توانا ئەحمەد
(بۆ ئەوەی بتوانی لەبارەی شێتیەوە بدوێیت، پێویستە بەهرەیەکی شاعیرانەت هەبێ)
بەخەیاڵمدا نەدەهات نەک هەر لەبارەی شێتیەوە بنوسم، بگرە بشخوێنمەوە، بەڵام دوای گەمارۆدانی جیهان بە پەتای کۆرۆنا وایکرد بەدوای پێشینەو رەگی جیاکردنەوەو لێکدابڕانی ئینساندا بگەڕێم، لەبری ئەوە بەبێ ویستی خۆم بەسەر کتێبە هەر گرنگ و گەورەکەی فۆکۆدا کەوتم( مێژووی شێتی لەسەردەمی کلاسیکدا) ئەو تێکسە یەکلاکەرەوەی تێڕوانینی هەموو جیهانی لەبارەی شێتیەوە نەک هەر گۆڕی بگرە قەڵپی کردەوە، ئەو وێنە تراژیدیەی لەسەرەتای کتێبەکەی باسی ئەکات، بەناوی (کەشتی شێتەکان) ئەو چیرۆکە پڕ لەهێماو تراژیدیەی فۆکۆ وەکو واقیع مامەڵەی ئەکات کە چۆن ئەو بوونەوەرە شێتانە لەشارەکانەوە کۆدەکرێنەوەو بەکەشتی بێ کەشتیەوان تەسلیمی قەدەری ئاو دەکرێن، چۆن لەشوێنەوە بۆ ناشوێن پەراگەندە دەبن و چارەنوسیان دەبەسترێتەوە بە رێڕەوی روبارەکانەوەو تەسلیم بە جیهانی نایەقین و ناشوێن دەبن، چۆن گەشتە بێ کۆتاییەکانی ئەو ئینسانانە دەست پێ ئەکات لەسەر پشتی ئاو بەرەو نادیار دەربەدەر ئەبن، واتا شێتی ناچار بە رۆیشتن و جیابوونەوە لە زەوی ئەبێ، ئەم چیرۆکە وەکو یەکێک لە خەمناکترین ئەزموونی جیاکردنەوەو دابڕینی ئینسان لە ژیان خۆی سەپاندەوە، فۆکۆ لە کتێبەدا ئەو زنجیرە غەمگین و پڕ لە تراژیدیە شیتەڵ ئەکات کە لەدوا قۆناغیدا شێت و دێوانەکان ئەکات بە پیاوی نەخۆش، باس لەوە ئەکا چۆن ژیان لە ئەفسوس و هێماو ژاوەژاوی داهێنەرانەی ئەو بوونەوەرانە خاڵی ئەکرێتەوە کە ناویان ناون شێت، کە دوای لەدایک بونی بیمارستانی عەقڵی ئەوانە لە کۆمەڵگا وەرئەگرێتەوەو ئەیانخاتە ژێر رکێفی بواری پزیشکی و دەروونیەوە، فۆکۆ لەو پڕۆژە گەورەیەدا خەیاڵ و راستی سەبارەت بەدیاردەی شێتی ئاوێتە ئەکات، ئەفسانەو سیحرو ئەدەب و فەنتازیا و پۆلیس و دادگاو نەخۆشخانە و دامودەزگا زەبربەدەستەکان وەکو هەویرێک بەیەکەوە ئەشێلێ و دنیابینیەکی تازە سەبارەت بە شێتی بەرهەم دێنێت.
چیرۆکی ئەو کەشتیە دەربڕی لەو راستیە تاڵە ئەکات کە لە هەموو سەردەمەکانەوە گەڕان و بنکۆڵی دەربارەی شێت و دێوانەکان، لە مێژووی هەموو مرۆڤایەتیدا بریتیە لەگەڕان بەدوای یەکێک سەخترین شێوازەکانی سەرکوتکردن و چەپاندنی ئینساندا، بریتیە لە پیادەکردنی ستەمکارترین جۆری دابڕین و دور خستنەوە، لە هەموو کونج و قوژبنەکانی مێژوودا شێتەکان مەحکومن بە دورخستنەوە و دابڕان، بەکۆت و زنجیر، نەوەک رستەیەک بدرکێنن یان رەفتارێک بنوێنن پێچەوانەی فەزا یان ئادابی گشتی بێت، بە جۆرێک دەگوترێ مێژووی شێتی بریتیە لە مێژووی هەڵەو کەموکورتیەکان دەربارەی ئەو دیاردەیە، واتا کەم پنت و قۆناغی روناک هەن لە هەموو مێژووی مرۆڤایەتیدا کە مامەڵەی دروست لەگەڵ شێتی و شێتەکان کرابێت.
بەو پێیە شێتی بەقەد تەمەنی ئینسان خۆی درێژە، پێشناچێت ئەم دیاردەیە لە داهاتووشدا ریشەکێش ببێت و یەخەی مرۆڤ و خودی عەقڵ بەربدات، شانبەشانی گەشەکردنی تەکنیکەکانی سزادان و کۆنترۆڵ کردن، سەرەڕای توانا لەرادەبەدەرەکانی چاودێریکردن، شێتی بەهەمان خێرایی خۆی گەشە ئەکات و بۆ ساتێکیش لە مرۆڤ جیانابێتەوە، بۆیە ئەوەی گرنگە دیراسە بکرێت خودی شێتەکان نین، بەڵکو دیاردەیەی شێتیە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، داوجاریش چۆنیەتی مامەڵە کردنە لەگەڵ شێتیدا.
لەسەرەتاکانی مێژوودا شێتی وەکو نەخۆشیەکی موقەدەس سەیر کراوە، لەبری شێت ناوی هاوشێوەی دەروێش و دێوانەیان بۆ بەکار هاتووە، لەگەڵ ئەوەشدا شێت وەکو مرۆڤێکی ئاسایی سەیر نەکراوە، هەمیشە وەکو نەخۆشی یان دیاردەیەکی جیا یان کاراکتەرێکی نەخۆش، یان یاخی مامەڵە کراوە، بەڵام سەرەتا رەهەندێکی پیرۆزی پێ دراوە، بۆیە مێژووی شێتی تێکەڵە بەمێژووی دین و ئەخلاق بەگشتی، تادواتر لە سەردەمی رێنیسانس بۆتە پسپۆریەکی پزیشکی رووت و مامەڵەی شێتەکانیش گواسترایەوە ناو دیواری نەخۆشخانەکان، زۆر پێش یۆنانەکان لە شارستانیەتی بابلی و میسری دین و بواری پزیشکی تێکەڵ کراون، ئەوان پەرستگای تایبەت بە بواری پزیشکیان بنیات ناوە کە لەرێگەی شۆک و نیشاندانی موعجیزە و جۆرەها سروتی دینی ویستویانە شێتەکان چارەسەر بکەن، بابلی و سۆمەریەکان بە مۆسیقاو خوێندنەوەی چیرۆک و شانۆگەری هەوڵی چارەسەری شێتیان داوە، هەر چۆنێک بێت دیاردەی چارەسەری شێتی و سروتەکانی ئەو چارەسەریە لە رۆژهەڵاتەوە لەرێگەی ئەندەلوسەوە پەڕینەتەوە بۆ ئەوروپا.
لەو پەرستگایانەدا پێش ئەوەی شێتەکان بچنە ژورەوە، سروت و جۆرەها رێوشوێنی ئاینی گیراوەتە بەر، دەرمان و شێوە چارەسەری جیاجیان بۆ دانراوە، واتا سروتێکی تایبەت هەبوو دوای هەموو ئەمانە بۆیان هەبووە بچنە ناو پەرستگاکان و لەوێوە چانسی چاکبوونەوەو شیفایان دەست کەوێت.
هەر چۆنێک بێت قسەکردن لەبارەی خودی شێتی و مێژووکەی تا تێکستە هەرە گەورەکەی میشێل فۆکۆ .(مێژووی شێتی لە سەردەمی کلاسیکدا)ناتەواوە، ئیتر دوای ئەو پڕۆژە بێوێنەیە، تێڕوانین بۆ شێتی گۆڕانکاری بنەڕەتی بەسەردا دێت، فۆکۆ لەرێگەی ئەو کتێبە قورسەوە وەکو پاڵەوانێک دێتە ناو ئەو دیاردەیەو عەرشی هەزاران ساڵەی تێگەیشتن لە شێتی قەڵپ ئەکاتەوە، ئەو بەدرێژی باس لەوە دەکات کەچۆن مێژووی دژە عەقڵ گەشە ئەکات، چۆن شێت و دێوانەکان دوای لەدایک بوونی پزیشکی هاوچەرخ و نۆڕینگەکان ئەبن بە کەسانی نەخۆش و ئیتر پزیشکی بواری عەقڵ بەرپرسیارێتی چارەسەرکردنیان ئەگرێتە ئەستۆ، بەمەش فەزای گشتی لە خەیاڵ و فەنتازیای شێتەکان خاڵی ئەبێت، ئەوان ئیتر بە یەکجاری فەزای گشتی جێ ئەهێڵن و ئەو فەزایە لە دەربڕین و رەفتاری کەسی شێت، جادەو کۆڵانەکان، دانیشتن و کۆڕی سیاسی و کۆمەڵایەتی بەتەواوی لە کاراکتەری شێتەکان چۆڵ ئەبێت.
ئەو کتێبە گەورەیە باس لەوە دەکات کەچۆن لەسەدەکانی ناوەڕاست کاتێ چیرۆکی دورخستنەوەی گەڕەکان کۆتاییان دێت و ئیتر شوێنی ئەوان بەشێتەکان پڕ ئەکرێتەوە، تا لەسەدەی شازدەیەم نەخۆشخانەی عەقڵی لەدایک ئەبێ تایبەت بەشێتەکان و دواتر لەسەدەی هەژدەمەوە شێتی وەکو دیاردەیەک ئەبێ بەهاوتای عەقڵ و دەچێتە ناو چەقی عەقڵ خۆیەوە، ئیتر لێرەوە ئەو بۆچوونە لەدایک دەبێت کە شێت بریتیە لەو کەسەی کە شێوەو فۆرمی شتەکان وەکو ئەوەی هەیە نابینێت، بەڵکو رەهەندێکی تر و ناوەرۆکێکی تر دەدات بە شتەکان.
شێتی بەگوێرەی لێکدانەوەی فۆکۆ تا سەدەی نۆزدەم و لەدایک بوونی (نەخۆشی عەقلی) دیاردەیەکە بە روونی لە پانتایی زانست و کۆمەڵگادا بوونی هەیە، بەڵام لەدوای ئەو تەوقیتە ئیتر عەقڵ بەیەکجاری شێتی وەکو دیاردەیەک بێدەنگ ئەکات، لە هەموو کونج و قوژبنێکەوە عەقڵ گەمارۆی شێتی ئەدات و سەرەنجام لە سەدەی نۆزدەم( پیاوی نەخۆش) لەبری شێت لەدایک دەبێت و سەرەنجام بەیەکجاری شوێنی شێت و دێوانەو ئەشقیا ئەگرێتەوە، بەو پێەش دێوانەیی فەزای گشتی و کومەڵایەتی چۆڵ دەکات، واتا شێتی لە مامەڵەی دین و ئەخلاق و فەلسەفە جیا ئەبێتەوەو ئەچێتە چوارچێوەیەکی پزیشکی و نۆڕینگەیەوە، چەمکی شێتیش لەو پێشینە دورودرێژەی خۆی دائەبڕێ و ئیتر (پیاوی نەخۆش) لەدایک ئەبێت، بەڵام بەتەنشت ئەو چەپاندنە بێ رەحمەشەوە هەوڵدان بۆ کۆنترۆل کردنی شێتی نەبووە مایەی کۆتایهێنانی سام و سەروەری شێتی.
وەک ئەو کتێبە باسی ئەکات لە ئەوروپا لەسەدەی سێزدەمەوە تۆماری شێتەکان دەستی پێکردوە، ئیتر لەو کاتەوە ناو و جۆری کەسایەتی و بەرپرسیارێتی ژیان و گوزەرانیان نوسراوەتەوە، هەر لەو کاتەشدا کۆتایی بە لێبوردەیی بەرامبەر شێتەکان دێت، خێزانەکان لەماڵەوە یان لەسەردابەکان زیندانیان ئەکەن و شارەوانیەکانیش لەدەرەوی شارەکان کۆیان ئەکەنەوە، دواتریش کەشتی شێتەکان وەکو چیرۆکێک بەروبارو زێیەکاندا بەرەو چارەنوسێکی نادیار راپێچیان ئەکات، ئەم دیمەنە تراژیدیایەی شێتەکان نەک تەنها لەواقیعی کۆمەڵایەتی هەستی پێکراوە، بگرە ئەدەب و ئەفسانەو هەموو قوژبنێکی گرتۆتەوە.
فۆکۆ دەیەوێت لەرێگەی بنکۆڵکاری مێژووی ئەوروپا ئەو کۆدانە بکاتەوە کەچۆن دەسەڵاتی سیاسی لەرێگەی شێتیەوە دەیەوێ کۆمەڵگا کۆنترۆل بکات، نمونەکەی بە کردنەوەی یەکەم بیمارستان پاریس لە ساڵی ١٦٥٦ دەستپێدەکات کە ئەو نەخۆشخانەیە لەبنەڕەتەوە نەوکو پسپۆری، نەوەکو گوتاری کاکردنیش هیچ پەیوەندیەکی بە بواری پزیشکی نەبووە.
، بەڵکو دامەزراوەیەکی سەرکوتکردنی رەها بووە، ئەڵێ: نەخۆشخانەی گشتی دەسەڵاتێکی عەجیب بوو کە مەلیک لەنێوان پۆلیس و دادگا دروستی کرد و هەموو دەسەڵاتێکی هەبوو و حوکمەکانی قابیلی پێداچونەوەو رەخنەگرتن نەبوون. هەروا ئەڵێ: ئەو نەخۆشخانەیە دامەزاروەیەکی پزیشکی نەبوو، بەڵکو دەزگایەکی نیمچە قانونی و کیانێکی ئیداری سەربەخۆ بوو، لەدەرەوەی دادگاکان دانی پێدانرابوو.
میشیل فۆکۆ ئەو فەیلوسوفەی پێچەوانەی ئەوانی تر کە هەمیشە لە گۆشەنیگای عەقڵەوە سەیری شتەکانیان کردوە، ئەو لەپەراوێزەکانەوە لە شارستانیەتی رۆژئاواو کلتورەکەی چۆتە ژورەوە، هەر بۆیەشە لەو پڕۆژەیەدا لە میانەی شێتیەوە باس لە مێژووی ئەوروپا ئەکات نەک عەقڵ، چونکە لەبنەڕەتەوە فۆکۆ باس لەدەسەڵات ناکات بەقەد ئەوەی بەدوای رەنگدانەوەکانی دەسەڵات بەسەر کۆمەڵگاوە سەرقاڵە، گەر کورتی بکەینەوە فۆکۆ لە پڕۆژەکەی ئەیەوێ بڵێ شێتی راستیەکی سروشتی نییە، بەڵکو بونیادێکی رۆشنبیری دروستکراوە لەرێگەی تۆڕێک مومارەساتی دەسەڵات و نۆڕینگەی و پزیشکی و پزیشکی عەقڵی و ئیداری، بۆیە قسەکردن لەبارەی شێتی قسەکردن نییە لەبارەی نەخۆشیەک، بەقەد ئەوی قسەکردنە لەبارەی ئازادی و کۆتو بەندکردن، بریتیە لەقسەکردن لەبارەی مەعریفەو دەسەڵات، بۆیە پێویستە بەوردی لەوە تێبگەین کەچۆن دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگی رۆڵیان هەبوە لە دروستکردن و بەرهەمهێنانی دیاردەی شێتی، دواتریش جۆرێک لەزمانی تایبەت بەو بوارەو کۆمەلێک ئیجرائات و مامەڵەکردنی تایبەت بەشێتی لە دامەزراوەکانی وەک نەخۆشخانەو پزیشکی دەرەونی و کۆمەڵگەیی بەرهەم هێناوە.
شێتی دیاردەیەکە بەدرێژایی مێژو لەنێوان پزیشکەکان و مێژوونوسان و سیاسیەکان یاری ئەکات، یان راستر بڵێین یاری پێ ئەکرێت، شێتی لەهەموو سەردەمە جیاوازەکان ئامادە بووە، هەمان دیاردە بەیەک ناو بەڵام بە پێناسەو مامەڵەکردنی جیاواز، بەوەزیفەی جیاوازی سیاسی و کۆمەڵایەتی و بگرە پزیشکیشەوە، چونکە هیچ دامەزراوەیەکی تەندروستی بیێ ستراتیژو مەبەستێکی سیاسی نییە.
سەرچاوە : خەندان
