دکتۆر ئەحمەد فاتح محەمەد
دیکتاتۆریەت وەک سیستەمێکی سیاسی تەنها بە هێز و توندوتیژی بەردەوام نابێت، بەڵکو بە دروستکردنی کۆمەڵگایەک سیخناخ لە مرۆڤی پاشکۆ و ملکەچ دەتوانێت درێژە بە دەسەڵاتی خۆی بدات. ئەم پرۆسەیە یەکێکە لە هونەرە سەرەکییەکانی ڕژێمە سەرکوتکارەکان کە لە ڕێگەی میکانیزمی جۆراوجۆرەوە پیادەی دەکەن.
دیکتاتۆرەکان بە گشتی لە سەرەتاوە بە هێزی سەربازی و توندوتیژی فیزیکی دەست بە کاردەبن، بەڵام بۆ مانەوەی درێژخایەن، پێویستیان بەوەیە کە ئەقڵ و هزری خەڵک کۆنتڕۆڵ بکەن. ئەمەش لە ڕێگەی مۆنۆپۆلکردنی زانیاری و میدیا وپەروەردە وبازاڕەوە دەست پێدەکات. ڕژێم سەرجەم کەناڵەکانی میدیا کۆنتڕۆڵ دەکات و هەر چەشنە زانیارییەک کە لەگەڵ ئاڕاستەی فەرمی یەک ناگرێتەوە، قەدەغە دەکرێت یان لەناو دەبرێت. ئەم کۆنتڕۆڵکردنە وا دەکات خەڵک تەنها ئەو ڕاستییانە ببینن کە ڕژێم دەیەوێت بیانبینن.
لە هەمان کاتدا، سیستەمی پەروەردە دەبێتە ئامرازێکی گرنگی دەستی دەسەڵات. لە قوتابخانەکاندا مێژوو بەپێی بەرژەوەندی ڕژێم دەنووسرێتەوە، بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە سەرکوت دەکرێت و لە جێی ئەوە، گوێڕایەڵی و ملکەچی وشکاندن وەک بەهای باڵا دەخرێتە ڕوو. منداڵان فێر دەکرێن کە پرسیار نەکەن، بەڵکو قبووڵ بکەن. بەم شێوەیە نەوەی داهاتوو بە جۆرێک گۆش دەکرێن کە بیرکردنەوەی سەربەخۆیان نەبێت و هەمیشە چاوەڕوانی ڕێنمایی سەرەوە بن.
هاوکات، ڕژێمە دیکتاتۆرەکان سیستەمێکی چاودێری بەردەوام دروست دەکەن کە تیایدا هەموو کەسێک هەست دەکات لەژێر چاودێریدایە. ئەم هەستە لە ڕێگەی پۆلیسی نهێنی، سیخوڕ و تۆڕی چاودێری دروست دەکرێت. کاتێک مرۆڤ هەست دەکات هەمیشە لەژێر چاودێریدایە، دەستدەکات بە خۆسانسۆری و تەنانەت بیرکردنەوەی جیاواز لە خۆیدا سەرکوت دەکات، چونکە دەزانێت قسەکردن مەترسیدارە.
کاریگەرییە دەروونییەکانی ئەم دۆخە لەسەر تاک قووڵ و هەمەلایەنەن. بە تێپەڕبوونی کات، کەسەکان متمانەیان بە خۆیان و توانای بڕیاردانی سەربەخۆیان لەدەست دەدەن. دووفاقی لە کەسایەتیدا پەرەدەسەنێت - فێر دەبن شتێک بڵێن و شتێکی تر بیر بکەنەوە. ئەم دووفاقییە بە تێپەڕبوونی کات دەبێتە بەشێک لە کەسایەتییان و توانای بیرکردنەوەی ڕاستەقینەیان لاواز دەکات.
لەسەر ئاستی کۆمەڵگاش، دیکتاتۆرییەت پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان تێکدەشکێنێت. ڕژێم بەرنامەیەکی ورد بۆ تێکدانی متمانەی نێوان خەڵک جێبەجێ دەکات، بۆ نموونە لە ڕێگەی هاندانی سیخوڕیکردن لەسەر خێزان و دراوسێ و هاوڕێ. کاتێک خەڵک متمانەیان بە یەکتر نامێنێت، توانای ڕێکخستنی خۆیان و بەرەنگاربوونەوەی ڕژێم لەدەست دەدەن. هەروەها، ڕژێم هەوڵدەدات کۆمەڵگا پارچە پارچە بکات و دووبەرەکی لە نێوان گروپە جیاوازەکان دروست بکات - بە پێی نەتەوە، ئایین یان چینی کۆمەڵایەتی. بەمە ڕێگە لە هاوکاری و یەکگرتنی خەڵک دەگرێت.
سیستەمێکی پاداشت و سزای ئاڵۆز دادەمەزرێنێت کە تێیدا گوێڕایەڵان پاداشت دەکرێن و ناڕازییان سزا دەدرێن. خەڵک فێر دەبن ئەگەر وەفاداری بۆ ڕژێم نیشان بدەن، دەتوانن ژیانێکی باشتر و ئیمتیازی تایبەت بەدەست بهێنن. لە بەرامبەردا، ئەوانەی لە دژی سیستەم دەوەستنەوە، دووچاری گیران، ئەشکەنجە، بێکاری یان تەنانەت کوشتن دەبنەوە. بەم شێوەیە خەڵک فێر دەبن کە شوێنکەوتنی ڕێسا و دەنگ بەرز نەکردنەوە تاکە ڕێگەی مانەوەیە.
بە تێپەڕبوونی کات، ئەم پرۆسەیە کاریگەری قووڵی لەسەر کەسایەتی و کلتووری گشتی کۆمەڵگا دەبێت. خەڵک فێر دەبن کە چۆن ئەو ڕۆڵە بگێڕن کە ڕژێم دەیەوێت. زۆربەی تاکەکان لە ژیانی گشتیدا دەبنە کەسانێکی پاشکۆ و ملکەچ، لە کاتێکدا کە دەشێت لە ژیانی تایبەتیاندا هەوڵی پاراستنی کەمێک لە کەرامەتی مرۆییان بدەن. ئەم دووفاقییە دەبێتە هۆی ئازاری دەروونی بەردەوام و هەستێکی قووڵی نامۆبوون لە خۆ.
تەنانەت دوای ڕووخانی ڕژێمی دیکتاتۆر، کاریگەرییەکانی لەسەر کۆمەڵگا بۆ چەندین نەوە بەردەوام دەبن. ئەو نەریتەی ملکەچی و گوێڕایەڵی، ئەو بێدەنگییە بەرامبەر بە نادادپەروەری، ئەو بێمتمانەییە بەرامبەر بە دەسەڵات و تەنانەت بەرامبەر بە هاونیشتمانیان، بۆ ماوەیەکی دوورودرێژ دەمێننەوە. هەر بۆیە زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە لە دیکتاتۆریەت ڕزگاریان بووە، بەرەو دیموکراسییەکی بەهێز و کۆمەڵگایەکی مەدەنی چالاک ڕێگایەکی درێژ و پڕ لە ئاستەنگیان لە پێشە.
ئەم پرۆسەیە بەردەوامە دەریدەخات کە دیکتاتۆرییەت تەنها سیستەمێکی سیاسی نییە، بەڵکو پرۆژەیەکی دوورودرێژی گۆڕینی مرۆڤە بۆ بوونەوەرێکی بێ بیرکردنەوەی سەربەخۆ، کەسێک کە فێر بووە بیر نەکاتەوە، پرسیار نەکات و تەنها فەرمان جێبەجێ بکات. ئەمەش وادەکات کە بەرەنگاربوونەوەی دیکتاتۆرییەت زۆر لەوە ئاڵۆزتر بێت کە تەنها گۆڕینی ڕژێمێکی سیاسی بێت - پێویستی بە پرۆسەیەکی هەمەلایەنەی بنیاتنانەوەی کەسایەتی و کلتووری هاوڵاتیبوونە.
سەرچاوە : هاوڵاتی
