توانا ئەحمەد
قسەکردن لەبارەی رۆڵی ئەدەب و هونەر درێژبونەوەی هەمان ریتمی تێڕوانینە کە سەدان و بگرە هەزاران ساڵ بەر لەئێستا دەستی پێکردوەو لە فۆرم و دەربڕینی جیادا بەردەوام خۆی دووبارە ئەکاتەوە، چونکە جێدەستی هونەر لە دیاریکردنی تێڕوانین و چۆنیەتی رەفتاری ئینسان بایەخێکی سەرەکی هەیە، کەواتە تێگەیشتن لە رەهەندی جوانی و فەنتازیا بەگشتی پێویستی بەگەڕانەوەیە بۆ سەرچاوەکانی ئەدەب و هونەر، ئەو کایە هەرە گرنگەی لە دروستکردنی هاوڵاتی چاکەکارو پێگەیشتوو لە یۆنانی کۆنەوە تا ئێستا ئاماژەی پێ ئەکرێت.
ئینسان وەکو کائینێک دیوە رۆحی و مادیەکەی پێویستیان بە پردێک هەیە ئەم دوو جیهانە بەیەکەوە ببەستێتەوە ئەویش ئەدەب و هونەرە لەرێگای ئیستاتیکاو خەیاڵ ئەو دوو جیهانە لەناو خودی ئینسان بەیەکەوە ئەبەستنەوە و سەرەنجام هاوسەنگیەکی زاتی بۆ مرۆڤ دەستەبەر ئەکەن.
ئەدەب هەمیشە دەنگی سەردەمەکانی بێدەنگی بووە ، وەک پارێزگار و وەرشەی راستکردنەوە و پێشخستنی زمان کاری کردوە و بەردەوام هێزی دەربڕین و گوزارشتی زیاتر و تازەتری پێ ئەبەخشێ، واتا کایەکە لەمیانەیدا کردەی ئازادی بەرهەمدێت چونکە لەیەک کاتدا بەستراوەتەوە بە خەیاڵ و عەقڵەوەو هێزو بزاوتی ئەوەی هەیە سنوری دەقێکی بێگیان و بێ وەزیفە تێپەڕێنێ و درێژببێتەوە بۆ مەیدانی تر ، بەگوێرەی بۆچوونی مارکیۆز ئەدەب و هونەر بە سروشت سەربەخۆ و دابڕاوە لە سیستمی کۆمەڵایەتی زاڵ، بۆیە لە سروشتی خۆیدا هەڵگری تۆوی رەتکردنەوەی سیستمەکەو هوشیاری و بیرکردنەوەی زاڵی کۆمەڵگایە. لەو رەوەوە ئەڵێ: ئەتوانم بڵێم ئەدەب بەحوکمی فۆرمە ئیستاتیکیەکەیەوە توانایەکی بێ ئەندازی هەیە لە دابڕان و جیابوونەوە لە پەیوەندیە کۆمەڵایەتیە زاڵەکان.بەهۆی ئەو سەربەخۆیەی لەو پەیوەندیە کۆمەڵایەتیانە هەیەتی، هەڵوێستی ئۆپۆزسیۆن بوون و رەتکردنەوەی ئەو پەیوەندیانە و بگرە لەناوبردنیشیان وەرئەگرێ.
هەموو تێکستێکی ئەدەبی جەخت لە هێزو توانای خەیاڵ ئەکاتەوە بەو پێیەی هێزی بەرەنگاربوونەوەی واقیعە، کەواتە خەیاڵ هێزی بەرەنگاربوونەوەی عەقڵیشە بەگشتی.چونکە خەیاڵ تاکە میکانیزمە کە هێزی کۆکردنەوەو پەرتکردن، تێکدان و بیناکردنەوەی هەیە لە یەک کاتدا،دواجاریش هەر ئەدەبە ئەتوانێ بەشدار بێ لەبەرهەمهێنانی عەقلانیەتێکی تازە کە نزیک بێ لە خواستی ئینسانەکان و تێپەراندنی شارستانیەتی زەبروزەنگ و چەپاندن. هونەر لەوگۆشەیەوە رێگایەکە بۆ ئازادی، چونکە لەلایەک هەڵگری هێزی بەرەنگاربوونەوەی واقیعە
لەلایەکی دیش ئینسان لە شەقڵی وەزیفی و رۆڵی کۆمەڵایەتی باو رزگار ئەکات کە خودی سیستمی باو ئەیسەپێنێ.
بەکورتی ئەدەب ناتوانێ راستەوخۆ جیهان بگۆڕێت، بەڵام ئەتوانێ بەشدار بێ لە گۆڕینی هوشیاری ئەوانەی کە جیهان ئەگۆڕن بۆیە پێویستە رۆڵی ئەدەب وەکو کانگای بەهاو نۆرمی باڵا دووربێ لە تەوزیفکردن بۆ هەندێ مەبەستی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی چونکە کۆمەڵگەی تەکنەلۆژی بەوردی کار لەسەر کەمکردنەوەی مەسافەی نێوان ئەدەب و هونەر ئەکات لەگەڵ سیستمی زاڵی ژیانی رۆژانە، واتا بەردەوام هەوڵئەدات ئەدەب و هونەر بکاتە بەشێکی دانەبڕاو لەو ژیانە و سەرەنجام تا ئەبێتە کاڵایەک لە کاڵاکان و لە کۆتایشدا توانای رەخنەکردن و ئیستاتیکی خۆیشی لەدەست ئەدات .
یەکێک لە ئەرکەکانی ئەدەب لەم ساتەوەختەدا بریتیە لە زیندوکردنەوەی خەسڵەتی ناڕازی بوون و جیابوونەوە لەواقیعی باو و رەتکردنەوەی سیستمی ژیانەی رۆژانە کە کۆمەڵێک پەیوەندی تەکنەلۆژی ئەسەپێنن، واتا بەرهەمهێنانی تاکی ناڕازی و رەخنەگر لە کۆمەڵگا، تاکێک کە هەڵگری هوشیاریەکی پێچەوانەیە، ئیتر بەم رێگایە ئەدەب ئەبێ بە شێوازێکی کاریگەری تێکۆشان بۆ کەشفکردنی واقیعی راستەقینە، ئەبێتە بانگەوازێک بۆ هاوپەیمانیێکی تازە لەنێوان خەڵک و هونەر بەگشتی لەپێناو دۆزینەوەی زاتیەتی تاک و ناخی خۆی دور لەو قالبەی کۆمەڵگا پێشتر دیاریکردوە.
لەو روەوە پەیوەندی نێوان ئەدەب و هونەر لەگەڵ تۆباویەت و تەنانەت خەیاڵپڵاویش هەمیشە پەیوەندیەکی تێکەڵ و ئاوێتەبووە، چونکە هونەر ناتوانێ راستەخۆ دنیابینی و دەربرینەکانی بکاتە واقیعێکی بەرهەست، واتا هەردەم وەکو جۆرێک لەوەهمو تارمایی ئەمێنیتەوە، بەڵام لەرێگەی کەڵەکەکردنی هۆشیاری دەرگایەک بۆ خۆی ئەخاتە سەر پشت کە لەدەرەوەی مەیدانی هونەر وەکو واقیع بەرجەستە ببێت. بۆنموونە جێدەستی راستەوخۆی نالی شاعیر بەسەر هیچ قۆناغ و بزوتنەوەیەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی بەدیناکەین، بەڵام سێبەری نالی لە دروستکردنی وشیاری و رەهەندی جواناسی بەسەر کۆمەڵگای کوردی هەمیشە ئامادەیەو توانای بەردەوامی بێ کۆتایی هەیە.
بۆیە ئەگەر ئەرکی سیستمی سیاسی باو بریتی بێ لەکارکردن بۆ کەڵەکەکردنی زیاتری داهات و قەبەکردنی زێدەبایی، ئەوا ئەرکی ئەدەب بریتیە لە بەرهەمهێنانی بێسنوری چێژ ،گەر ماشێنی ئابووری داهات و سامانی زیاتر کەڵەکە بکات، ئەدەب هەوڵئەدات فەنتازیا و خەیاڵ کەڵەکە بکات، واتا لەپاڵ ئەرکە ئیستاتیکیەکەیدا دیوە بایۆلۆجیەکەی ئینسانیش تێربکات و خەیاڵ و عەقڵێکی پاراو بە عاتیفە ئاوێتەبکات بۆ بەرهەمهێنانی بەختەوەری ئینسان، بۆیە ئەکرێ دنیای خاڵی لە ئەدەب و هونەر بە دنیایەکی تاک رەهەند و بێگیان وەسف بکەین.
سەرچاوە : خەندان
