بێکەس بەرواری
بەشی یەکەم ..
هەمی مرۆڤ گیاندارێن هزرکەرن و هزرکرن ساخلەتا ئێکانەیا هەرە دیارە کو مرۆڤان ژگیاندارێن دی ڤەدەردکەت لێ هزرکرنا مرۆڤان ژی گریدایی چەندین کارتێکەر وفاکتەرێن جودایە ، ئەو فاکتەرژی گرێدایی جهێ ژدایکبونێ ,دەمێ ژدایکبونێ , ڕەوشا دەستپێکرنا ژیانێ وبەردەوامی دان بژیانێ وگوهڕێنێن بەردەوام و وەرگرتنا هزران وژدەست دان یا ن دەست ژێ بەردانا هندەک هزران وئاڤدانا مەژیان بهزر ودیتن و ئایدیایێن جودا جودا .بڕێکێن فیربون، پەروەردەبوون ،خواندن ،گوهلێگرتن ودیتن وڕێکێن دی یێن گەشەپێدان یانژی خراب کردن ولاواز کرنا هزرێن مرۆڤان.
مەژیێ هەمی گیانداران ژچەندین خانە وڕهک وماسوڵکەیێن ئاڵۆز پێک دهێن یانژی ڕاستتر بێژین خانەیێن مەژیێن مرۆڤان وخانەیێن مەژیێن گیاندارێن دی گەلەک نزیکی ئێکن ژلایێ بیۆلۆژی ڤە ، لێ ئەوتشتێ مرۆڤان ڤەدەردکەت ژگیاندارێن دی بابەتێ هزرکرن وهشمەندی وگەشەپێدانا بەردەواما مرۆڤانە . وتشتێ هەرە گرنگ د مرۆڤان دا بابەتێ جڤاکیێ مرۆڤانە .
مرۆڤ ژدەرور وبەرێن خوە و دوێ ژینگەها تێدا دژیت دهزریت و دکەڤیتە دژێر کارتێکرنا جڤاکێ وسروشتی و بڕێكا بکارئینانا هەستان ژبو دیتن وگوهلێ بون و هەست پێکرن وبێهنکرن وپەیڤین ولێکدانا وان هەمی هەستان پێکڤە وگرێدانا وان بهزرکرنێ ڤە وئاڤا کرنا هزر ودیتنێن جودا جودا بەرهەم دئینن وکەسایەتی یا مرۆڤان دروست دبیت.
هەر ژ دەستپێکا ژیانێ تاکو ئەڤرۆ مرۆڤایەتی یاکەفتی یە دبن چەندین جورێن سەرەکی یێن هزرکرنێ دا ، ونمونەیێن هەرە دیار :
١- هزرێن ئایدیالیستی وئاینی وگرێدایی خوداوەند وهێزێن نەدیار وپەیامبەرێن هەلگرێن وان هزران وبەڵاڤکرنا وان دناڤ مرۆڤایەتیێ دا و بپیرۆزکرنا خوداوەندا وپەیامبەران ولقالبدانا چەندین هزران دناڤ ئاینەک یان ڕێک و ڕیبازەک دیارکری وداخوازکرن ژمرۆڤان کو پێگیریێ بوان ڕێک وهزر و ڕێبازان بکەن وگەلەک جاران ڕێ ناهێتە دان کو جڤاک گوهڕێنێن پێتڤی یان ڕێفورمێن پێتڤی دناڤ وان ڕێک وهزر و ڕێبازان دا بکەت .
٢- هزرێن ڕیالیستی یانژی ڕاستتر بێژین هزرێن زانستی : ئەڤ هزرە زێدەتر یا ل سەر بنەمایێ هەبوون و مادەی هاتی یە ئاڤاکرن . ئانژی روهنتر بەری هەر هزرەک ونێڕینەکێ هەبوونەک هەبوویە وپاشی هزرکرن دهەبونا وان تشتان دا یا هاتی یە کرن وتێگەهشتن وهشمەندئ یا دروست بوویی وەک دەرئەنجامەکێ تێهزرینێ دوێ هەبونێ دا. یانژی وەک فەلسفەیا ڕیالیستی دبێژیت چو تشت کو ژبنگەهدا ژچونەبونێ دروست ببیت وهەمی تشت دڤەگەڕنەڤە ژبو هەبونەکا دی وچونایەتی یا ژبنگەهێ چەندایەتیێ پێكهاتی ،چنکو هەکە چەندایەتی نەبیت وچونایەتی نابیت . ئانکۆ هەمی چونایەتی ژبنگەها چەندایەتی وهەبوونا تشتا دەست پێ دکەت .
ئەڤ هزرە ژ ئەنجامێ ژیان وسەرەدەریکرن وپێتڤیاتی یا مرۆڤان ومرۆڤایەتیێ دروست بونە هەر ژنیاسین خوودێ مرۆڤان بخوە بخوە و هەوڵدان بو نیاسینا ژینگەه وسروشتی دوەروبەر وگیاندارێن دی و هەوڵدان ژبوو بەردەوامی دان بژیانێ وتەژی کرن وپەیداکرنا پێتڤییاتیێن ژیانێ وگەشەپێدانا وان پێتڤییاتیا هەر ژخوارن و ڤەخوارن وخوە پاراستن ژسەرما وگەرما وشەڕ وهەرەشە و ئاستەنگیێن دکەڤنە دڕێکا مرۆڤان دا و تاکو دگەهیتە بەرفرهەکرنا وان پێتڤیاتیا وپێش ئێخستنا بەردەوام یان ئامرازێن ژیانکرن وگەشەپێدانا ژیانێ وجیهانێ هەرچەندە گەلەک جاران ئەو گەشەپێدان یێت بوینە ئەگەرا ژناڤچون وشەڕ و ململانیێن جودا جودا دناڤ دیروک ونوکەیا مرۆڤایەتیی دا ، لێ بکورتی مرۆڤ تشێت بێژیت هەر ژنیاسین وپەیداکرنا ئاگری وتاکو تەکنەلۆژیای ئەم دڤی سەردەمی دا دهەمی بیاڤا دا دبینین بەرهەمێ ڤان هزرێن مرۆڤانە وبڕێکا لێ گەڕهین وتێداهزرین وڤەکولین وتاقیکرنێن جودا جودا بەرهەم هاتینە وئەڤ هزرە هەردەم دگوهڕێنەکا بەردەوام دانە .
دناڤبەرا ڤان هەردوو هزرێن ئایدیا لیستی و ڕیالیستی هزرێن دناڤبەرا هەردووان ژی دا دروست بونە ، یانژی دکارین بێژین تێکهەلبونەک دروست بوویە وەک ئایدیۆلۆژیا وفەلسەفە وڕێک و ڕیبازێن جودا جودا وەک سیستەمەک ژبو ئاستێن وڕێکێن جودا یێن ژیانێ وەک بیاڤی جڤاکی ئۆکۆنۆمی،سیاسی ،سروشتی وگەڕهان لدویڤ دیروک ونوکە وداهاتوویا ژیان وجیهانی وتاکۆ دگەهیتە تەکنەل؛ۆژیایا سەردەم. چەندین جورێن دەستەواژەیان ژبو ڤان ڕێك وڕێبازێن هزری هاتنە دەست نیشانکرن وەک :-
کاپیتاڵیزم،سۆسیالیزم،لیبرالیزم،مودرینزم،سەرمایەداری، دیموکراسیەت،سوسیال دیموکراتی ،دیکتاتوریەت ،فاشیەت ،ناشونالیزم،ناسیزم ،ڕاسیسزیم ، سلەفیزم ،ڕادیکالیزم، سوفیەت،ئیخوانیزم ،شۆفینزم،ئەنارشیزم ،فێمینیزم، کۆمۆنیزم وچەندین جورێن ڕێک و ڕێباز وناڤ ودەستەواژەیێن جودا جودا .
گەلەک ژڤان دەستەواژا و ئایدیۆلۆژیەتا ب ئەرێنی و نەرێنی لێ دهێتە نێڕین و بو چونێن جودا لسەر ڤان ئایدیۆلوژیەتا هەنە ، لگوڕ تێگەهشتن وئاراستەیا گشتی یا جڤاکێ و کارتێکرنا دەستهەڵات داری یا سیاسی و ئاینی .
وەک نمونە ئەم دشێین سوسیالیزم و لیبرالیزمێ وەک دوو نمونەیێن ئایدیۆلۆژی بناڤ بکەین وەک دەستەواژە وڕێباز ژبوو ژیان وڕیڤەبرنا جڤاک و وەڵاتان وئەڤ هەردوو تێوریە دڤێت ل سەر بنگەهێ دیکوراتی یە تێ بهێنە ئاڤاکرن کە ئەوژی ئێک ژ ژێدەرێن وان ئایدیۆلۆژیەتانە کو گرێدایی ئاڵۆگوڕکرن و گەهشتن ب دەسستهەڵاتی کو بڕەنگەکێ پراکتیکی ب واتەیا دەستهەڵاتێ گەل دهێت و وەک ئایدیۆلۆژیەتەک باش و پۆزەتیڤ دهێتە بناڤکرن . لێ تۆتالیزم یانژی دیکتاتوریەت وەک دەستەواژە و ئایدیۆلۆژیەتەک نەرێنی ( نەگەتیڤ ) دهێتە بناڤکرن . و دژی دیموکراسیەتێ یە ، یانژی ڕاستتر دبیتە ئەگەر وەرگرتنا دەستهەڵاتی ژ گەل و جڤاکێ و بزوری و ستەمکاری و دەستهەڵات مۆنۆپۆڵکرنێ و سنوردارکرنا سەربەستی دهزرکرنێ دا و ئازادی دڕا و دڕامان دەربڕینێ دا .
هێشتا مرۆڤایەتی نەگەهشتی یە ئاستەک ڕەها دهشمەندیێ دا ، چنکو هندی مرۆڤایەتی هەیی ،هەردەم گوهڕێن وپێشکەفتنێن بەردەوام ژی یێت هەین ودێ ئەڤ گەشەپێدان وپێشکەفتنە دبەردەوام بن.
لەوما دێ هزرێن مرۆڤان ژی دگوهڕانکاریێن بەردەوام دا بن و لگوڕ سەردەم وجهێن مرۆڤان دێ هزرێن مرۆڤان ژی دگوهڕینێن بەردەوام دابن .
ئەڤ بابەتە بابەتەک گەلەک بەرفرهەیە وپێتڤی بسەدان وبەلکو بهزران پەڕتوکانە ژبو لێگەڕهان وڤەکولینێ ل سەر هشمەندییا مرۆڤان وکارتێکرنێن جودا جودا ل سەر هزرێن مرۆڤان لەوما مە دڤێت لڤێری ئاماژە پتنێ بچەند تەوەرەکێت کورت بدەین و هەڵسەنگاندەکێ ژبو هزرڤانی یا چەند جورێن مرۆڤان بکەین یانژی باشتر بێژین چەند جورێن هزران بهەڵسەنگینین.
جورێن هزرڤانی یا مرۆڤان :
هەمی زانیایێن جیهانێ وێ ڕاستیێ دسەلمینن کو هزرێن ئاینی زێدەتر ل سەر هزرکرن وباوەرپێکرنێ یانژی (ئیمانێ ) یێت هاتینە ئاڤاکرن . بەلێ هزرێن زانستی یێ ل سەر بنەمایێن عاقلی (هزرکرن ونێڕینان ) وچاڤدێرکیکرنا وتاقی کرن وسەرەدەریکرن وئەگەر و دەرئەنجامان هاتینە ئاڤاکرن .
ھزرڤانی د ناڤبەرا مرۆڤێت ئایندار و ئایدیۆلۆژیست وگرێدایی هندەک ڕێک و ڕێبازێن دیارکری و نەگوڕ و مرۆڤێن زانست دوست و ھزر ڤەکری و نەگرێدایی چ ئاین وئایدیۆلۆژیەتێن دیارکری وڤەکولین وهەوڵدانێن بەردەوام ژبوو فێربونا نویتر وبەرفرهەتر ونەڕازیبون بقالبدانا هزری .
ژبو کو ئەم زێدەتر بابەتێ خوە سنورداربکەین ژ گشتگیری یا بەرفرهە بچینە دناڤ چەندی هزرتێکرنێن دیارکری دا ، ژبوو شلوڤەکرنەکا باشت تر و تێر و تەسەل تر .
ژبو دەستپێکرنا هەڵسەنگاندنەکا بڤێ ڕەنگی پێتڤی ئەم پرسیار ژخوە بکەین :
ئەرێ هزرێن مرۆڤێن ئایندار یانژی مرۆڤێن ئایدیۆلۆژیستی و ڕێک وڕێباز پەرست وەکی هزرێن مرۆڤێن نەگرێدایی چ ئاین وئایدیۆلوژیەت وڕێک وڕێبازێن دیارکری یە ؟
