فوئاد سدیق
 

سەبارەت بە عەشیرەت و دەوڵەتی مەدەنی 
گفتوگۆیەكی هێمنانەیە لەگەڵ هەموو ئەوانەی ستایشی عەشیرەت دەكەن

  ئەمڕۆ ڤیدیۆیەكی برای بەڕێزم رێبوار سیوەیلیم بینی ستایشی خێڵ و عەشیرەتی دەكرد!. ئەگەر بەڕێز رێبوار سیوەیلی نەبوایە، من وەڵامێكم نەدەبوو، چونكە رۆژانە دەیان وتاری بێسەروبەرو دەیان مێزگردی پڕ لە شەرمەزاری و دەیان ڤیدیۆی خەڵكی نەخوێندەوارت بەرچاو دەكەوێت، كە زۆر تاقەتپرووكێنەرن. 

بەڵام كەسێك كە رۆشنبیرو نوخبەی ناو ئەو كۆمەڵگایە بێت، نابێت بكەوێتە ناو هەڵەی وەها زەقەوە، یان نابێت  زۆر بە وردی ئاگاداری مێژووی پەرەسەندنی كۆمەڵایەتی نەبێت! بۆیە بە پێویستم زانی كەمێك لەسەر ئەو بابەتە هەستیارە بوەستم. 

  كاتێك ناوی خێڵ و عەشیرەت دێت، بیركردنەوەی مرۆڤ یەكسەر بۆ رابردوویەكی دوور دەڕوات، كە لە ئەوروپا زۆر زیاتر لە 500 ساڵە تێیانپەڕاندووەو، لە كوردستانیش لەناو ئاڵۆزییەكی سەختدایە، كە دەتوانم بڵێم لە تەونی جاڵجاڵۆكە دەچێت، ناتوانی بە ئاسانی لەیەكدی جیایبكەیتەوە. بەڵام قسەیەك كە مشتومڕ هەڵنەگرێت ئەوەیە، كاتێ باسی رۆڵی خێڵ و عەشیرەت دەكرێت، یەك مانا دەدات، ئەویش كۆمەڵگای بێ دەوڵەتە.

  من زۆر حەزمدەكرد، رێبوار سیوەیلی  پشت بەستن بە چوار تەنانەت دوو بگرە یەك فەیلەسووفیش ببەستایە، كاتێك ستایشی خێڵی دەكرد. ئاخر بە درێژایی زیاتر لە 2500 ساڵی رابردوودا كە سەدان فەیلەسووفی زۆر گەورە هاتوونەتە ئاراوە، یەك فەیلەسووفیش ستایشی خێڵ و عەشیرەتی نەكردووە،هەندێكیان باسیان لە كۆمەڵگەی بچووك كردووە كە لەسەر بنەمای خزمایەتی و نا دەوڵەتی دامەزراون.ئەمەش جێگای سەرنج و تێینی فەیلەسووفەكان بووە. 

زاراوەی خێڵ (tribe) تا رادەیەك خۆی لە خۆیدا كێشەیە. لێرە نامەوێ باسی هەموو ئەو فەیلەسووفانە بكەم كە وەك تێبینی و بە ئاراستەی رەخنە گرتن لەبارەی خێڵەوە قسەیان كردووە، كە دیارترینیان ژان ژاك رۆسۆ( 1712 – 1778) و میشێل دۆ مۆنتین (١٥٣٣-١٥٩٢): لە وتارەکەیدا بە ناوی "دەربارەی مرۆڤخۆرەکانOf Cannibals  و فریدریك ئەنگڵس (١٨٢٠-١٨٩٥) لە كتێبی سەرچاوەی خێزان و  تا دەگاتە فەیلەسووفانی ژینگەو  تا دەگاتە بونیادگەراكانی وەك شتراوس كە لە كتێبی (بیری كێوی - بەربەری La Pensée sauvage ئەویش لەسەر كۆمەڵگا سەرەتاییەكان دواوە نەك بە ماناو چەمكی خێڵ و عەشیرەت. 

  پێم خۆشە كاك رێبوار دوو نموونەی زیندووم بۆ بهێنێتەوە، كە من نەمتوانیبێت بیاندۆزمەوە. جگە لە ئیبن خەلدون،كە 700 ساڵ پێش ئێستاكەیە!!، نابێت ئەوەشمان بیر بچێت، ئیبن خەلدون لەناو قووڵایی خێڵ و عەشیرەتدا چاوی كردۆتەوەو ژیانی تێدا بەسەر بردووە، ئەویش وڵاتانی ئەفریقایە، بۆنموونە: تونس و مەغریب و جەزائیرو میسرو...هتد. بەڵام دەبێت ئەو راستییەمان لەبەرچاو بێت كە عەشیرەت بنەمایەك بووە بۆ دامەزراندنی دەوڵەت، نموونەیەكی روونتر، خێڵ و هۆزو عەشیرەتەكان: زۆربەی دانیشتوانی ئەوروپا پێش ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی و لە ماوەیداو بە تایبەتی لە سەردەمی کۆچەکان (نزیکەی سەدەکانی ٤-٦ی زایینی) و سەرەتای سەدەکانی ناوەڕاست، لەسەر بنەمای هێڵەکانی خزمایەتی ڕێکخرابوون کە لە مێژوودا زۆرجار بە "هۆز" ناویان هاتووە. ئەم خێڵ و هۆزو عەشیرەتانە باپیرە گەورەی ڕاستەوخۆی زۆرێک لە نەتەوە ئەوروپییە مۆدێرنەکانن، ئەمە كەس ناتوانێ لاری لێ بكات. فرانکەکان بناغەی فەرەنسایان پێکهێنا، ئەنگڵ و ساکسۆنەکان ئینگلتەرایان پێکهێنا، گۆت و لۆمباردەکان کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر ئیتالیا و ئیسپانیا هەبوو، هۆزە سلاڤییەکان نەتەوەکانیان لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات پێکهێنا... هتد. بەڵام هەموو ئەو گرووپانە وەك بەفری بەرهەتاوی سەر چیاكان لەناو قەوارەی سیاسی گەورەتری وەك شانشینەكان و دەوڵەتە فیوداڵییەكان و لە كۆتاییشدا دەوڵەتی نەتەوەیی(كە مۆدێرنترینیان بوو) توانەوە. دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرن بۆ ئەمڕۆ میراتەکەی یەكجار قەبەیە، ئەو قەوارە سیاسییە جیاوازانەی کە تەنها وەک "هۆز" دەناسران، تا ڕادەیەکی زۆر وەک فۆرمی باڵادەستی ڕێکخراوەیی چەندین سەدە لەمەوبەر لەلایەن پاشایەتی و دەوڵەتەکانەوە جێگەیان گیرایەوەو  کۆتاییان هات.  سەیركە لە سەردەمی سپارتاییەكان و پێش سپارتاییەكانیش خێڵ و هۆزو عەشیرەت رۆڵی كاراو كاریگەریان لە تەواوی ئەوروپا هەبوو، بە شێوەیەکی بەرچاو کاریگەرییان لەسەر پرۆسەی داگیرکاری هەبوو ، لە ڕێگەی بەرگری، شەڕ (بۆ نموونە، شەڕی شا فیلیپ، ڕاپەڕینی پوێبلۆ، ململانێ بەردەوامەکان لە سنوورەکان)، تا دەگاتە خەباتی دیپلۆماسی لەو سەردەماندا. ئێستا ئەو گرووپە(خێڵ و هۆزو عەشیرەت) میراتێكی کولتووریی، زمان  و جینیتیکی نەبڕاوەیان بەجێهێشتووە. 

  بەڵام لە كوردستاندا خێڵ و عەشیرەتەكان هەندێك میرو ئەمارەتیان دروستكردو، دوایش كەوتنە گیانی یەكدی و بە فیتی وڵاتانی هەرێمی و ئەوروپی یەكتریان قرچ و بڕ دەكرد. ئەمەش پێچەوانەی وڵاتانی ئەوڕوپابوو. 

   با دوو نموونەی زیندوو بخەمە بەرچاوی  كاك رێبوارو تەواوی خوێنەران: لە رووی مێژووییەوە ئەفریقا ئەو كیشوەرەیە  كە بە سەرچاوەی سەرەكی و بەهێزترین شوێن دادەنرێ كە خێڵ و عەشیرەتی تێدا نیشتەجێ بووبێت.  لە مێژوودا، کۆمەڵگاکان لە سەرتاسەری ئەم كیشوەرە  لەسەر بنەمای خزمایەتی ڕێکخرابوون، کە زۆرجار وەک هۆز یان گرووپی ئێتنیکی وەسف دەکران. ئەم ناسنامانە بنەڕەتی بوون بۆ پێکهاتەی کۆمەڵایەتی، سیاسەت و کەلتوور ، چ لە پێش كۆڵۆنیالیزم، یان لەكاتی كۆڵۆنیالیزم، تەنانەت دوای كۆڵۆنیالیزمیش. چونكە تا ئەمڕۆش، پێوەندییە ئێتنیکییەکان یان تیرەو هۆزەکان زۆرجار ڕۆڵێکی گرنگ لە سیاسەت و ناسنامەی کۆمەڵایەتی و هەندێکجار ململانێ لە زۆربەی وڵاتانی ئەفریقادا دەگێڕن.

   بەڵام ئەمریكا هەر لە دوای دۆزینەوەی و لەگەڵ دامەزراندنیدا، كۆچەرییەكان رۆڵیان هەبوو، هۆزو عەشیرەت هیچ رۆڵێكیان لە دامەزراندنی ئەمریكا نەبینی.  ئێستا ئەفریقای كۆنترین یان یەكەمین كیشوەر كە مرۆڤی لێ نیشتەجێ بووەو، پڕ بووە لە هۆزو عەشیرەت ، ئەو ئەفریقایە لە كوێ و  ئەمریكا لە كوێ!!، كە هۆزو عەشیرەت هیچ رۆڵێكیان لە بونیادنانی نەبینیوە. ئەفریقا خاوەنی هەزار باوكی فشۆڵە، ئەمریكا خاوەنی یەك باوكی دامەزرێنەرە، ئەویش جۆرج واشنتۆنە!!. ئەمەیە جیاوازییەكان. ئەو سەنگافوورایەی لە ماوەیەكی زۆر كورت مەعجیزەی لەسەر دەستی لی كوان یو دروست كردو، بوو بە پێشكەوتووترین وڵاتی جیهانی ، هۆزو عەشیرەت هیچ رۆڵێكیان تێیدا نەبینیوە، لەكاتێكدا كە لە مالیزیا جیا بووەوە، خاوەنی هیچ سامانێكی نیشتمانی نەبوو، تەنیا زۆنگاوەكانیان هەبوو!!. ئەم رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەش، پڕە لە عەشیرەتی زەبەلاح و خاكێكی پڕ لە پیت و بەرەكەتیان هەیە، بەڵام ئەوەتا دەبینین لە چ دۆزەخێكدان. 

  ئەز كە باسی رۆڵی هۆزو عەشیرەت لە ئەوروپا  دەكەم ، مەبەستم زەمانێكی زۆر زووە، تەنانەت سەرەتای سەدەكانی ناوەڕاست، وردە وردە لاواز دەبوون، ئیمپراتۆرو شانشینەكان جێگەیان دەگرتنەوە، بە هاتنی رێنیسانس  هەر بە تەواوی بوون بە میراتێك لە مێژوو. تا گەیشتن بە سەردەمی باڵای سەدەکانی ناوەڕاست نزیکەی (١٠٠٠-١٣٠٠ ز) واتا سەدەی یازدەو دوازدەو سێزدە، دەسەڵات لە ئەوروپا بە شێوەیەکی سەرەکی لە دەوری پاشایەتییەکان، میرە فیوداڵەکان (دەرەبەگەکان)، کڵێسا و هەروەها بەشێوەیەكی زیاتریش شارە خاوەن پەیماننامەکان ڕێکخرابوو. لە کاتێکدا خزمایەتی و ڕەچەڵەک گرنگ بوون، بەتایبەتی بۆ چینی ئەرستۆکرات، ناسنامەی سیاسی سەرەکی گەورە بەرەو شانشینەکان یان میرنشینەکان دەگۆڕا، نەک هۆزە سەربەخۆکان.بە مانایەكی دیكە ڕێنیسانس و سەردەمی دوای ئەو زۆر گرنگ بوون لە پتەوکردنی دەسەڵاتی دەوڵەتە ناوەندییەکان و لاوازکردنی زیاتری هەر کاریگەرییەکی سیاسی کە لە مۆدێلە کۆنەکانی هۆزایەتی یان خزمایەتی-بنەماوە مابووەوە. کەواتە، بەڵێ، دوای هاتنی ڕێنیسانس، ڕۆڵی سیاسی ئەو گرووپانەی کە وەک "هۆز" دەناسران (بە مانای یەکەی سیاسی سەربەخۆ کە بە شێوەیەکی سەرەکی لەسەر بنەمای خزمایەتی بوون) لە زۆربەی ئەوروپادا هێندە زۆر لاواز ببوون وەك نەمابن وابوو.

باسی رێنیسانس و رۆشنگەری ناكەم، هەر لە هۆبزو لۆك و رۆسۆوە،كە خاوەنی گرێبەستی كۆمەڵایەتین، تا  دەگاتە كانت و فیختەو مۆتیسكیۆ و  زۆری دیكە، لەوانیشەوە تا دەگاتە پۆست مۆدێرنەكان،  هەموویان جەخت لە دەوڵەتی یاساو مافی هاووڵاتی و ئازادییان كردۆتەوە، كەسیان ستایشی خێڵ و عەشیرەتیان نەكردووە، نازانم كاك رێبوار چۆن خۆی خستۆتە ناو ئەو هەڵەیەوە كە بە داخەوە زۆر زەقە. 

   كە رۆشنگەریی سەریهەڵدا، هۆزو عەشیرەت لە ئەوروپا كۆتاییان هاتبوو، ببوون بە مێژوو، بۆیە رۆشنگەریی شەرعیەتی بە دەوڵەت-نەتەوەی ناوەندی وەک فۆرمی باڵاتر و ئەقڵانی ڕێکخستنی سیاسی بەخشی. هەموو شەرعیەتێكیشی لەو فۆرمە (بەدیل)انە وەرگرتەوە كە لەسەر بنەمای خزم خزمێنەو دابونەریت و تایبەتمەندی هەرێمیی  بوون، لە جێگەیدا پشتگیری تەواوی لە چەمكی هاووڵاتیبوونی تاكەكەسیی  كرد. واتا سەردەمی ڕۆشنگەری پاساوی فەلسەفی بۆ سیستەمی دەوڵەتی مۆدێرن مسۆگەرکرد کە بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە جێگەی مۆدێلەکانی هۆزایەتی لە ئەوروپا گرتەوە.

   ماوەتەوە ئەوەش بڵێم، سیستەمی شارستانی و سیستەمی هۆزگەرایی تا ڕادەیەکی زۆر بەرچاو لە چەندین ڕەهەندی بنەڕەتیدا پێکدادەدەن و لەگەڵ یەكدی زۆریش ناکۆکن. ئەم ناکۆکییە بە شێوەیەکی سەرەکی لەوەوە سەرچاوەی گرتووە کە لەسەر بنەمای زۆر جیاوازی ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی، حوکمڕانی، چالاکی ئابووری، خاوەندارێتی زەوی و بەها کولتوورییەکان دامەزراون. فراوانبوون و باڵادەستی سیستەمە دەوڵەتە شار ، زۆرجار ڕاستەوخۆ شێوازەکانی ژیانی هۆزایەتی تێکدەشکێنێت یان هەر هیچ نەبێت پەراوێزی دەخات.

سەرچاوە : خەندان