مامۆستا پێشڕەو
زمان بنچینەی عەقڵە و زمان دەبێتە رێبەری بیركردنەوە، زمان ئەو شتەیە كە مرۆڤ لە ئاژەڵ جیادەكاتەوە، "جۆهان هێردەر" پێی وایە زمان لە رۆحەوە سەرچاوە دەگرێت نەك لە دەمەوە، هەروەها زمان لە سروشتی مرۆڤەوە سەرچاوەی گرتووە نەوەك دیارییەك بێت لە شوێنێكی پیرۆزەوە هاتبێت، هەر بۆیە زانیاری تەنها لەبوونی زماندا بوونی دەبێت "جۆهان هێردەر" بەشێك بووە لە بزووتنەوەی ئەدەبی ئەڵمانی و ئەڵمانییەكانی هاندەدا كە شانازی بە زمان و بنەچەی خۆیانەوە بكەن، هەروەها رای وایە كە بنەچەی ناسنامەی نەتەوایەتی تەنها بریتی نییە لە زمان، بەڵكو ناسنامەی نەتەوایەتی و هونەر و مۆسیقا و ئەفسانەش لەخۆدەگرێت. هەر لەسەر گرنگی زمان "رەسوڵ حەمزەتۆڤ" دەڵێت: (ئەگەر سبەینێ زمانەكەم بفەوتێ با من ئەمڕۆ بمرم). زمان وەك هۆیەك بۆ لەیەكگەیشتنی مرۆڤ گرنگترین دیاردەیە لە ژیانی مرۆڤ دا هەر بۆیە بە باڵاترین كەرەسەی شارستانێتی دادەنرێ، زانای ئەڵمانی "پیتەر سلۆتەردایك" دەڵێت: (زمان جیاوازییەك و دیارییەكی مەستهێنی مرۆڤە، زمان دابڕاو لەبەكارهێنان دابڕاو لە كەلتور ژاوەژاوێكی بێمانایە و تابووتێكی بزمار رێژكراوە، ئێمە لە ناو زماندا گەورە دەبین، هەر بۆیە لەسەرەتادا زمان سنوورەكانی دیاری دەكات، بەڵام زمانیش لەناو ئێمەدا و لەگەڵماندا گەورە دەبێت و هەر بۆیەش دەتوانین سنوورەكانی بیركردنەوە و زمان بگۆڕین و تێیانپەڕێنین). هایدیگەر و گادامەر بایەخێكی زۆریان بە زمان داوە، ئەو بیردۆزەیە رەتدەكەنەوە كەزمان بەداردەستێكی گفتۆگۆكردن دادەنێت و هیچی تر، لەم رووەوە زمان دیاردەیەكی مرۆڤانەیە، واتە جگە لە مرۆڤ هیچ بوونەوەرێكی تر لەسەر ئەم ئەستێرەیە نەیانتوانیوە سیستەمێكی دەنگی و هێمای نووسینی وەكو زمان پەیدا بكات. بەڕای "ئێرنست گێڵنەر" پێكهاتنی نەتەوە بە بێ ئاڵوگۆڕی ئابوری و پیشەسازیی و سەرهەڵدانی سیستەمی تازەی پەروەردە و پێكهاتنی زمانی هاوبەش، گەشەكردنی مافەكانی تاك و بازاڕە بەرینەكانی سەرمایە ئیمكانی نییە. بەمجۆرە گێڵنەر پەیدابوونی نەتەوە و دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ فاكتەرە ئابوورییەكان دەگەڕێنێتەوە، بەڵام ئەندەرسن دەیگێڕێتەوە بۆ فاكتەرە فەرهەنگییەكان (زمان، رۆمان، شێعر، چیرۆك و...هتد). لەكاتێكدا "ئانتۆنی سمیس" دەیگێڕێتەوە بۆ فاكتەرە مێژووییەكان. هایدیگەر پێی وایە زمان بوونی مرۆڤە، زمان ماڵی بوونە. "ساتیع ئەلحوسەری"یش دەڵێت: (زمان رۆح و ژیان و مێژووی نەتەوەیە، زمان تەنیا داردەستێك نییە بۆ گفتوگۆ بەكاری بهێنین، رۆڵی گرنگی زمان كەشفكردنی راستەقینەی بوونە ).
زمانی كوردی ببێتە زمانێكی نەتەوەیی
بۆچوونێك هەیە پێیوایە لە مێژووی كورددا بۆ یەكەمجار ئاینی زەردەشتی لەسەدەی حەوتەمی پێش زایین دا، لە سەردەمی میدییەكاندا كۆنترین شێوە زمانی كورد لە ئاڤێستادایە كە كتێبە پیرۆزەكەی زەردەشتی پێ نووسراوەتەوە، ڕۆڵی بینیوە لەوەدا كە زمانی كوردی ببێتە زمانێكی نەتەوەیی. سەرچاوەیەكی تر دەڵێت: بەر لەهاتنی ئیسلام كورد خاوەنی رێنوسی خۆی بووە، كاتێك كورد و فارس موسڵمان بوون ئەلفوبێی خۆیان لەسەر شێوازی عەرەبیی (ئارامی) دامەزراند، بەڵام تایبەتمەندی زمانی خۆیان پاراست، واتە ئەو پیتە هاوبەشانەی كە لە هەر سێ زماندا هەبوون، وەك خۆیان مانەوە و پیتی تایبەت بەخۆیان كە لە زمانی عەرەبیدا نین بۆ ئەلفوبێكەی خۆیان زیاد كرد، واتە ئەوەی ئێستا لەناو كوردا بەكاردەهێنرێت، رێنووسە عەرەبییەكەیە كە ئارامیی پێدەوترێت. كوردانی باكوریش پیتی لاتینی بەكاردەهێنن بۆ نووسینی زمانی كوردی، بەشێكیش لە كورد لە یەكێتی سۆڤییەت لە ناوچەی یەریڤان رێنووسی سلاڤی بەكاردەهێنن كە ئەمەیان بەشێكی كەمە لە كورد، بەڵام بەگشتی دوو رێنووسیان بڵاوە كە عەرەبییەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ (1300) ساڵێك و رێنووسە لاتینیەكەش بۆ(80) ساڵێك بەر لە ئێستا لەسەر دەستی (جەللادەت بەدرخان) هاتە ناو زمانی كوردییەوە.
زمانی کوردی كۆنترین زمانی ناوچەكە بووە
جوتیارەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەتی ناوچەی ئەناتۆلیا كە كوردستانی باكوور دەگرێتەوە كۆچیان كردووە بۆ ئەوروپا و بە ئەوروپادا بڵاوبوونەتەوە و زمانە هیندۆئەوروپییەكانیان پێك هێناوە، لە زۆر كۆندا پانزە هەزار ساڵ پێش ئێستا زمانی زاگرۆس هەبووە كە كۆنترین زمانی ناوچەكە بووە. زمانی كوردیی سەر بەلقێكی زمانی فارسی خێزانە هیندوئەوروپییەكان نییە، بەڵكو سەر بە زمانێكی دێرینی زاگرۆسە كەسەر بەخێزانی هیندۆئەوروپییەكانە، ئەو زمانەی زاگرۆسییەكان تەمەنی بۆ(15000) پانزە هەزار ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە، بۆیە زمانی كوردی بەهیچ جۆرێك لقێكی زمانی فارسی نییە . كۆنترین جۆری نووسینی كوردیی نووسینی مێخیە (بزماری)، نووسینی مێخی لەنزیكی (3300پ-ز) دەستیپێكرد و بە گەورەترین بەشداری كەلتوری سۆمەرییەكان بۆ مرۆڤایەتی دادەنرێت، هەتاوەكو (100پ-ز) ئەو زمانە لەلایەن شارستانییەتە هەمەجۆرەكانی میزۆپۆتامیاوە بەكارهاتووە، سۆمەرییەكان (كوردە دەشتەكییەكان) خاوەنی دوو داهێنانی گەورەی مێژوون كە بریتین لە دۆزینەوەی كشتوكاڵ و داهێنانی نووسین (مێخی).
ژمارەی پیتەكانی زمانی كوردی
كوردەكان لە کۆندا زۆرتر بە دیالێكتی گۆران (زازا - هەورامی) نووسیویانە و ئەو دیالێكتە لەكۆندا زۆر باو بووە و بەكارهێنراوە، بە جۆرێك كەهەندێك دەڵێن دیالێكتی سۆرانی تا سەدەی هەژدەهەم بەكارنەهاتووە، هەندێكی تر دەڵێن نەخێر زۆر پێش سەدەی هەژدەیەم كورد شێوەزاری سۆرانی بەكارهێناوە.. ئێستا كورد دوو جۆر (ئەلفوبێ) بەكاردەهێنێت، جۆرێكیان لەعەرەبیەوە وەرگیراوە بەهەندێك دەستكارییەوە، ئەمە لە باشوور و رۆژهەڵات و هەندێك لە رۆژئاوای كوردستان بەكاردەهێنرێ، جۆری دووەم ئەلفو بێی لاتینییە كە لە سەرەتای سەدەی بیستەوە بەكارهاتووە لە كوردستانی باكوور و بەشێك لە كوردستانی رۆژئاوا بەكاری دەهێنن، زمانی كوردی لەكۆندا لە (37) پیت پێكهاتبوو، بەڵام ئێستا (34) پیتە. دكتۆر(فەرهاد شاكەلی) دەڵێت: (ئەلفو بێی لاتینی لای كورد دیاردەیەكی سیاسییە و راستەوخۆش بەستراوەتەوە بە هەوڵێکی ئیمپریالیستیی بۆ دابەشكردنی كوردستان). تا ئێستا زمانناسان و شارەزایانی زمانی كوردی رێكنەكەوتوون لەسەر ژمارەی پیتەكانی زمانی كوردی، هەریەكەیان ژمارەیەك پیت دەڵێت، بەجۆرێك دوانزە ژمارە لەم بارەیەوە هەیە.(28-29-30-31-32-33-34-36-27-40) پیت.
بە زمانی ئێستای كورد
دەوترێ سۆمەریی نوێ
زمانی كوردیی زمانێكی سەربەخۆ و تەواوە لەڕووی وشە و زاراوە و داڕشتن و موفرەداتییەوە زۆر جیاوازە لە زمانی فارسی، راستە ئەم دوو زمانە نزیكن لەیەكترییەوە، ئەوەش بەهۆی ئەوەی هەردوو زمانەكە هاوڕەگەزن و لە خێزانی زمانە هیندوئەوروپیەكانن، واتا سەر بەڕەگەزی ئاریایین. زمانی كوردی لە زمانە كۆنەكانی باكووری رۆژئاوای ئێرانە، بەڵام زمانی فارسی لە زمانە كۆنەكانی باشووری رۆژئاوای ئێرانە. زمانی كوردی نوێ زمانی سۆمەریی نوێیە، واتە بە زمانی ئێستای كورد دەوترێ سۆمەریی نوێ، بەڵام سۆمەرییەكان بەخۆیان نەوتووە سۆمەری، بەڵكو دراوسێ ئەكەدییەكان پێیان وتوون سۆمەری. واتە زمانی كۆنی كوردیی سۆمەری بووە، زمانی ئێستای كورد سۆمەریی نوێیە، واتە زمانی سۆمەرییەكان و زمانی كوردی لەبنەچەدا یەك زمانن و یەك رەگەزن.
قورئانیش بەو زمانە نووسراوە
زمانی یەكگرتوو بە سەپاندنی دیالەكتیكێك بەسەر دیالەكتیكەكانی تردا دروست نابێت، هەروەها مەرج نییە ئەو دیالەكتەی كە زۆربەی خەڵكی نەتەوەیەك قسەی پێ دەكەن بكرێتە زمانی یەكگرتوو، بۆ نموونە زمانی قورەیش لە مەككە دیالەكتێك بووە كە كەمینە بووە، بەڵام دووجار بوو بە زمانی عەرەبی یەكگرتوو و قورئانیش بەو زمانە نووسراوە، ئەوەش بەهۆی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و پێشكەوتنی ئابووری و فەرهەنگی قورەیشییەكانەوە لەلایك و هاتنی ئیسلامیش لەلایەكی ترەوە بووە. زمانی یەكگرتوو بە مانای نەمان و سڕینەوەی دیالەكتیكەكان نایەت، بۆ نموونە عەرەبەكان زمانێكی یەكگرتووی نووسین و خوێندنیان هەیە، بەڵام دیالەكتی عەرەبێكی رۆژئاوای جیهانی عەرەبی جیاوازە لە دیالەكتی عەرەبێكی كەنداو و رەنگە بەزەحمەتیش لەیەكتری تێبگەن، بەڵام نووسین و خوێندنەوەیان یەكە و هەموویان تێی دەگەن.
زاری سۆرانی ئێستا زاری ستانداردە، ئەمەش كەس نەیسەپاندووە، كورد دەتوانێ سوود لەم بنچینەیە وەربگرێت بۆ دەوڵەمەندكردنی، زاری كرمانجی لە باشووری كوردستاندا ئەو پانتاییەی نییە، زۆرترین بەرهەمی ئەدەبی و زانستی و سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و فەلسەفی زیاتر بەشێوە زاری سۆرانی نووسراونەتەوە، لەڕووی زمانەوانییەوە زۆرتر كاری تێدا كراوە، بەڵام دەشێت شێوازی سۆرانی بە كرمانجی دەوڵەمەند بكرێت و زارەكانی تریش تێكەڵ بكرێت و دەسەڵاتی كوردی دەتوانێت زارێك هەڵبژێرێت و بیكاتە زمانی ستاندارد. دەشێت زاری سۆرانی بۆ ئەم كارە زۆرتر لەبار بێت چونكە زۆر كاری تێدا كراوە، دواییش لەڕووی تەكنیكەوە زاری سۆرانی رێكوپێك تر و رەوانترە، "دكتۆر فەرهاد شاكەلی" رای وایە كە نابێت بەهیچ جۆرێك ئەلفوبێی كوردیی دەستكاری بكرێت، بەكارهێنانی ئەلفوبێی توركی لاتینی لە كوردستاندا بەهیچ شێوەیەك موناقەشە نەكرێ و بیری لێ نەكرێتەوە.ئەو ئەلفوبێی لاتینی بە ماكی شێرپەنجەیەك ناودەبات كە ئەگەر لە ئێستاوە بنەبڕ نەكرێت و هەڵنەكەنرێت، لە دوارۆژێكی نزیكدا دەبێتە هۆی داڕزان و مردنی زمان، فەرهەنگ، شارستانییەت و ناسنامەی نەتەوایەتی كورد، رەنگە ترسی نووسەر لە گۆڕینی ئەلفو بێی رێنووسەكەمان فەوتانی ئەو فەرهەنگەیە كە لە رابردوودا بۆمان ماوەتەوە، باشترین بەڵگە بۆ قسەكانی توركیای ئێستایە بێت كە بەهۆی گۆڕینی ئەلفوبێكەیانەوە زیانێكی زۆریان پێ گەیشت، چونكە بێ بەشبوون لە زۆربەی ئەو نووسین و فەرهەنگەی چەندین ساڵەی پێش خۆیان.
چاوەڕوانی دەوڵەتی كوردی بین؟
لە كۆتاییدا دروستبوون و لەدایكبوونی زمانی یەكگرتووی كوردی وابەستەیە بە دروستبوونی دەوڵەتەوە، بەڵام كورد لە ئێستادا خاوەنی دەوڵەت نییە و دیاریش نییە كەی كورد دەبێتە خاوەنی دەوڵەت و سەربەخۆ دەبێت، ناكرێ تا دنیا دنیایە ئێمەی كورد چاوەڕوانی دەوڵەتی كوردی بین و ئینجا ببینە خاوەنی زمانی ئەدەبی یەكگرتوو كوردی. ئێمەی كورد لە باشووری كوردستاندا زیاتر لە سی ساڵە خاوەنی هەرێمێكی سەربەخۆ و دانپیانراوین لەلایەن دەستوری عیراقی و پاڵپشتی نێودەوڵەتییەوە كە لە هەندێك حاڵەتدا دەوڵەتۆكەیەك بووین بۆ خۆمان و مومارەسەی دەوڵەتمان كردووە و خاوەنی موئەسەساتی دەوڵەتی بووین، دەبوایە حكومەتی هەرێم و دەسەڵاتی سیاسی هەنگاوی جدی و گەورەی لەم بوارەدا بنایە و دڵسۆزانە و خەمخۆرانە هەوڵی دروستبوونی زمانی یەكگرتووی كوردیان بدایە بە تایبەتی لەلایەن وەزارەتەكانی پەروەردە و رۆشنبیری و زانكۆكانی هەرێمی كوردستان .
سەرچاوەكان
یەکەم: "جۆهان هێردەر"، بیرمەندی ناسینی بیری نەتەوایەتی، وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە، شاسوار كەمال مەحمود، ئایدیا ژمارە 54-55، 2016 سلێمانی
دووەم: ئۆنتۆلۆجی و بنەڕەتی بوونی مرۆڤ، (دكتۆر محەمەد كەمال، چاپخانەی رەهەند، چاپی چوارەم 2019 سلێمانی
سێیەم: مێژووی بزر و نەگێڕاوەی كورد، سۆران حەمەڕەش، چاپی یەكەم2022، چاپخانەی پیرەمێرد سلێمانی.
چوارەم: كام ئەلفوبێ گونجاوە بۆ زمانی ستانداردی كوردی، رەوەند حەمە جەزا، گۆڤاری كۆچ ژمارە 17- 2012 سلێمانی.
سەرچاوە : کوردستانی نوێ
