دەشتی مەحمود
مێژوونووسی كورد مێهرداد ئێزەدی، دەڵێت، «كوردێكم نەناسیوە كەباوەڕی بەئەوپەڕی دێرینیی مێژووی نەتەوەكەی نەبێت،» بەڵام ئایا دێرێنی كورد بۆ كەی دەگەڕێتەوە و باوانی كورد كێن؟ بەبڕوای ئەم مێژوونووسە، كورد بەرهەمی كۆبوونەوەی چەندین توێژاڵی كەلتوری خۆجێیانی زاگرۆس و هاوردەیە، واتە كوردی هاوچەرخ تێكەڵەیەكە لەچەندین كەلتوری جیاواز كە بۆ ماوەی چەندین هەزارە، لەناوخۆو دەرەوەی كوردستانەوە تێكەڵەیەك و هەمڕەنگییەكی كەلتوریان پێكهێناوە كە بەئاسانی لەگەلانی تری ناوچەكە جوێیە. بێگومان ئەم تێكەڵبوونە هەڕەمەكی یان بەڕێكەوت رووی نەداوە، هەروەها بەپلان و ئایدۆلۆژیای نوخبە، تووێژ یان دەستەیەكی دیاریكراو ئەنجامنەدراوە؛ لەڕاستیدا ئەم بژاركردن و هەڵبژاردنە كردەیەكی دەرەتاكی بووە. لانیكەمی بەدامەزراوەیی بوونی كەلتوری خۆجێیەكانی زاگرۆس (میزۆپۆتامیای ژوورو) بۆ سەرهەڵدانی چاخی بەردینی نوێ (كشتوكاڵ دەگەڕێتەوە) و لەوكاتەوە بەڵگەنەویست، بنەما، رێسا و پێوەرەكانی كەلتورەكەیان داڕشتە دەبێت و ئەمانە ناوەخنەكەیان پێكهێنا؛ دواتر لەهەر رووبەڕووبوونەوەیەكدا، لەهەر تێكەڵبوون بەئەویتر چ دۆستانە یان داگیركارانە بووبێت؛ ئەم ناوەخنانە بەوپێیەی گرێدراوی گیان، ژیارو شێوەژیانی خۆجێیەكان بوو، بەگوێرەی سەردەمە جیاوازەكان ناوەخنەكەیان بەفۆرمی جۆراوجۆر بەرهەمهێناوەتەوە؛ لەم بەرهەمهێنانەوەدا زۆرجار خودی كۆمستێری (مەنزومەی) ناوەخنەكە بەگوێرەی دەستوەردانی ئەویتر ترازاوەو هەندێ جارییش گۆڕانی بنەڕەتی بەسەر شێوە ژیانەكەدا هاتووە، بەڵام ناوەخنەكە تۆكمە ژیارییەكە توانیویەتی خۆی بەرهەم بهێنێتەوە.
هەتاوەكو ئێستا، سەرەتاییترین بەڵگە لەسەر كەلتورێكی یەكگرتوو و جیاواز كەخەڵكی نیشتەجێی میزۆپۆتامیای ژوورە (كوردستان) هاوبەشییان پێكردووە، پەیوەندی بەسەردەمی (كەلتوری هەلەف)ەوە هەیە كەنزیكەی ٨٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر دەستیپێكردووە. بەدەربڕینێكی تر یەكەم دەركەوتەی ناواخنی نیشتەجێیەكانی زاگرۆس كە لەمێژوودا تۆماركراوە كەلتوری تەلهەلەفە. ئەم كەلتورە بەناوی تەپۆڵكە دێرینەكەی تەل هەلەف لەڕۆژئاوای شارۆچكەی قامیشلۆ لەڕۆژئاوای كوردستان ناونراوە، ئەم كەلتورە بەئاسانی بەشێوازی گۆزەسازیی دەناسرێتەوە، كەخۆشبەختانە بەشێوەیەكی بەرچاو لەم سەردەمەدا بەرهەمهێنراوە. گۆزەسازیی هەلەف كە بەشێوەیەكی نایاب رەنگ كراوو بەشێوەیەكی ناسك نەخشێنراوە، بەئاسانی لەبەرهەمەكانی پێشوو و دواتر جیا دەكرێتەوە. تەنیا بە لەبەرچاوگرتنی پاشماوەی گۆزەسازیی، پێدەچێت كەلتووری هەلەف لەنێوان ساڵانی ٦٠٠٠ بۆ ٥٤٠٠ پێش زایین درێژبووبێتەوە، كەماوەی نزیكەی ٦٠٠ ساڵی خایاندووە.
هونەری هەلەف
بەبڕوای زۆرێك لەشوێنەوارناسان و مێژوونووسانی میزۆپۆتامیا، هونەری گۆزەسازیی هەلەف بەهۆی رەنگاڵەیی و فرەنەخشەیی بەئاسانی لەهونەری كەلتورەكانی دوای خۆی جیادەكرێتەوە، ئەم فرەڕەنگی و نەخشینییەی لەهونەری كەلتوری هەلەفدا رەنگیداوەتەوە، لەكەلتورەكانی دوای خۆی بەتایبەت (كەلتورە سامییەكان) زۆر جیاوازترەو هی ئەوان فرەڕەنگی تێدانییە و زیاتر سادەو یەكرەنگە. گۆزەسازیی هەلەف لەگەڵ دەفرە سورەكراوەكانیان چ وێنەیی یاخود ئەندازەیی، رەنگاوڕەنگی تایبەتمەندییەكی نایابی بەهونەرەكەیان بەخشیوە كە لەوانەیە ناوەڕۆكێكی ئایینییان هەبێت: زۆرجار مرۆڤ، پەلەوەر، باڵندە، خشۆك، بەڕەنگی رەش و سوور بۆیە كراون. لەقۆناغی دواییتری هەلەفدا، گرنگترین ناوەندی بەرهەمێنانی كەرەستەی خۆراك و خواردنەوە بووەو ئەم كەرەستانە بەسێبەری سوورو قاوەیی و سپی رەنگكراون و ئینجا لەسەریان گوڵی جۆراوجۆر و شێوەی ئەندازەیی نەخشێندراون، ئەم ناواخنانە هەتاوەكو ئێستاش لەناو هونەری چنینی بەڕە، رایەخ، مافوور كڵاوو جەمەدانی و هەوریشدا ماوەتەوە. دەتوانین بەشی هەرە زۆری یەكەم دەركەوتنی ناوەخنە كەلتورییەكەی دانیشتوانی مێزۆپۆتامیای ژوورە (كوردەكان) لەهونەری هەلەفدا بدۆزینەوە.
كۆتەڵی شۆڕەژن
لەناو ئەم چەندین دۆزراوانەی سەردەمی كەلتوری هەلەف، كۆتەڵی ژن هەیە كەڕەنگی جیاوازیان لەسەر نەخشێنراوە. ئەم شێوەی نواندنەوەی ژن لەسەردەمی راوچی-كۆكەرەوە ئەوروپاش ئامادەیی هەیە و زۆرجار وەكو مێخواوەند لێكدانەوەیان بۆ كراوە و ناوی كۆتەڵی ڤینۆسی لێنراو؛ بەڵام ئەمەی تەل هەلەف هی سەردەمی راوچی-كۆكەرەوەی میزۆپۆتامیای ژوورو نییە بەڵكو هی سەردەمی كشتووكاڵە. لێرەدا من پێشنیاری (كۆتەڵی شۆڕەژن) بۆ ئەم پەیكەرۆكانەی مێینە دەكەم؛ جگە لەوەی شۆڕەژن لەزمانی كوردیدا بەژنی جوان، دەستڕەنگین، كارامەو چالاك وتراوە هەروەها بۆ ژنی خەپەی شل و شۆڕ بەكاربراوە كە ئەمەی دووەمیان بەشێوەیەكی سەیر لەوەسفی ئەو كۆتەڵانە دەچێت. یەكەم دەركەوتەی ژن بەڕووتی لەپێش‌مێژوودا كە دۆزرابێتەوە، لەشێوەی كۆتەڵی ناوبراودایە. شكڵناسی پەیكەرە جۆراوجۆرەكانی شۆڕەژن، پیشاندەری جەستەیەكی قەڵەو، مەمكی گەورە، ناوقەدو سمتی قەڵەو و پان‌وپۆڕ بووە، هاوكات روخساریان یان داپۆشراوە یان دروست نەكراوە. شكڵناسیی كۆتەڵی شۆڕەژن دەشێت خۆی لەناو روانگەی بایۆلۆژیدا ببینێتەوەو ئەو جۆرە لەجوانی تێدا بەرجەستە كرا بێت. هێشتا مرۆڤ بەتەواوی نەهاتۆتە ناو پانتاییە رەمزییە نووسراوەكانەوەو جیاوازییە تۆخە مرۆڤناسی و تەنانەت سایكۆلۆژییەكان لەناو چەشەی گشتیدا داڕشتە نەبووەو فۆرمی وەرنەگرتووە. هەروەها هێشتا كۆمەڵگای باوكسالاری دەرنەكەوتووە تاوەكوو بەهاكانی خۆی لەجوانی و پێودانگەكانی جوانییەوە بگلێنێت. كۆتەڵی شۆڕەژن لەبەرئەوەی لەبەرەبەیانی تۆماركراوی جۆری مرۆڤ بەجێماون و رەبتیان بەوەچەخستنەوەو بەرهەمهێنانەوەی جۆرەوە هەیە بۆیە كەمترین جوانی نابایۆلۆژی تێدا دەبینیتەوە. رووخسار كە لەسەردەمی مۆدێرندا بەشێوەیەكی وەسواس دەبێتە جێگەی سەرنج و دەستكاری، لەبەرەبەیانی مرۆڤدا بابەت نەبووە. ئەوەی گرنگ بووە جەستەی قەڵەو و بەپیت بووە بۆ وەچەخستنەوە. ئێستاتیكاكەشی كەڕەبتی بەئیرۆتیكا و شەهوەتەوە هەیە هێشتا هەر سەر بەجوانی بایۆلۆژییە لەگەڵ ئەوەشدا ئەم پاڵنەرە بایۆلۆژییانە لەناو یەزدانناسیدا داڕشتە بووەو گوزارشت بوون لەپیرۆزیی ئافرێنەرانەی ژن.
گرنگی نەدان بەكێشانی رووخسار لەكۆتەڵی شۆڕەژندا، بەمانای ئەوە نایەت نێرەكانی ئەو سەردەمە جوانی دەموچاویان لەلا گرنگ نەبووە یان ژنان بایەخیان بەڕووكاری روخسارو جەستەیان نەداوە. هەروەها بۆ ئەوەش ناگەڕێتەوە كە ژنان تەنیا رەهەندی وەچەخستنەوەی جەستە یان خۆیان لەلا گرنگ بووەو بۆ پیاوانیش هەر ئەوە هەموو شت بووە. بزری روخسار لە كۆتەڵی شۆڕەژندا بۆ بزری خاوەندارێتیی تایبەت دەگەڕێتەوە، بۆ بزری بەموڵك نەبوونی ژنان دەگەڕێتەوە. ژنان بەگوێرەی رووخساریان لەپەیوەندی بەنێرێكی دیاریكراوەوە شوناسی وەرنەگرتووە. ژنان لەئازادیی هێزی ئافراندنی جەستەی خۆیان لەپەیوەند بەخۆیانەوە شوناسیان وەرگرتووە. هەر ژنێك بۆ رووخسارێكی دیاریكراو كورت نەبووەتەوە وەك ئەوەی لەژیاری باوكسالاریدا دەیبینین. ژنان كاتێك رووخسارێكی دیاریكراوی كۆمەڵایەتی، كەلتوری، ئابووری، ئایینی وەردەگرن رووخساریان لەسەر پەیكەرو لەناو نیگارەكاندا دەردەكەوێت؛ واتە ژنان دەبنە هەڵگری رووخسارێكی دیاریكراو كەموڵكی پیاوە وەك چۆن مەڕوماڵاتەكەی، زەوییەكەی و ماڵەكەی مۆڵكییەتی.
راستە روانگەی بایۆلۆژی دەتوانێت كۆمەڵێك راستی بنەڕەتی لەسەر سەرنجكێشیی شكڵناسیی جەستە لەپەیوەند بەهەڵبژاردنی سێكسییەوە بخاتەڕوو و تاڕادەیەك روونكردنەوەی شیاو لەسەر ئاستی غەریزەی مانەوە، لەوبارەوە بەردەست بكات، بەڵام ناتوانێت رەهەندەكانی تری ئەو دیاردەیە ببینێت؛ ئەگەرچی لە بڕگەیەكی دووروودرێژی مێژووی مرۆڤدا، تاڕادەیەكی زۆر توانیبێتی دەست‌وپەنجەی خۆی بەیادگار بەجێ بهێڵێت بەڵام لەبرگەكانی دواتردا بەگوێرەی شێوەژیانی سەردەمە جیاوازەكان جوانییەكەی گۆڕانی بەسەردا دێت. ئەوی راستی بێت ئەم رەهەندەی بایۆلۆژییەی جەستەی ژن بۆ ئەوان فامكراو نەبووە بەڵكو ئەوان جەستەی ژنیان لەناو روانگەی ئوستورەییدا فامكردووە، بۆ ئەوان جەستەی ژن وەكو خودی ژیان بووە كەتوانای ئافراندنی بووە؛ جەستەی ژن پیرۆز بووەو زەق كردنەوەی هەندێ ئەندامی بۆ لایەنی بەدیهێنەری ژن گەڕاوەتەوە. ئەوە ژن بووە ژیانی ئافراندووە، ئەوە ژن بووە ژیاری رەخساندووەو ئەوە هەر ژن بووە كەلتوری داهێناوە و كشتوكاڵی بەرهەمهێناوە، هەموو ئەمانە دەستیان لەوەدا هەبووە خواوەند وەكوو ژن فام بكەن و هەر ئەمەش وادەكات یەكەم خواوەندەكان لەمێژوودا ژن بن.
لەناو گوتاری مۆدێرندا، دۆزینەوەی ئەم جۆرە كۆتەڵانە، لەناو كەلتورێكی كۆنی كوردستان و میزۆپۆتامیای ژوروو، دەشێت وەها شرۆڤە بكرێت كە دانیشتوانی كوردستان پێگەیەكی گرنگیان بە جەستەی ژن داوەو جیاواز لە كەلتورەكانی دواتری ناوچەكە بەتایبەت سامییەكان كە نەك جەستەی ژن لەهونەریاندا نانوێننەوە و كۆتەڵ و پەیكەری ژنان درووست ناكەنەوە و بگرە بەیەكجاری لەهونەرەكەیاندا دەردەكرێت و هەتا لەدواترین نوسخەی كەلتوری سامیدا، واتە ئیسلام دوای یەهوودیەت و مەسیحیەت، جەستەی ژن بەیەكجاری دادەپۆشرێت و سێكسواڵیەتەی داگیر دەكرێت.
سەرچاوە: دابڕان
