ئاکۆ محەممەد
کاری میدیا لە جیهان دا لە زۆر رووەوە زۆر ئاڵۆز و سەخت دەبێت، سەرچاوەی سەرەکیی ئەو سەختییە دەستگرتنی کۆمپانیا و پلاتفۆرمە وڵاتبڕ و جیهانییەکانە بەسەر بەرهەمی دامەزراوە سەرکەوتوو و نیشتمانییەکان دا لە جیهان.
پلاتفۆرمەکانی سۆشیال میدیا و گەڕانی ئەلیکترۆنی نەک تەنیا نێوەڕۆک و بەرهەمی دەزگا هەواڵی و میدیاییەکان دەبەن، بەڵکو لەگەڵ ئەوەدا ئەو کڕیار و کۆمپانیا گەورە و بچووکانەش دەبەن کە ریکلامیان لەلای ئەوان دەکرد. ئەمە کار لە ئازادیی راگەیاندن دەکات. ئازادیی راگەیاندنیش داینامۆی دیموکراسی و چاودێریی دەسەڵاتە. کەواتە ئەمە تەنیا سوود وەرگرتن نییە لە بەرهەمی دەزگا و کۆمپانیای دیکە، بەڵکو بەرپرسیاریێتی لاوازبوونی ئازادی و دیموکراسیش دەخاتە سەر شانی ئەم کۆمپانیا گەورانە.
ئەو دۆخە تازەیەی لە بواری میدیادا دروستبووە، کە تێیدا بڵاوبوونەوەی رۆژنامەی چاپکراوی لەنێوبردووە، دۆخێکی زۆر سەختە بۆ میدیای ناوچەی ئێمە. بۆ نموونە لە هەرێمی کوردستان و عێراق کە ژمارەی دانیشتووانی 42 ملیۆن و 300 هەزار کەسە، هیچ رۆژنامەیەک نییە رۆژانە 1000 دانەیش بفرۆشێت، ئەمە کۆتایی بە ژمارەیەک سەکۆ و رۆژنامەی ئازاد هێنا، کە سەرچاوەیەکی سەرەکی بەهێزی ئازادی رادەربڕین و کۆمەڵگەی مەدەنی بوون.
رۆژنامەی چاپکراو لە کوردستان، عێراق و زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا سەرچاوەی سەرەکیی فرۆشتنی هەواڵ و زانیاری بوو، چونکە سیستەمی هاوبەشی کێبڵی و پەخشی تەلەڤزیۆنی لەو ناوچەیەی ئێمەدا نەبووە. نەریتی کڕینی نێوەڕۆک و بەرهەمی تەلەڤزیۆنی دروست نەبووە. لەبەرئەوە ئەو دۆخە تازەیەی میدیا کە بەهۆی دیجیتاڵ میدیا و سۆشیال میدیاوە دروستبووە، زیاتر لە شوێنەکانی دیکە کاریکردووەتە سەر بەردەوامی و خۆژیاندنی میدیا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا.
ئەم دۆخە تازەیە لە یەکێتی ئەوروپا، لە ئەمریکا و زۆر وڵاتی دیکەدا بووەتە جێگەی گفتوگۆ و تەنانەت ململانێیەکی گەورەی یاسایی هەندێک حکومەت لەگەڵ کۆمپانیا گەورەکانی سۆشیال میدیا و دیجیتاڵ میدیادا، بەڵام لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا هێشتا ئەوە نەبووەتە مژاری گفتوگۆ و ململانێیەکی یاسایی فراوان، لەبەرئەوەش ئێمە لەو ناوچەیەدا هێشتا نموونەکانی ئەم ململانێیە لە جیهانەوە وەردەگرین. لەو باوەڕەدام کۆنگرەی جیهانیی میدیا لە ئەبوزەبی لە ساڵی داهاتوودا ببێتە دەرفەتێکی گەورە بۆ هاندانی ئەم گفتوگۆیە.
رۆژی دووشەممەی هەفتەی رابردوو، شارەزای ئابووری، کیڤن مۆرفی زانیارییەکی زۆر جێگەی سەرنجی ئاشکراکرد. مۆرفی لەسەر داوای کۆمپانیای ئەلفابێتی خاوەنی گووگڵ وەک شاهێد، بەشداری دانیشتنی دادگای کرد لە واشنتن لەو کێشەیەی لەنێوان وەزارەتی دادی ئەمریکا و کۆمپانیای گووگڵ دا هەیە لەسەر بەرەنگاربوونەوەی قۆرخکاری. مۆرفی گوتی گووگڵ سێیەکی داهاتی ریکلام لە سێرچی سافارییەوە دەداتە ئەپڵ. رۆژنامەی فاینانشاڵ تایمز دەڵێ ئەم ساڵ ئەپڵ داهاتی 18 ملیار دۆلار دەبێت لە رێککەوتنەکەی لەگەڵ گووگڵ.
ئەمە هەواڵێکی گەورەیە بۆ وەرگر، بەڵام بۆ دامەزراوە و کۆمپانیاکانی دروستکردنی نێوەڕۆک و زانیاری، ئەمە چیرۆکێکی نادادپەروەرانەیە، چونکە ئەوانەی ئەو نێوەڕۆک و زانیارییانە دروست دەکەن، هیچ وەرناگرن، بەڵکو تەنیا ئەوانەی پلاتفۆرمی گەڕان و دۆزینەوە و ئامێرێکی بەربڵاوی تێداگەڕان دروست دەکەن، داهاتی بەری رەنجی هەمووان دەبەن.
پەرلەمانی کەنەدا لە مانگی حوزەیرانی ئەم ساڵ دا یاسای (هەواڵەکان لە ئینتەرنێت)ی دەرکرد، بەپێی ئەو یاسایە کە دوای شەش مانگ جێبەجێ دەکرێت، دەبێ پلاتفۆرمە جیهانییەکانی وەک فەیسبووک لەگەڵ دامەزراوە هەواڵییەکان لە کەنەدا رێکبکەون بۆ گەیشتن و بڵاوبوونەوەی هەواڵەکانی دامەزراوە هەواڵییەکان لەلای ئەوان. فەیسبووک و ئینیستاگرام هەر لە مانگی ئابەوە لاپەڕەی دەزگا هەواڵییە خاوەن پێگەکانی لە کەنەدا راگرتن و، مێتا گوتی هەواڵ پاڵنەری سەرەکی بەکارهێنەرەکانیان نین و ئەوان خۆیان ئەم هەواڵانە دانانێن و ئەمە یاسایەکی دادپەروەرانە نییە. رووداو یەکێکە لەو دەزگا متمانەپێکراوانەی هەواڵ کە بەوهۆیەوە ئێستا لە کەنەدا لەسەر فەیسبووک و ئینیستاگرام ناتوانرێت، ببینرێت. دەزگا هەواڵییەکانی کەنەدا دەڵێن ئەگەر پلاتفۆرمەکانی سۆشیال میدیا بچنە ژێر باری ئەو یاسایەی کەنەدا، ئەوان ساڵانە 250 ملیۆن دۆلاری ئەمریکی بەدەستدێنن. هەرچەندە دابەزاندنی ئەپڵیکەیشنی دامەزراوە هەواڵییەکان لە کەنەدا زۆرتربووە، بەڵام گوشارکردنەکە لەسەر خودی پلاتفۆرمەکانی سۆشیال میدیا هێشتا بێ ئەنجامە.
ئەمە گفتوگۆیەکە رۆژ بە رۆژ لە فروانبووندایە، هەروەها بووەتە ململانێیەکی یاساییش، پێدەچێت فراوانتر و تووندتریش ببێت.
گووگڵ، فەیسبووک، ئێکس، تیکتۆک و ئەوانی دیکە شۆڕشێکی گەورەبوون لە بواری فراوانکردنی بڵاوبوونەوەی زانیارییەکان و پەیوەندی جیهانی دا، بەڵام کاریگەرییەکی زۆریان کردووەتە سەر داهاتی میدیا لە جیهان دا، ئەوان بوونەتە کۆمپانیای خاوەن زۆرترین داهات لە جیهان دا، بەڵام دامەزراوە گەورە و بچووکەکانی میدیا کەم داهاتر دەبن. ئەوە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا زۆر کاریگەرتریشە.
پێشتر ئەو دەزگا میدیاییەی وردترین و زۆرترین هەواڵی بڵاودەکردەوە، دەبووە جێگەی متمانەی وەرگران و ئەو کۆمپانیایانەی ریکلامیان بۆ بەرهەم و کارەکانیان دەکرد، ئێستا ئەمە زۆر گۆڕاوە. لە هەمان کات دا، ریکلام لە سۆشیال میدیای دەزگا میدیاییەکان دا داهاتی هێشتا یەکجار کەمترە لە داهاتی تەلەڤزیۆن، لەبەرئەوەش دامەزراوە میدیاییەکان نایانەوێت رووی ئەو کۆمپانیانە لە تەلەڤزیۆنەکانیانەوە بخەنە سەر سۆشیال میدیاکەیان، چونکە پارەیەکی زۆریان لەدەست دەچێت، هەروەها ئەو کۆمپانیایانە دەتوانن راستەوخۆ رێکلام لەسەر پلاتفۆرمەکانی سۆشیال میدیا بە نرخێکی هەرزانتر بکەن لەوەی لەسەر لاپەڕەی سۆشیال میدیای ئەو دەزگایانە بیکەن. هەرچەندە ریکلامکردن بۆ بەرهەم و مارکە بازرگانییەکان لەسەر پلاتفۆرمی سۆشیال میدیا متمانەپێکراوەکان یەکجار زۆر کاریگەرتریشە، بەتایبەتیش زۆربوونی هەواڵی ساختە لە سۆشیال میدیادا کاریگەری میدیا متمانەدارەکانی زۆر زیاتریش کردووە، ئێستاش لەسەردەمی ژیری دەستکرد دا هەواڵی ساختەی قووڵیش دەرکەوتووە.
رۆژهەڵاتی نێوەڕاست خاوەنی رووداو و هەواڵە گەورەکانی جیهانە، بەڵام دەزگاکانی میدیا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست داهاتێکی زۆر کەمتریان هەیە لە بەرهەمەکەیان. بۆ نموونە رووداو بە تەمەنێکی زۆر کورتەوە خاوەن ژمارەی زۆر گەورە و کاریگەرییەکی زۆرە لە سۆشیال میدیادا. رووداو خاوەن رێککەوتنی هاوبەشییە لەگەڵ ئەسیۆشەیتد پرێس کە گەورەترین ئاژانسی دەنگوباسە لە جیهان دا، بەهۆی ئەوەی لە شەڕی داعشدا رووداو بووە سەرچاوەیەکی سەرەکی هەواڵ و ڤیدیۆکانی ئەو شەڕە لە جیهان دا و دوای ئەوەش وەک سەرچاوەیەکی سەرەکی مایەوە لە هەواڵەکانی ناوچەکەدا بۆ جیهان. هەر لەبەرئەوەش لە ساڵی 2018 لە ئیمارات و لە شاری دووبەی، رووداو خەڵاتی وان ئیفرای وەرگرت لە بواری سۆشیال میدیای هەواڵیی کاریگەر لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا . بۆ نموونە رووداو لە دیجیتاڵ میدیادا بە چوار زمان هەواڵ و بەرهەمی خۆی بڵاودەکاتەوە، هەر تەنیا لە بەشی کوردی – سۆرانی دا و تەنیا لە فەیسبووک لە ماوەی 23 رۆژدا (لە نێوان 27ی سێپتێمبەر تاوەکو 20 ئۆکتۆبەری ئەم ساڵ) یەک ملیار کەس تەماشای ڤیدیۆکانی رووداویان کردووە. هەروەها تەنیا لە رۆژی 11ی ئۆکتۆبەری ئەم ساڵ دا 136 ملیۆن کەس تەنیا لە لاپەڕەی کوردی – سۆرانی رووداو دا تەماشای ڤیدیۆکانی رووداویان کردووە. لەبەرئەوە فەیسبووک خۆی پیشانمان دەدات کە کاردانەوە و ئینتەرئاکشنی پۆستەکانی 61 ملیۆنە لە 14 رۆژدا و هەروەها کاریگەری ئەو 8 ملیۆن و 538 هەزار فۆڵۆوەرزەی هەیەتی بە قەدەر پۆتێنشیەڵی 30 ملیۆنە. هەروەها تەنیا ماڵپەڕی رووداو لە مانگی ئوکتۆبەری ئەم ساڵ دا 4 ملیۆن و 261 هەزار سەردانکەری هەبووە.
بۆ ئەوەی میدیا بتوانێت ئازادبێت و پێشکەوێت، پێویستی بەوەیە لەسەر داهاتی خۆی بژیت، لەبەرئەوەش کۆمپانیا گەورەکانی دیجیتاڵ میدیا و سۆشیال میدیا لەبەردەم بەرپرسیاریێتییەکی گەورەدان بەرامبەر دەزگاکانی راگەیاندن. دڵنیام گفتوگۆی بەردەوام چارەسەرێکی بەدوادادێت بۆ دۆخی ئێستا.
سەرچاوە : سەنتەری میترۆ
