هەر لەو ساڵانەوە كە هونەرمەندان (ساوە ئەلیاس)، (مەرقەس ئیشو شلی)، (ئەحمەد جومعە) و (قەدری حەیران)، وەك یەكەم دەستە خوێندكاری كورد لە دهۆكەوە، لە پەیمانگەی هونەرەجوانەكانی بەغدا، كە دەكاتە سەرەتای ساڵانی پەنجای سەدەی پێشوو، و بە دیاریكراوی ساڵی (1953)، خوێندنیان تەواوكردوە، و گەڕاونەتەوە. بزاڤی شێوەكاری بە ڕووە گشتییەكەی جووڵە و چالاكی تایبەت بە بارودۆخی ئەو دەمەی لەو دەڤەرەدا بەخۆوە بینیوە. ئەم سەرەتایە بەشێكی باشی بە هونەرمەندانێكی كوردی مەسیحی سەرچاوە ئەگرێ، ئەویش وێڕای خواستی تایبەتی خوێندنی هونەر لای ئەم هونەرمەندانە، هۆكارێكی تری ئەگەڕێتەوە بۆ پێگە و كاریگەری و دەسەڵاتی (كۆلبنكیان) لەسەر پەیمانگەی هونەرەجوانەكانی ئەو دەمەی بەغداد، كە پشتیوان و هاندەرێكی كاریگەر بووە بۆ هاتنەكایەی دیار و ڕۆڵ بینینی بەرچاوی مەسیحیەكان لە بواری ڕۆشنبیری بەگشتی و هونەر بە تایبەتی.
لەدوای ئەم دەستە هونەرمەندە، دەستەی دوهەم لە هونەرمەندان: (كمال ملكی)، (ئەنوەر جەمیل جەزراوی) و (حسەین حاجی عومەر سلیڤانی) دێن كە لە ساڵی (1973 ـ 1974) خوێندنیان تەواوكردوە، و ئەوی دواییان لە پسپۆڕی پەیكەرسازیی دەرچووە. هاوشانی ئەم چوارە، خوێندكارێكی تری كورد بە ناوی (خالید محەمەد یونس) كە نازناوی بە (خالید دۆسكی)ناسراوە، هەمان ساڵ لەپەیمانگەی بەغدا دەرچوە، بەڵام هەر لە بەغدا لەمیدیا ڕاگەیاندنەكانی كوردیدا وەك جواننووسێك دامەزراوە. بێگومان دەستەی دوهەم هەرچی زیاتر توانیویانە ڕۆشنبیری شێوەكاری و كاركردن و پەروەردە كردن لەو میانەدا برەو پێ بدەن.
وەك مامۆستا و هونەرمەند (سڵێمان شاكیر) ئاماژەی پێدەدات، كە هەردوو خوێندكار (ساوە و مرقس)، دوای دەرچون و گەڕانەوەیان، خواستیان لەسەر بووە، كاری پەیكەرسازیی ئەنجام بدەن، بەڵام بە هۆكاری بیروڕای دەوروبەریان كە بەرجەستەكردنی پەیكەر شتێكە گوناه و حەرام، وازیان لەو خواستی كاركردنە هێناوە. بەڵام لە هەموویان كاراتر، كە جێ دەستی دیار و كاركردنی بەردەوام بوبێت، هونەرمەند (قەدری حەیران)ە ، كە هەر لە دوا دەرچونییەوە لەپەیمانگە، تا ساڵانی دوادوایی تەمەنی بەردەوام بوە لە كاركردن و بەخششی هونەریی لە هەردوو بواری پەیكەرسازیی و نیگاركێشان. لێرەدا وەك ئاماژەیەك ئەوە ئەوترێ كە لە ساڵانی سەرەتای پەیمانگەدا خوێندن نۆ ساڵ بوەو پسپۆڕیش لە بواری شێوەكاریدا بەگشتی بوە.
بەداخەوە لەم حەوت كەسایەتیە هونەرییە، جگە لە (قەدری حەیران)ی هونەرمەند، نمونەی كاركردنێكی ئەوتۆیان نەماوەتەوە و بەردەست نییە. ڕەنگە بەشێكیش لەهۆكاری ئەم بەرەنجامە ، نەبونی خەمی ئەرشیفكردن و پارێزگاریكردن لەمانەوەی كارە هونەریەكانیان بوبێت، هەروەها هۆكارێكی تر ڕەنگە سەرقاڵی ئەوان بوبێت بە بواری پەروەردەیی هونەریی و زیاتر گرنگیدان بە دیوی وەزیفی كاركردنیان لەبواری هونەریی و پیشەییدا.
هەربۆیە لەدوا ئەو مێژووانە، كەسێ نەبووە هێندەی (ڕەشید عەلی) هونەرمەند، وەك دەرچووی دەستەی سێهەمی خوێندكارانی پەیمانگەی هونەرەجوانەكانی سلێمانی، بەشی پەیكەرسازیی. ئامادەیی هونەرییانەی بە كار و چالاكی لەكایەی پەیكەرسازیی شاری دهۆكدا هەبوبێت. ڕەشید بە ژمارەیەكی پوختی بەرهەمی پەیكەرسازیی توانیویەتی ئامادەیی و جێ دەستێكی تایبەت بۆ خۆی بنەخشێنێت. بەو ژمارە كەم و پوختە لەبەرهەمی پەیكەر، تا ئاستێكی باش چۆنایەتیەكی شایستەی وەها بەدەست بێنێت، كە ببنە بنەما بۆ ئەم بوارە كاركردنە لە شاری دهۆك و هاوكات شایەن بە ئاوڕ لێدانەوەو گرنگی پێدان و شرۆڤەكردن بێت. بەتایبەت لەڕووی بەرجەستەكردن و بەجێهێنانی تەكنیكییەوە، كە لێرەدا ئەم دیوەی كارە هونەریەكانی هونەرمەند جێ ئامانجی ئەم نووسینەیە، بەخستنەڕووی بەها و خەسڵەتی تەكنیكیانە و داڕشتنی هونەریانە و سەلیقەی خراوەكار بە هاوشانیكردنێكی شایستە لە دەستڕەنگینیدا لە چارەسەری واقعیانەی فۆڕمدا.
ڕەشید لە زۆرێك لە كارەكانیدا، سنوورێ بۆ ئەو نێوانە دانانێت، كە لە نێوان بینەر و ڕووكەشی پەیكەرەكانیدایە. ئەو وەها چارەسەری تەكنیكیانەی فۆڕمی كردوە لەكارەكانیدا، كە بە دوو ئاقاری تایبەت و جیادا ئاراستە بگرن، و هەر حاڵەتێكیان بۆ خۆی هێز و پێزی تایبەت و جیا بە خۆیان هەبێت. لە دوور كەوتنەوەدا ڕوانین لە بەدیهاتوێتی كارەكان، شەقڵ و مۆركێ ئەبەخشێ و لە نزیك بونەوەشدا نەك ئەو شەقڵە چێژگەرایە وون نابێت، بەڵكو خستنەسەرێكی وەهای بۆ دروست ئەبێت، كە چێژوەرگرتنمان سەرباری چێژی بەدەستهاتوی سەرەتا، دەوڵەمەندتر ڕۆئەچێت. ئەو بەم بەرەنجامگیریە تەكنیكیەی، ئەو هاوكێشەیە هەڵئەوەشێنێتەوە، كە تیایدا ڕێز لە مەسافەی نێوان چاوی بینەر و كاری هونەریی ئەگیرێت. كەواتە كارەكان بە هەردوو جەمسەری دەستنیشانكراوی و سرووشگەرایدا گوزەر ئەكەن. ئەوە ڕاستە لە كارێك بۆ كارێكی تر، پابەندبونێكی زیاتر بە جەمسەرێ لە جەمسەرەكان زیاتر ئەبەخشێ و بەخشیویەتی. بەڵام ئەمە ڕێگری تەواوی نەكردوە لەبەردەم، بون و هاوبەشێتی ئەو دوو جۆرە تەكنیكە لە یەك یەكەی بەدیهاتودا. پۆرترێتە پەیكەری هونەرمەندی سترانبێژ (محەمەد عارف جزیری/1997) نمونەیەكی تایبەتی ئەم حاڵەتە تەكنیكیەیە. كە لە ڕامانێكی قوڵتردا، تەنانەت گومانی بوێری دەستوەردان لە فۆڕمت لا دەجوڵێنێ، و هاوكات توانای ڕاوكردنی ئەو دەستوەردانەت لێ وەرئەگرێتەوە. شەقڵی كارەكە لە دوور تا نزیك، بە دوو جار خۆ ئەنوێنێ، كە هەردوو لەنێو یەكدا هەن و تێكهەڵكێشن. بەجێهێنانی تەكنیكی، بەجێهێنانێكی تیژ و ڕاشكاوە لە مامەڵە فۆڕمییەكەیدا، وەك بڵێی هونەرمەند ویستبێتی گووشراوی فۆڕمی ڕووخسارەكە بەدەستبێنێ. ئەم مامەڵە تەكنیكیە سەخت و تیژە، باكگراوندێكی ووریایانە و هەستیاری ئەوێ، وەك سەرەتا بۆ تێگەیشتن لە فۆڕم و دواتر بەرجەستەكردنی.
ئەم سیما تەكنیكیە دووجار خاوەن بەهایە، جاری سەرەتا، وەك قوورسی لە بەجێهێنان و بەدیهێنانێكی وەهادا، جاری دوهەم ئەم بەدیهێنانە لە ڕۆژگار و زەمەنێكدا كە سەرلەبەری بزاوتی پەیكەرسازیی كوردی (گەر بتوانین وەها بڵێین) لە خواستی واقعی بەرجەستەكردندا، سەرگەرم و وێڵی دەستپیاگەیشتنێكی شیاو و شایستە بوە بە دوای جەمسەری دەستنیشانكراوی فۆڕمدا. گەرچی لەزۆربەی جاردا ، نەی پێكاوە یاخود تەواو نەی پێكاوە. ئەو هەوڵ و بەرهەمانەش كە بەرەو ئاقارێكی سرووشگەراییانەی فۆڕم ملیان ناوە، لە زۆربەی كاتدا هێندەی شكست لە بەدیهێنانی ئەنجامی شیاو لە جەمسەرەكەی بەرامبەردا هێناونیەتە بوون، هێند خواست و ڕوئیا لە خودی بەدیهێنانێكی تەكنیكیانەی سرووشگەرایدا هەڵینەسوڕاندون، و لەنیوەڕێی هەردوو جەمسەردا بە نیوەناچڵی بەجێماون.
لەدوا ڕاپەڕین، ئەو دەمەی دهۆك شارێكی بچووك و ناسك بوو، دەستوپەنجەی كارامەی ڕەشید، جوانیەكی هونەریانەی تایبەتی بەو شارە بەخشیبوو. دوو پەیكەری دوو كەسایەتی (ئەنوەر مایی و سادق بەهادین ئامێدی) (1999) لەبەردەم بینای نووسەران، مۆرك و تامێكی تایبەتیان نەك هەر بەو بینایە بەڵكو بە شەقامەكەش بەخشیبوو. ئەو دوو بەرهەمە وێڕای ساكاریی لە توانای لەدەستهاتووی ئەو ڕۆژە، بۆ بەبۆتەكردن و كەرەستە و داڕشتنی كارێكی پەیكەرسازیانە، بەرەنجامێكی لێوان لە جوانی و زیندوێتییان لەخۆگرتوە، كە تیایدا چاو مامەڵەیەكی ئاسوودە لەتەك پڕۆسێسێكی بەردەوامی بینیندا ، بە وەرگرتن و دانەوە، ئەكات. ئەمە سەرباری شیاوی و دروستیی بنەما سەرەتاییە ئەكادیمیەكان.
لەپەیكەری خانمە ڕۆژنامەنووسی شەهید (لیسی شمیدت/1994)دا، وێڕای بەرجەستەكردنی ڕوانینێكی دوور ئاسۆ، لە ڕوانینی كەسایەتیەكەدا، و پەیوەندی و پەیوەستی خودی ئەم كەسایەتیە بە تێپەڕین لە خواستەكانی ژیانی كەسێتی، و دوور ڕوانینی بۆ پرسە گرنگەكانی وەك ئازادی میللەتان و مافی مرۆڤ و ..هتد. دوور ڕوانینی پەیكەرەكە لەتەك ئەم ڕوانینە تایبەتەدا هاوشانی ئەكات. هونەرمەند پەیوەندییەكی هارمۆنی جوانی بەدیهێناوە بە دانانی فۆڕمی ئەندازەییانەی كامێراكە، بە هاوشان بە چارەسەرێكی ئەندازەییانەی كۆتاپێهێنان و بڕینی سنووری دەركەوتنی پۆرترێتەكە. هاوكات پەیوەندییەكی لێكدژی دروستكردوە، لەنێوان جێگیریی ئەندازەییبونی بەشی خوارەوەی پەیكەرەكە، بەرامبەر بە جووڵەی پڕ لە نەرمی و زیندوی قژی خانمەكە، وەك ئەوەی قژی خانمەكە لەنێو هەوادا بە ئازادیی بێت و بڕوا. هاوكێشەی دوو جەمسەری جێگیریی و جووڵە، جێگیریی وەك بەشی خوارەوەی پەیكەرەكە و بەخشینی هەستی بە بنەواچە كردن و تەبابون لەتەك هێزی ڕاكێشانی زەوی. جووڵەش وەكو شێوە ڕوانینی كەسایەتیەكە و بزۆكیی پڕ لە ئازادانەی پرچی خانمەكە. هەردوك پێكەوە یەكەیەكی پڕ لە كارایی و كاریگەریی هاوسەنگ دەخەمڵێنن.
پەیكەری كەسایەتی (سەیدا ساڵح یوسفی) (1998) كە پەیكەرێكە بەرجەستەی هەموو جەستەی ئەو كەسایەتیەیە، خاوەن جووڵەیەكی زیندوو نەرمە، وەستانێكی پڕ شكۆ و هەنگاوێك لە چوونە پێشەوەیەكی كەم، نەرمی چارەسەری جلەكانی كەسایەتیەكە، لە جووڵەی چاكەتەكە لەبەری كەسایەتیەكە و چۆنیەتی وەستانی چرچولۆچی قوماشی جلەكە، سەراپا هەموو ئەمانە لە ژێر ساو(تێكسچەر)ێكی، چارەسەركراو بە تەكنیكێكی گونجاو بۆ سەرلەبەری پەیكەرەكە، كارێكی پاك و سەرنجڕاكێش، یاخود باشتر بڵێین، ئاسوودە بۆ لێڕوانێكی هەناسە درێژی تیا بەدیهاتوە، كە ئەم خواستە بۆ لێڕوانینێكی بەردەوام لەلایەن بینەرەوە، ڕێژەی سەركەوتوێتی كارەكە دەخاتەڕوو.
وەك بڵێی پەیكەری هۆزانڤان(سەبری بۆتانی) (2012) بۆ ئەوە بەرجەستەبێت كە دیوی حاڵەتێكی دەروونی تایبەتی ئەو كەسایەتیە بخاتەڕوو، بە سادەیەكی تەكنیكی و بەخشینی سرووشگەراییەك بە فۆڕم بەجێهێنراوە، سادەییەك بەڵام جێگرتوو، كە ئەم تایبەتمەندیە تەكنیكیە لەخۆیدا، هەموو كاتەكان كاڵا بە باڵای فۆڕمی دەرخستوودا نایەتەوە، و ئەنجامی شیاو و بەمەبەستكراو ناپێكێ، وەك لەوەی لەم كارەدا پێكاویەتی. سنووری سادەیی زۆر نزیكە لە تێكەڵبون و چوونە نێو زاڵنەبون و نەپێكانی فۆڕم و جۆرێك لە كەمتەرخەمی بەجێهێنانەوە. هەربۆیە زۆرجار بەئامانجكردنی بەدیهێنانی سادەیی، كەوتنە نێو تەڵەی شكستخواردوێتی فۆڕم بەدوای خۆدا ئەهێنێت.
ئەوەی جێی ئاماژەیە لێرەدا، ئەم پەیكەرە و پەیكەری ئیحسان نوری پاشا (2012) بەرهەمی گروپێكی پەیكەرسازیی كاركردنن، كە ئەو ساڵانە ڕەشیدی هونەرمەند لە خواست و خەیاڵی دامەزراندنیدا بوو، بەڵام بە هەر هۆیەك بێت ئەو خواستە نەسازاوە و تەنها ئەم دوو بەرهەمە بووەتە زاددەی پێكەوە كاركردن و هاوكار بونیان.
لە پەیكەری (شێخ شەمو) (2022) ڕوانین و جووڵە پارسەنگ و هاوسەنگی یەكن، قەناعەت نەكردن بە بڕینی تا سەرسنگی فیگەری پەیكەرەكە، و خستنەسەر و دەرخستنی قۆڵ و جووڵەی دەستی كەسایەتیەكە، ئاماژەیە و سەلماندنە بۆ خێرا ڕازی نەبونی هونەرمەند بە چارەسەرە داڕشتنە ئاساییە پەیڕەوكراوەكان. دەرخستنی قۆڵ و دەستی كەسایەتیەكە و بەو جووڵە تایبەتە، پڕ زیندوێتییە، كە گوزارشتێكی پڕ ئاماژەیە لە تایبەتمەندی ناوەڕۆكی پەخشكراو بۆ كەسایەتیەكە و حاڵەتی دەروونی ساتەوەختی هەڵبژێرراو بۆ بەرجەستەكردن. هەموو ئەمانە دەرخەری ئەوەن كە ڕەشید قووڵتر لە خواست و دەسەڵاتی داواكردن ڕۆیشتوە و شۆڕبۆتەوە، بەرەو بەهابەخشین بە هێزی خستنەڕوو، بە تواناكانی خستنەڕوو. بەرامبەركردنەوەی بە تێپەڕین لە ئاستی هێزی داواكردن.
وەك توانا و ئاستی لەخۆچوون، پەیكەری هونەرمەندی گۆرانیبێژ (هۆمەر دزەیی)(2021 ـ 2022) (كە تایبەت بە بەرنامەی ژیما بەدیهێنراوە) نمونەی بەرجەستەكردنێكی زۆر ڕەوانی ڕوخساری كەسایەتییەكە، كە لە ساتی یەكەمی بینینەوە، بێ هیچ گەڕان و زۆرلەخۆكردنێ، خۆی بە بینین و ناسینەوە و یادگەمان ئەناسێنێ. كەسایەتی ئەو لە ناو بەرجەستەكردنی ڕووخسارەكەدا، ڕاشكاوانە و زیندوو خۆی پەخش ئەكات، ئەو خواستە پڕ ئیرۆتیكی و ژیاندۆستیەی ناو كەسایەتی هۆمەری هونەرمەند، لە سیمای بەرجەستەبوی پەیكەرەكەدا باڵا ئەنوێنێ.
لە كارە تایبەتەكانی هونەرمەند، پەیكەرێكە لە وەفای هاوڕێیەتی، بەخشینێكی بوێرانەیە بە نزیكیی جوانی، پەیكەرێكە بۆ هاوڕێ و هونەرمەندی كۆچكردوو (حەمید عجیل)(2020)ی پەیكەرساز. ئەمە دیاری و یادگارییەكە بۆ خانەوادەی(حەمید عجیل) لەلایەن هونەرمەندەوە. ئەمە هەنگاوێكی ناوازەیە، چون لەناو ئێستای میللەتێكی شارنشین و بەڵام كلتور ڕەوەندی وەك كورددا. زۆر درەنگ ڕێز و بەها بۆ هونەرمەندانی شێوەكار ڕووناكی بەخۆوە ئەبینێ. هەر بۆیە ڕەشیدی هونەرمەند، لەسەر پێگەیشتنی ئەو تێگەیشتنە نەوەستاوە، و چاوەڕێی نەكردوە. لەلای خۆیەوە و وەك خۆی، پێزانین و بەرزڕاگرتنی ئەو هونەرمەندەی لە بەرجەستەكردنی كەسایەتی ئەودا بە پەیكەرێك باڵا نرخاندوە.
ڕەشید وێڕای كاركردنی لە پەیكەرسازیدا، كە ناوبەناو ئەزمونكردنی جیاوازیشی تیا ئەنجامداوە، هاوكات لە بواری نیگاركێشان بە تایبەت نیگاركێشان بە ڕەنگی ئاویی، خواست و حەزی لەگەڵ ڕەنگ و دنیای ڕەنگدا ئەزموون كردوە.
دواجار ماوەتەوە بڵێین، كە ئەم بەرهەمانەی ڕەشید عەلی ، نوێنەری بۆ قۆناغێكی كاركردنی پەیكەرسازیی ئەكەن لە بزاڤی پەیكەرسازیی كوردستاندا، كە هێشتا ئەو بزاڤە كێشەی لەتەك بەرجەستەكردن و هەژموونی دنیای فۆڕمی واقعیدا هەبوە و هەیە. شرۆڤە و هەڵسەنگاندنەكەش هەر لە دوتوێی ئەو ڕوانگەیەوە ئەنجامدراوە. دەنا شتێكە بێگومان كە پێویستە ئەم بزاڤە و چالاكوانانی، بچنە ڕەهەندی تری شێواز و تەكنیكی كاركردنەوە، كە ویستگەی تەنها خەم و خواستی لەخۆگرتنی فۆڕمی واقعی بەجێ بێڵێ، و بپەڕێتەوە دنیای كاركردن لە پەیكەرسازیی مۆدێرن و پاش مۆدێرندا.
سەرچاوەی زانیارییە مێژووییەكان:
• سڵێمان شاكیر : چاوپێكەوتنی توێژەر لەتەك هونەرمەند (سڵێمان شاكیر)، ڕێكەوتی (3/8/2005) لە ماڵی هونەرمەند، گەڕەكی شۆڕش، هەولێر، كاسێتی ڤیدیۆ (DV ـ 6ملم) وێنەگرتنی: محەممەد هاشم، ئەرشیفی توێژەر.
• حسەین حاجی عمر سلیڤانی : چاوپێكەوتن و گفتوگۆ لەتەك هونەرمەند و مامۆستا (حسەین حاجی عومەر سلیڤانی)، بە تۆماری نووسین و دەنگیی. كە ئێستا سەرپەرشتیاری هونەریی خانەنشینە لە دهۆك، بە هاوكاری هونەرمەند: سلیمان عەلی. 28/5/2022 .
• رەشید عەلی : گفتوگۆ لەگەڵ ڕەشید عەلی، كە هەردوو هونەرمەندان كەمال ملكی و خالید دۆسكی لەكاتی خۆیدا شارەزایی و زانیاریان دەرباری خۆیان و هاوسەردەمانی خۆیان داوەتێ. 15/6/2022.
وەهبی ڕەسووڵ
سەرچاوە: galawej
