سه‌ره‌تا:
له‌م رۆژانه‌ی پێشوودا كارێكی به نرخ و دانسقه‌ی مامۆستا ئه‌مین شوان به پێشه‌كیه‌كی دكتۆر نوری تاڵه‌بانیه‌وه كه‌وته به‌ردیده‌ی خوێنه‌وارانی كورد، ئه‌ویش دیوانی گه‌وره‌ی شێخ ره‌زای تاڵه‌بانی «توێژینه‌وه و ساغكردنه‌وه و وه‌رگێڕانی شیعره‌توركی و فارسییه‌كانیشی بۆ كوردی»، ئه‌م كاره ئاسانكاری زۆر بۆ توێژه‌ران و لێكۆڵه‌ران ده‌كات، دڵنیام ئه‌م كاره پێش دیداره‌كه‌ی زانكۆی چه‌رموو با، توێژه‌ران كه‌ره‌سه‌ی باشتریان له به‌رده‌ست ده‌بوو.
چاپێكی جیاوازی دیوانی شێخ ره‌زا
ئه‌م دیوانه تازه‌یه له دوو توێی 653 لاپه‌ڕه‌دا ره‌نگه سه‌رجه‌م شیعره‌كانی شێخ ره‌زای تیا بێت، ده‌ڵێم ره‌نگه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هێشتا شیعری زۆر شاعیری كورد له‌م كه‌شكۆڵ و له و ده‌ستنووسەدا ده‌دۆزرێته‌وه، كه پێشتر له چاپی دیوانه‌كاندا نه‌بووه، شێخ ره‌زا له ئه‌سته‌نبوڵ و میسر و حیجاز و به‌غدا ده‌یان ساڵ ژیاوه‌و ده‌شێت ده‌یان پارچه شیعری به عه‌ره‌بی و توركی هێشتا نه‌دۆزرابنه‌وه، دوای ده ساڵی ته‌مه‌نی شێخ ره‌زا له به غدا بووه، له گه‌ڵ شاعیران و رۆشنبیرانی ئه‌و رۆژگاره‌دا تێكه‌ڵ بووه، بۆیه ناكرێ بڵێین شیعری عه‌ره‌بی نیه، مامۆستا ئه‌مین شوان شیعره توركی و فارسییه‌كانی كردووه به كوردی و ناوه‌ڕۆكی شیعره‌كانی به كوردییه‌كی په‌تی نووسیوه‌ته‌وه، مامۆستا ئه‌مین شوان خۆی توركی و فارسی و عه‌ره‌بی و ئینگلیزی زۆر باش ده‌زانێ و ئه‌وه‌ش هاوكارێكی باشه بۆ ئه‌و تا ده‌قه‌كان به كوردی ڕه‌وان بنووسێته‌وه، دڵنیام ئه‌گه‌ر دوای وه‌رگێڕانی ده‌قه‌كان ده‌قه‌كانی بدایه به شاعیرێكی باش ده‌كرا كێش و سه‌روا بۆ شیعره‌كان داندرابا، وه‌ك چۆن پیره‌مێرد له كاتی خۆیدا بۆ مه‌ولانا و ئه‌وانی دیكه‌ش وای كردووه .
پێشه‌كی ئه‌م دیوانه دكتۆر نوری تاڵه‌بانی نووسیویه‌تی، دكتۆر نوریش شێخ ره‌زاناس و هه‌روه‌ها سه‌ر به هه‌مان بنه‌ماڵه‌شه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ست ده‌كه‌م قوڵتر رۆنه‌چووه‌ته نێو ژیان و به سه‌رهاتی شێخ ره‌زاوه بۆنمونه ئه‌و ده‌نووسێت «نووسه‌ری پێشه‌كی ئه‌و دیوانه‌ی شێخ ره‌زا، كه له ساڵی 1946 چاپكراوه، نووسیویه‌تی» پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی شێخ ره‌زا له ئه‌سته‌مبووڵ له رێگا هه‌واڵی كۆچكردنی باوكی ده‌بیسێت، پاش ماوه‌یه‌ك ناكۆكی له نێوان شێخ ره‌زا و شێخ عه‌لی براگه‌وره‌ی له سه‌ر میراتی باوكیان په‌یدا ده‌بێت.»
دانووی نه‌كوڵاوه
نووسه‌ری پێشه‌كی دیوانه چاپكراوه‌كه‌ی 1946 ناوی فه‌تحوڵا ئه‌سعه‌ده، ئه‌و سه‌رده‌مه له به غدا له ئه‌عزه‌میه دانیشتووه، من كاتی خۆی هه‌ندێ سۆراغم كرد هیچم له باره‌یه‌وه ده‌ستنه‌كه‌وت، پێشه‌كی دیوانه‌كه‌ی له 8-10-1946نووسیوه، به‌م جۆره باسی بیستنی هه‌واڵی مه‌رگی باوكی ده‌كات له لایه‌ن شێخ ره‌زاوه، « له عومری بیست و پێنج ساڵی له حه‌یاتی باوكیدا جارێك چووه‌ته ئه‌ستامبوڵ، له گه‌ڕانه‌وه‌ی له به‌ینی موسڵ و هه‌ولێر له كاروانچییه‌كان خه‌به‌ری وه‌فاتی باوكی بیستووه، به‌ڵام هیچ مه‌علوماتێكمان نیه كه‌له‌م سه‌فه‌ره‌ی له ئه‌ستامبوڵ چی كردووه و به چی خه‌ریك بووه، له پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی له كه‌ركوك تووشی مونازه‌عاتی عایله‌وی بووه و له گه‌ڵ براگه‌وره‌ی- كه مه‌رحوم شێخ عه‌لی ئه‌فه‌ندیه – دانووی نه‌كوڵاوه«، ده‌بینین له‌م پێشه‌كیه‌ی 1946دا به هیچ شێوه‌یه‌ك باسی میرات و شتی وانه‌كراوه، باسی كێشه‌ی خێزانی كراوه نه‌ك میرات و شتی تر، ده‌شێت ئه‌وه‌ش هه‌ر له‌سه‌ر شیعره‌كانی شێخ ره‌زا بووبێت نه‌ك شتی تر، هه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر كێشه له سه‌ر میرات و شتی وابووبێ، هه‌رگیز رێی تێناچێت شێخ ره‌زا به‌و جۆره خۆی بدا به ده‌سته‌وه‌و سه‌رهه‌ڵبگرێ بۆ كۆیه، هه‌ر خۆیشی له هه‌جوه‌كه‌ی مامه غه‌فوریدا باسی كێشه‌ی خۆی و كاكی ده‌كات و ده‌ڵێت:
هه‌رچه‌نده وتم وه‌ختێ كه دیم نه‌خوه‌تی قه‌لبی
یاڕه‌ب كه له‌گه‌ڵ شێخ عه‌لی بۆچی شه‌ڕم كرد
هه‌رده‌چمه‌وه لای گه‌رچی بڵێ هاته‌وه دیسان
ئه‌م خوێڕیه بێكاره كه من لێره ده‌رم كرد
دیوانه‌كه‌ی 1946 كه شێخ عه‌لی كۆی كردوه‌ته‌وه و چاپی كردووه، كه‌م و كوڕی تیایه، به‌ڵام دكتۆر نوی تاڵه‌بانی ده‌ڵێت: «به داخه‌وه كه‌م و كوڕی زۆری تیایه «، له كاتێكدا ئه‌م دیوانه نزیكترین چاپكراوه له سه‌رده‌می شێخ ره‌زا و له لایه‌ن نزیكترین كه‌سیه‌وه كۆكراوه‌ته‌وه، شێخ عه‌لی پارێزه‌ر بووه و كه‌سێكی خوێنه‌وار بووه و كوڕه‌زای شێخ ره‌زایه و ره‌نگه له زۆر كه‌س باشتر شیعره‌كانی شێخی باپیری ده‌ستكه‌وتبێت، هه‌ڵبه‌ت شێخ عه‌لی ماوه‌یه‌كیش قایمقامی چه‌مچه‌ماڵ بووه، هه‌رچه‌ند ئه‌مه دوای چاپی دیوانه‌كه بووه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به ساڵاچوانی ئه‌و سنووره له‌و كاته‌دا زۆرێك له شیعره‌كانی شێخ ره‌زایان له به‌ر بووه، ئێستاش خه‌ڵك هه‌یه هه‌ندێك شیعر به ناوی شێخ ره‌زاوه ده‌ڵێت كه له دیوانه چاپكراوه‌كاندا نین، یه‌كێك له‌و كه‌سانه كاك حه‌مه شه‌ریفه كه خه‌ڵكی قرخه و مه‌لا زاده‌یه . ره‌خنه له دیوانی یه‌كه‌م گیراوه، به‌ڵام ئه‌وانه‌ی ره‌خنه‌یان گرتووه، زیاتر ره‌خنه‌یان له هه‌ڵه و كه‌م و كوڕی نووسین و كۆكردنه‌وه‌ی شیعره‌كان و هه‌روه‌ها كه‌می شیعره‌كان هه‌یه، به‌هه‌موو ئه‌و كه‌م و كوڕیانه‌شه‌وه كاره‌كه‌ی مه‌لا فه‌تحوڵا ئه‌سعه‌د و شێخ عه‌لی كارێكی گرنگ و بایه‌خداره.
شیعری داشۆرین و هه‌جوی شێخ ره‌زا
له كۆتایی پێشه‌كیه‌كه‌دا دكتۆر نوری تاڵه‌بانی ده‌یه‌وێ شیعری شێخ ره‌زا به تایبه‌ت شیعری داشۆرین و هه‌جوی شێخ ره‌زا به بابه‌تی خۆشی نێو مزگه‌وت و ته‌كیه و خانه‌قا و دیوه‌خانه‌كان بچوێنێ و بڵێ ئه‌مه بۆ ئه‌و شوێنانه دانراون، كه من پێم وایه شێخ ره‌زا شاعیرانه‌و به مه‌به‌ستی شیعری هه‌جوو شیعری داناوه‌و ویستویه‌تی ئه‌و بۆشاییه له نێو ئه‌ده‌بی كوردیدا پڕبكاته‌وه و هه‌جوه‌كان و ستایشه‌كانیشی به مه‌به‌ست و به ئامانج بووه و ته‌نانه‌ت هه‌ندێك جار هه‌جوی بۆ ئه‌وه كردووه توانای به‌رانبه‌ر تاقیبكاته‌وه، شێخ ره‌زا شاعیرێكی به تواناو لێهاتوو كه‌م وێنه بووه و شیعره‌كانی نمونه‌ی جوانی و قوڵی و مانادارین .
به‌ده‌ر له پێشه‌كیه‌كه ئه‌م دیوانه ده‌كرێت به باشترین و پوخته ترین دیوانی شێخ ره‌زای تاڵه‌بانی له قه‌ڵه‌م بدرێت كه له نێوان ئه‌م دیوانه و یه‌كه‌م دیوانی چاپكراودا»76» ساڵ دووری هه‌یه، ئه‌وه‌ی مایه‌ی خه‌مه ئه‌م دیوانه‌ش له هه‌ڵه‌ی چاپ بێبه‌ش نیه، وه‌ك چۆن هه‌ڵه‌ی چاپ هه‌میشه باری سه‌ردڵی هه‌مووانه، بۆ نمونه هه‌ر له سه‌ره‌تادا و له لاپه‌ڕه بیست دوو جار دالی كۆتایی ئه‌سعه‌د ئاغا په‌ڕیوه، جا نازانم دكتۆر موكه‌ڕه‌م تاڵه‌بانی وای نووسیوه، یان هه‌ڵه‌كه هه‌ڵه‌ی چاپه.
یه‌كێكی تر له كێماسیه‌كان كه من لام وایه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی قه‌باره‌ی كتێبه‌كه بووه‌وله‌وه‌دا مامۆستا ئه‌مین گوناهێكی نیه، ئه‌وه‌یه شیكردنه‌وه‌و باس و خواس و شیعره‌كان تێكه‌ڵ كراون، شیعری عه‌شره‌تی جاف به‌شێك له باس و خواسه‌كه‌ی كه‌وتوه‌ته سه‌روی شیعری دڵبه‌ری بێوه‌فاوه، ئه‌مه له شوێنی تریش به‌رچاو ده‌كه‌وێت، هه‌ر به دوای به‌شه كوردیه‌كه‌دا تێكه‌ڵ به‌و باس و خواسه شیعره فارسیه‌كان ده‌ست پێده‌كه‌ن .
بایه‌خی ئه‌م كاره‌ی مامۆستا ئه‌مین شوان له‌وه‌دایه كه جگه له وه‌رگێڕان و هه‌ڵوه‌سته له سه‌ر شیعره‌كان زانیاری زۆر و وردیشی له باره‌ی كه‌سه‌كان، ناوه‌هاتووه‌كان و رووداوه‌كان و مه‌به‌سته‌كانی شێخ ره‌زاوه تیایه، ئه‌و بۆ ئه‌و كاره جگه له‌وه‌ی گه‌ڕاوه‌ته‌وه سه‌ر هه‌موو ئه‌وانه‌ی پێشتر له سه‌ر شێخ ره‌زایان نووسیوه، خۆیشی سه‌رنج و تێبینی خۆی نووسیوه و له كوێ پێویستی كردبێت زانیاریه‌كی به نرخی باسكردووه.
به‌شه فارسی و توركیه‌كه
به‌شه توركی و فارسیه‌كه كه مامۆستا ئه‌مین شوان هه‌موو شیعره‌كانی به زمانی كوردی وه‌رگێڕاوه، ئاسانكارییه‌كی زۆر بۆ ئه‌وانه ده‌كات كه شاره‌زای باشی ئه‌و دوو زمانه نین، ئه‌وه جگه له‌وه‌ی زۆر به وردی شیكردنه‌وه‌و راڤه‌ی بۆ به‌شێكی زۆر له شیعره‌كان كردووه، به گوێره‌ی ئه‌و وته كورته‌ی كه له دوایی كتێبه‌كه‌دا نووسیویه‌تی ئه‌م كاره به‌رهه‌می سی ساڵی خشته و زۆری پێوه ماندوو بووه، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش سه‌رچاوه و زانیاری زۆری ده‌ستكه‌وتووه و ئه‌م دیوو ئه‌و دیووی كردوون، ئێستا به‌و به كوردی كردنه‌ی شیعره فارسی و توركیه‌كانه‌وه ده‌كرێت بڵێین دیوانێكی باش و دانسقه‌ی شێخ ره‌زامان هه‌یه، ئه‌و شاعیره‌ی به‌ده‌ر له هه‌ندێ سه‌رنج و هه‌جوی به مه‌به‌ست و وه‌ك تانه خۆی دانسقه‌ترین شاعیری كورده، كه ئه‌وه‌تا دوای زیاتر له سه‌ده‌یه‌ك له مردنه‌كه‌ی هێشتا زرپ و زندوو به شیعره‌كانی له ناوماندایه .
سەرچاوە: knwe
