رۆلان بارت (خوێندنەوەیەك) كە تێكەڵبوونە لەگەڵ دەق و خۆشی وەرگرتنە لە دەق، لەگەڵ (رەخنەیەك) كە گوتارێكی هاوسەنگ لەگەڵ دەق دەسازێنێ، یان بە ئامانجی هەڵسەنگاندنی دەق كار دەكا، لە یەكتر جیا دەكاتەوە! بەڵام نەك بەو مانایەی كە خوێندنەوە بخاتە پەراوێزەوە و رەخنە وەك سێنتەر سەیر بكات، بەڵكو بەو مەبەستەی كە رەخنە خۆی لەخوێندنەوە، یان رستێك ستراتیژ و قسە لەسەر كردنی میتۆدی و رەوانبێژیدا هەڵدەگرێتەوە، (خوێندنەوەی رەخنەیی) لەڕێگای ستراتیژی دیاریكراوەوە تەعبیر لە خۆی دەكات، یان تەعبیر لە خۆی ناكات، بەڵكو هەوڵدەدات شتێكی دیكە جگە لەخۆی (لەڕێی خوێندنەوە) بەدەست بهێنێ! (دەقی رەخنەیی) دەتوانێ تەعبیر لەهێلی نێوان (وەسف) و (ئیبداع) بكات، دەتوانێ لە زمانی دووەمەوە بەرەو زمانی یەكەم هەنگاو بنێ و لەوێشەوە خۆی وەك (رووداوی مێژووی ئەدەبی) بنوێنێ، بە هەمان ئەندازەش وەك (كارێكی هونەری) لە مێژووی رەخنەدا دەربكەوێ، هەر لەوێشەوە دەقی رەخنەیی هەنگاو بەرەو بازنەكانی ئیبداع دەنێت.
كەواتە لە نێوان نووسین و خوێندنەوە، پەیوەندییەك بە ناوی ناردن و پێشوازیكردن، یان بەرهەمهێنان و ئیستهلاككردن، بوونی نییە. لەئاسۆی خوێندنەوەی (بارت)یدا خوێندنەوەكان و تەئویلەكان سنوری دیاریكراو ناس ناكەن، دەق هەمیشە بە كراوەیی دەمێنێتەوە، چونكە خوێندنەوەكان بە فرەیی و جولەی جۆراوجۆر و كرانەوەی دال و مەدلولەوە بەندن، هەموو ئەوانەش بە ئاستی جیاوازەوە دەكەونە دووتوێی گەمەكانی خوێندنەوەوە. دواجار بارت دەیەوێ بڵێ ئەو پەیوەندییە ئیرۆسیەی نێوان دەق خوێنەر، پەیوەندییەكە لەسەر كێشكردن و خۆدانەدەستی (سێكسی) ئارەزوومەندانە دەوەستێ، نەك كارلێكردن و بەرهەمهێنان.
لێرە لە كۆی قسە كردنەكانم لە بارەی چەمكی (خوێنەر و خوێندنەوە)، (دەق و خوێنەر) رەنگە كۆمەڵێ بەیەكداچوونی فرە رەهەند هەڵگرینەوە: بەیەكداچوونی ناونانەكان، بەیەكداچوونی نێوان بۆگێڕەوەی ناوەكی و بۆگێرەوەی دەرەكی، خوێنەر و قسە بۆكەر، گوێگر و خوێنەری حەقیقی یان كردەیی Virtuel.. وەك چۆن دەشێ بەیەكداچوونێكی دیكە لەو پرسیارەی "جۆناسان كولەر Jonathan Culler" هەڵگرێتەوە، كاتێك دەپرسێ: لە نێوان ئەوەی لە دەقدا دەخوێنرێتەوە و ئەوەی لە رێی دەقەوە دەخوێنرێتەوە، جیاوازی چییە؟.
بەگشتی كۆی ئەو لەیەكچوون و بەنێویەكداچوونانە دەكەونە نێوان دوو میتۆد و دوو شێوە لە بیركردنەوە و پەیوەندیكردنی جیاواز، بیركردنەوەیەكیان سەر بە سیمیۆلۆژیایەو ئەویدیكەیان سەر بە هیرمینۆتیكا، پەیوەندییەكیان بە مۆدێرنەوە دەلكێ، ئەویدی بە پۆست مۆدێرنەوە! وەك چۆن بەشێكی دیكەی ئەو ئیشكالیەتانە بە خوێنەری حەقیقی ( كردەیی) و خوێنەری خەیاڵكراو (واتە كۆی ئەو خوێنەرانەی كە دانەر لە مێشكی خۆی دروستیان دەكات) بەندە. جیاوازییەكی گەورەش لە نێوان (دانەری كردەیی) و (خوێنەری كردەیی) و كۆی ئەو دانەر و نووسەرانەی، كە خوێنەران لە مێشكی خۆیان وێنای دەكەن، دەبنینرێت. لەلایەكی دیكە ئایا وەڵامدانەوە بۆخۆی مانایە، یان مانا دەبێ كەشف بكرێ؟ ئایا خوێنەری دەقی ئەدەبی دەقێكی دیكە دروست دەكاتەوە، یان مانایەكی دیكەی پێدەبەخشێ؟ لە بارەی دیاریكردنی (بۆگێڕەوە) و جیاكردنەوەی لەخوێنەر "جیرالد پرێنس Gerald Prince" دەڵێ: خوێنەری دەقی خەیاڵی هەرگیز نابێ وەك بۆگێڕەوە بیر لە خۆی بكاتەوە، چونكە خوێنەر حەقیقییەو بۆگێڕەوە خەیاڵكراوە. بەڵام ئەگەر خوێنەرێك بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر لە بۆگێڕەوە بچێ، بێگومان ئەو لێكچوونە هیچ رێسایەك بەرێوەی نابات، بەڵكو هەمیشە بە لاوەكی تەماشا دەكرێت. لە لایەكی دیكە بەر لەوەی قسەكانی "جاپ لنتفلتJaap Lintvelt " لە بارەی ئیشكالیەتی دووەم وەرگرین، دەبێ ئاماژە بەوە بكەین، كە لە سیستمی هیرمینۆتیكی (لنتفلت)دا خوێنەری كردەیی یەكسانە بەخوێنەری ناوەكی ئایزەرەوە، نەك خوێنەری حەقیقی؟! ئایزەر خوێنەری ناوەكی بەو خوێنەرە گریمانكراوە دادەنێت، كە دانەر لەكاتی نووسنی دەق شاردوویەتیەوە.. یان خوێنەرێكە بەپێی ئاراستەكانی دەق دەجولێتەوە! هەر چۆنێ بێ (لنتفلت) بۆ دیاریكردنی ئیشكالیەتی دووەم دەڵێ، دانەری واقیعی و خوێنەری واقیعی لە دەرەوەی دەق بوونیان هەیە، بەڵام دانەری كردەیی و خوێنەری كردەیی دەكەونە نێو كاری ئەدەبییەوە، بێ ئەوەی بە شێوەیەكی راستەوخۆ دەستنیشان بكرێن، چونكە هەمیشە (بە شێوەیەكی راستەوخۆ، یان راشكاوانە) تەعبیر لە خۆیان دەكەن. دانەری كردەیی نوێنەرایەتی مانا قوڵەكانی كاری ئەدەبی دەكات، لە كاتێكدا خوێنەری كردەیی وەك وێنەی بۆنێردراو لەكاری ئەدەبیدا كار دەكات، بەدیوەكەی دیكەش وەك وێنەی وەرگری نموونەیی لە دووتوێی خوێندنەوەیەكی كردەیدا دەتوانێ مانا ناوەكییەكان بەدی بهێنێ!
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا
سەرچاوە: galawej
