایه و پێهکاته کۆمه‌ڵایه‌تیی و رۆشنبیریی و فه‌رهه‌نگیی و مییدیاکان ده‌گرێته‌وه، ئه‌گه‌ر تروسکایی ره‌خنه‌یه‌کیش هه‌بێ، به‌ڵام کۆمه‌ڵگاو ده‌سه‌ڵات حوکم ئاماده‌گی گۆێگرتن و وه‌رگرتن ره‌خنه‌و پێشنیارو داواکاری و جیاوازییه‌کانیان نه‌بوون، ئه‌وا ئه‌و قه‌یرانه یه‌ک‌له‌دوایه‌کانه‌ی په‌ره به‌و بێده‌نگییه ده‌ده‌ن زیاتر و زیاتر گه‌وره ده‌بن و خه‌یاڵگه جیاوازه‌کان ده‌کوژن.
بێده‌نگی له ئاسته رۆشنبیرییه‌که‌دا گه‌نده‌ڵییه‌کی گه‌وره‌ی رۆناکبیری ده‌خولقێنێ و ئاسته هه‌مه‌چه‌شنه‌کانی جیاوازی به داهاتوویه‌کی نادیار رازیده‌کا ده‌رئه‌نجام له‌میانه‌ی ئه‌و قه‌یرانانه‌دا ناوه‌نده سیاسی و ئایدۆلۆژییه‌کان قسه له‌سه‌ر هه‌ڵگرتن و دواخستنی گۆڕانکاریی و جیاوازییه‌کان ده‌که‌ن بۆ کاتێکی دیکه و زه‌مه‌نێکی دیکه‌ی شیاو و ئاماده بۆ وه‌رگرتنی دیالۆک و ره‌خنه و جیاوازییه‌کان، بۆ نمونه ئه‌و کۆمه‌ڵگایه‌ی ده‌وڵه‌تی نییه و پڕ له میلیشیا و ده‌سه‌ڵاتی لوکاڵی ، ئایدۆلۆژیسته‌کانی بیر له دواخستنی هه‌موو قسه‌یه‌ك و هه‌موو پڕۆژه‌یه‌ك ده‌که‌نه‌وه بۆ داهاتوویه‌کی نادیار و بۆ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ت و سه‌ربه‌خۆیی ئه‌مه‌ش ده‌رئه‌نجام ئاستێکی باڵای قه‌یرانی بێده‌نگی بۆ کۆمه‌ڵگا به‌گشتی و رۆشنبیر به‌تایبه‌تی ده‌خولقێنێ. ئه‌و رۆشنبیره‌ی به‌سه‌ر دوو دنیای جیاوازدا دابه‌شده‌بێ دنیایه‌ك که‌زیاتر نزیکه له ره‌خنه و جیاوازی و قبوڵکردنی به‌رامبه‌ر و سه‌ربه‌خۆیی و داکۆکیکردن له ئازادی گشتی و تاکه‌که‌س و ماف و یه‌کسانییه‌کان دنیاکه‌ی دیکه‌ش پڕ له سازشکاری له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵات و قبوڵکردنی ناحه‌قی و ته‌بایی و هزری باوی قسه‌نه‌کردن و هیچ نه‌گوتن زۆرجار رۆشنبیر ئه‌و بووه‌ره گوێڕایه‌ڵه‌یه که خزمه‌تی ده‌سه‌ڵات و ئه‌و ئه‌رکه ئایدۆلۆژیی و نه‌ریتییانه ده‌کا، هه‌موو ئایدۆلۆژیایه‌ك بۆ خۆی رۆشنبیریی تایبه‌تی خۆی هه‌یه، حیزبێک نییه له دنیادا کۆمه‌ڵێک رۆشنبیر و چه‌ند ئه‌دیێک و چه‌ند شاعیرێکی به‌ده‌وره‌وه نه‌بێ له‌به‌رئه‌وه ره‌خنه‌گرتن له‌و جۆره رۆشنبیره ته‌نها ره‌خنه‌گرتن نییه له‌و شوناسه ئایدۆلۆژییه‌ی ئه‌و جۆره روشنبیرانه نه‌خێر، قسه‌کردنه له‌سه‌ر ئالیاتی ئیشکردن و بیرکردنه‌وه‌و روانینی ئه‌و رۆشنبیره داخراوه‌ی که روانینه‌کانی پڕه له دووانه‌ی لێکدژ و ته‌بایی نامه‌نتیقیی ، له‌راستی دا ئه‌و جۆره له رۆشنبیران له دووفاقییه‌کی کوشنده‌دا ده‌ژین.
رۆشنبیر بوونه‌وه‌رێک نییه له ده‌ره‌وه‌وی کایه و پێهکاته و کاریگه‌رییه‌کاندا بژی، خه‌یاڵگه‌یه‌ك نییه بۆ په‌روه‌رده‌کردنی دابڕانێکی گه‌وره و هه‌ڵبژاردنی ته‌نیاییه‌کی فهلسهفیی و هزریی، به‌ڵکو رۆشنبیر له هه‌وڵی داگیرکردنی پانتاییه جیاوازه‌کانی ژیان و خه‌یاڵگه و هزره‌کاندایه، کارخانه‌یه‌که بۆ به‌کاربردنی که‌ره‌سته‌گه‌لێکی په‌یوه‌ست به به‌رهه‌مهێنانی هزریی و ئه‌نتۆلۆژیی ، رۆشنیر له‌گه‌ڵ ئاڕاسته جیاوازه‌کانی بیرکردنه‌وه و روانیندا له ناکۆکی گه‌وره و له ته‌بایی مه‌نتیقیانه‌دایه، هاوکات له‌گه‌ڵ ته‌واوی هه‌بووه‌کانی ئه‌و سه‌رزه‌مینه ژیاریییه‌ی ژیان و ئالگۆڕکێ مادییه‌کانی مرۆڤدا له‌به‌ریه‌ککه‌وتن و گونجان و ململانێ‌دایه رۆشنبیر کایه‌ك نییه له ده‌ره‌وه‌ی کایه‌کانی دیکه به‌ڵکو ته‌وژمێکه له‌ناو هه‌موو کایه‌و پێکهاته‌کاندا ئاماده‌یی هه‌یه، ته‌نها فه‌رمانبه‌رێک نییه له ماشێنه گه‌وره‌که‌ی حکومه‌ت و حیزب و ده‌سه‌ڵاتدا ، به‌ڵکو رۆشنبیر هێزێکه له هێزه‌کان، به واتایه‌ك له واتاکان رۆشنبیرانی ده‌ره‌وی ترادسیۆن و نه‌ریتی باوی روانینی ده‌سه‌ڵات و کۆمه‌ڵگا و ئایدۆلۆژیا رۆشنبیرێکن کار له‌سه‌ر کاریگه‌رییه‌کان و ره‌خنه‌کان ده‌که‌ن واته هێزێک به‌کارده‌هێنێ بۆ ده‌رچوون له هه‌موو کۆنترۆڵ و مۆنۆپۆله‌کانی ده‌سه‌ڵات. ده‌سه‌ڵات هه‌رچییه‌ك بێ و سه‌رچاوه‌که‌ی له‌هه‌ر کۆێیه‌که‌وه هه‌ڵقوڵابێ، زاده‌ی کۆنترۆڵ و هه‌ژموون و به‌کارهێنانی هێز و به‌ڕێوه‌بردنه جا ئیتر به‌کارهێنانی ئه‌و ئالیاتانه به هه‌ر ئاڕاسته‌یه‌کدا بڕوا کار له‌سه‌ر پانتاییه‌کانی ژیان و کایه و پێکهاته کۆمه‌ڵایه‌تیی و سیاسیی و ئابورییه‌کان ده‌کا، به‌ڵام له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م هێزه هه‌ژموونگه‌ره‌ی ده‌سه‌ڵاتدا فشارێک هه‌یه بۆ به‌رپاکردنی خه‌یاڵگه و هزرێکی جیاواز له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و کۆنترۆڵ و سزایه له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و مونۆپۆلیزه‌کردنه‌ی ده‌سه‌ڵات که رۆشنبیرانێکی ره‌خنه‌گر و سه‌ربه‌خۆن.
