ساڵح ژاژڵه‌یی
لە ئایلولی ساڵی 1961 شۆڕشی كورد دەستی پێكرد كە دواجار بە شۆڕشی ئایلول ناسرا . ڕاستە ئەم شۆڕشە بەناوی پارتی دێموكراتی كوردستانەوە ناسرا ، بەڵام ئەوەی كە زۆر گرنگە بیزانین ئەوەیە كە پارتی پێش وەخت هیچ ئامادەكارییەكی بۆ دەست پێكردنی شۆڕش نەكردبوو . واتە خۆی بۆ ئامادە نەكردبوو . بە دیوێكی تردا پێش وەخت بڕیاری شۆڕشی نەدابوو . ئەمە یەكێك بوو لە گەورەترین كەم و كورتی شۆڕشەكە . ئەگەر دەست پێكردنەوەی شۆڕش بە پلان و بەرنامە بوایا دەبوو پێش وەخت ڕێكخستنی حیزبی بەهێزیان دروست بكردایە و خەڵكیان بۆ ئامادە بكردایە .
چۆن شۆڕشی ئایلول دەستی پێكرد ؟.
لەو سالەدا حكومەتەكەی عەبدول كەریم قاسم (قانونی ئیصلاحی زراعی ) دەركرد . ئەم قانونە بریتی بوو لە دابەشكردنی زەوی ئەو دەرەبەگانەی كە خاوەنی چەندان دۆنم زەوی بوون بەسەر ئەو جوتیارانەی كە هیچ زەوییان نەبووە. كاتێك ئەم بڕیارە كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە دەرەبەگە خاوەن زەویەكان دەستیاندایە چەك و دژی حكومەتی عێراقی وەستانەوە . لە سنووری سلێمانی، سەرەتا لە بازیان و دەربەندیخان هەڵگەڕانەوە لە حكومەت دەستی پێكرد و دوایی لەناوچەكانی تریش بە هەمان شێوە دەستی پێكرد . دوای ئەوە پارتی هاتە ناو بابەتەكەو خۆیكردە خاوەنی و دواجار ئەم ڕاپةرینە بوو بە شۆڕش .
هێواش هێواش ژمارەی پێشمەرگە زیادی كرد. بەڵام كێشە گەورەكە ئەوەبوو كە ئەوهێزەی كە هەبوو هێزێكی هەڕەمەكی و مەشق پێنەكراوی نا شارەزا لەشەڕدابوو . خەڵكیش بەگشتی لە ڕوی فكریەوە زۆر لەدواوە بون . خەڵك لە هەموو چین و توێژەكانەوە پەیوەندیان بە شۆرشەوە دەكردو دەبونە لایەنگرو پشتیوانی شۆڕش . وەكو لە سەرەتاوە ئاماژەم بۆ كرد شۆڕشەكە لە دەستپێكیدا نە ئامادەكاری بۆ كرابوو ، نەبە بڕیاری حیزبیش دەستی پێكردبوو ، بۆیە زوربەی ئەوانەی دەبونە بەرپرسی سەربازی و ڕێكخستەنەكان لە سەر بنەمای ناسراوی و خاوەن پێگەی جەماوەری ، وەكو فڵانە ئاغا ، فڵانە شێخ ، فڵانە كوێخا ، سەرۆكی فڵانە خێڵ یان عەشیرەت .
لە بەر ئەوەی هەنگاوی یەكەم ئاغاو دەرەبەگەكان دەستیان دایە چەك، دوایی كە پارتیش دەستی گرت بەسەربارودۆخەكەداو مۆركی شۆڕش بە ڕاپەڕینەكە درا ، ئەوئاغاو دەرەبەگ و سەرۆك هۆزانە خۆیان بە خاوەن فەزل دەزانی . ڕاستە ئەوانە بەناوی كوردایتەوە ببونە پێشمەرگە ، بەڵام ئەوان زیاتر لە خەمی پاراستن و دەستكەوت وناو بانگی خۆیان بون . .
لەسەرەتای شۆڕشدا ئەوانەی كە وەكو سەركردەی سیاسی كاریان دەكرد ژمارەیان زۆر كەم بوو ، لە توانایاندا نەبوو بە باشی دەست بەسەر شۆڕشدا بگرن و بەرنامەی هوشیاركردنەوە پیادە بكەن . هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە كە پێش دەستپێكردنی شۆڕش ، كەسانێكی شیاو ئامادە نەكرابوو بۆ سەرپەرشتی و ئیدارە دانی دام ودەزگاكانی شؤرش . بە جۆرێكی ترپارتی پێش ڕوداوەكە نەكەوتبوو ، بەڵكو دوای ڕوداوەكە . ئەوانەشی كە بەناو سیاسی و ڕۆشنبیر و خوێندەاواربون نە ژمارەیان ئەوەندە زؤر بون كە بتوانن دەستیان بەسەر هەموو ناوچەكاندا بگات و نە ئاستی ڕۆشنبیریشیان بەرزبوو . دەتوانین بڵێین زوربەیان كۆلكە خوێندەوار بون .
مەلا مستەفا سەرۆكی پارتی بوو ، خاوەنی ناوبانگێكی باش بوو. مەكتەبی سیاسی حیزب لە دەڤەری سلێمانی بوو لە دۆڵی جافایەتی و بارەگاكەشی لە ئەشكەوتی مالومە بوو .كەسە دیارەكانی مەكتەبی سیاسی ئیبڕاهیم ئەحمەد، مامجەلال ، نوری ئەحمەدی تەها ،عومەر دەبابە و هەندێكیتر بون . بیركردنەوی ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و بیركردنەوەی مەلا مستەفا زۆر لە گەڵ یەكتری جیاواز بوو . هەرچی ئەندامانی مەكتەبی سیاسی بون دەیان ویست لەسەر بنەمای پڕەنسیپی حیزبی جەماوەرڕێكبەخەن و ئامادەیان بكەن بۆ خەبات و تێكۆشان و هەموو بڕیارەكانی حیزب لە هەموو ئۆرگانەكاندا لە سەر بنەمای وەرگرتنی ڕاو بۆچونی یەكتری و دەنگدان بێت ، بە پێچەوانەوە مەلا مستەفاش هیچ بڕوای بە حیزبایەتی نەبوو، بەو هۆیەوە هیچ حسابێكیشی بۆ حیزبایەتی و مەكتەبی سیاسی دانەدەنا و نەیدەوبست پابەندی بڕیاری هیچ كەس و ئۆرگانێكی حیزبی بێت و خۆی تاكە سەرچاوەی بڕیار بێت لە هەموو بوارەكاندا .
كێشەی نێوان مەلا مستەفاو ئەندامانی مەكتەبی سیاسی بەردەوام لە زیاد بوندابوو، بۆیە زۆری نەبرد و لە ساڵی 1964 بەتەواوی كێشەی نێوان ئەو دوو بەرەیە تەقیەوەو مەلا مستەفا هێزی هێنایە سەر جەماعەتی مەكتەبی سیاسی لە ماوەت و ئەوانیش بەرەو ئێران ڕۆیشتن . دوای ئەوە مەلا مستەفا خۆی بە تەنها بوو بە ئاغاو كوێخا لە زاخۆوە تا خانەقین حوكمی دەكرد . زۆری نەبرد مامجەلال و ئەوانەی لە گەڵیدا چوبونە ئێران گەڕانەوە بۆ ناو عێراق و چەكیان لە حكومەتی عێراقی وەرگرت و شەڕی نێوان جەماعەتی مەكتەبی سیاسی و مەلا مستەفا دەستی پێكرد و سەدان هاوڵاتی كورد بونە قوربانی ئەو ناكۆكیانەو لەو كاتەوە بەرەی جەلالی و مەلایی هاتە گۆڕی .
سەیركەن سەرانی كورد میللەتی كوردیان توشی چ كارەساتێك كرد . لەكاتی شەڕكردنی ئەم دوو بەرەیە لە گەڵ یەكتری بۆ ئەوەی نەگۆڕێن لەگەڵ یەكتری لەكاتی شەڕكردندا، چونكە هەردوك بەرە هەمان جل و بەرگیان لە بەردابوو ، ئەوانەی جەلالی بون هەر یەكەیان پەرۆیەكی سوریان دەكردە ملیان . كاتێك شەڕدەستی پی دەكرد بە ناو ناتۆرەی ناشیرین و جنێودان بانگی یەكتریان دەكرد . جەماعەتی جەلالی بە پێشمەرمەرگەكانی مەلا مستەفایان دەگوت ، مەلاژن ڕامەكەن . جەماعەتی مەلاییش بە جەماعەتی جەلالیان دەگوت خوێڕی كۆڵوانە سور لە مل ئەگەر پیاون ڕامەكەن .
ئەم بارودۆخی شەڕكردنە لەنێوان بەرەی جەلالی و مەلاییدا درێژەی كێشا تا مەلا مستەفاو حكومەتی بەغدا لە ساڵی 1970 ڕێكەوتنیان كردو ماوەی چوار ساڵی خایاند كە بەڕیكەوتنی ئازاری 1970 ناسرا . حكومەتی عێراقی ئومیدی زۆری بەوە هەبوو كە مەلا مستەفا جەماعەتی مەكتەبی سیاسی لەناو بەرێت و ئەوەندەی تر دوژمنایەتی نێوگەلی كورد قوڵ بكاتەوە . بەڵام بە پیچەوانەوە مەلا مستەفا شەڕی ئەوانی نەكردوو لێیان خۆش بوو . بۆیە دەبێ ئەو هەڵوێستەی مەلا مستەفا زۆر بەرزبنرخێنین و هەمومان بە گرینگی بزانینن. خۆزگەی ئێستاش سەركردەكانی كورد ئاوا لێبوردە دەبون لە یەكتری . ساڵی 1974 جارێكی تر شۆرشی كورد دەستی پێكردەوە چونكە حكومەتی عێراقی داواكانی كوردی جێبەجێ نەكردو لەو بەڵێنانە پەشیمان بۆوە كە بە كوردی دابوو . ئەمجارەیان بە جۆش و خرۆشێكی زۆرەوە شۆڕش دەستی پێكردەوە .
زوربەی فەرمانبەرانی حكومەتیش هاتنە ناو شۆرشەوە . هێزی پێشمەرگە ژمارەیان دەگەیشتە 150 هەزارو گورزی زۆر كوشندەیان لە سوپای عێراق وەشاند و بەتەواوی سوپایان ماندوو كرد . حكومەتی عێراقی كە بۆی دەركەوت ناتوانێت شۆڕشی كورد لەناو بەرێت ، بەناچاری لە گەڵ حكومەتی ئێرانی ڕیك كەوت كە واز لە یارمەتی شۆڕشی كورد بهێنن و لە بەرامبەردا دەست بەرداری بەشێك لە خاكی عێراقی بون بۆ ئێران .
ئەم ڕیكەوتنە لە وڵاتی جەزائیردا كراو بەڕیكەوتنی جەزائیر ناو دەبرێت . دوای ئەوەی كە بڕیاری ڕێكەوتنەكەی نێوان عێراق و ئێران بلاو كرایەوە ، شای ئێران بانگ هێشتی مەلا مستەفا دەكات بۆ تاران و بڕیاری ڕیكەوتنەكەی پێ ڕاگەیاند بوو . وەكو شایەت حالەكان باسی دەكەن شای ئیران بە مەلا مستەفای نەوتوە نابێ شەڕ لەگەڵ حكومەتی عێراقی بكەن و كۆتایی بە شۆڕش بهێنن . ئەوەی شا بە مەلا مستەفای وتوە ئەوە بوە ، ئێمە لەگەڵ حكومەتی عێراقی ڕێكەوتنمان كردوە و لێرە بەدواوە ڕێگا نادەین لەناو خاكی ئێرانەوە پەلاماری عێراق بدەن و لێرەش بەدواوە ئێمە هیچ هاوكاریەكتان ناكەین .
دوای ئەوە مەلا مستەفا بێ ئەوەی پرس و ڕا بە هیچ كەسێكی ناو شۆرش بكات و ڕاوێژیان لەگەڵ بكات تاك لایەنە بڕیاری كۆتایی هاتنی شۆرش دەدات . ئەو بڕیارەی مەلا مستەفا بە ئاش بەتال ناسێنراو لەو كاتەوە پارتییەكان زۆر بەو وشەیە سەغڵەت دەبن و ناویان ناوە نسكۆی شۆڕش ، هەر ناوێكی لێ بنێی هەر یەك واتای هەیە . دەستپێكردنی شۆڕش لەساڵی 1961 و كۆتایی هێنان بە شۆرش لە ساڵی 1975 كەدەكاتە نزێكی 14 ساڵ ئەگەر مرۆڤ بیەوێت هەموو مێژوی ڕوداوەكان و بیرەوەریەكان وەكو خۆی بنوسێت و شیان بكاتەوە پێویستی بەنوسینی دەیان كتێب و نامیلكە هەیە . من لەم نوسینە كورتەدا تەنها دەمەوێت كەمێك زانیاری بیری خوێنەران بێنمەوە ، بە تایبەتی ئەوانەی كە ئاگاداری ئەو ڕوداوانە نەبون . لەكۆتایی ئەم نوسینەدا دەمەوێت هەندێك سەرنج بخەمە ڕو سەبارەت بە پەیوەندیەكانی نێوان بەرپرسانی شۆڕش و چۆنیەتی كاركردنیان و مامەلەكردنیان لەگەڵ یەكتری و ئەمە ببەستمەوە بەو قسانەی مس بیل و ئاڕنۆلد ویلسن كە سەبارەت بە میللەتی كورد كردویانن لە ساڵانی 1919 تا چەند قسەكانیان ڕاستن كە وتویانە كورد خۆی هۆكارێكی گرنگ بووە كە بە مافەكانی خۆی نەگەیشتوە.
یەكەم: گەلی كورد لە سەرەتای بونیەوەو تایبەت لە سەرەتای دەست پێكردنی شۆرشی ئایلولەوە كە خۆم بەشداریم تێدا كردوە نەیتوانیوە دیاردەی عەشیرەت وعەشیرەت گەرایی و هۆزو تیرەو بنەماڵەو ناوو ناوبانگی وەكو : شێخ و دەرەبەگ و كوێخایەتی تێپەڕینێت . لەم سەردەمەی ئێستادا زیاتر گەشەی كردۆتەوەو جارێكی تر خەڵك بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندیەكانی چەندین قۆناغ گەڕاوەتەوە دواوەو هەر كە توشی كێشەیەك دەبێت ، دەست دەكات بە كۆكردنەوەی ئەندامانی عەشیرەتەكەی . بە چاوی خۆمان دیمان لە سەردەمی سەدامدا چەند كەس فەوجی خەفیفەیان هەبوە[D1] .
كاتێك باری حكومەت كەمێك لاردەبوو، فەوجێك بە تەواوی پەیوەندی بە شۆڕشەوە دەكرد . واتە سەفاو مەروایان كردوە بە پێی بەرژەوەندی خۆیان . ئەمە دیاردەیەكی ترسناكی ناو كۆمەڵگایەو تا ئەم دیاردەیە بونی هەبێت ، مەحالة ئەم میللەتە بە مافە ڕەواكانی خۆی بگات . بونی ئەم دیاردانە والە كۆمەڵگای كوردی دەكات كە هەرگیز نەتوانن لەسەر سەركردەیك كۆك بن .
دووەم: بە درێژایی هەموو ئەو ساڵانەی لە بواری حیزبایەتی و پێشمەرگایەتی كارم كردوە ، زۆر بە دەگمەن بینیومە سەرۆك یان كەسانی باڵای حیزب كاریان بۆ ئەوە كردبێت كەسانێك بۆ دوای خۆیان ئامادە بكەن بۆ ئەوەی كە خۆیان لەو شوێنە نەمان بە هەر هۆیەكەوە بێت ، ئەوانە شوێنیان بگرنەوەو بەرنامەكان تەواو بكەن . نەك ئەوەیان نەكردوە بەڵكو كەی هەستیان كردببێت كەسێكی بەتوانا لە نزیكیان هەیەو مەترسی ئەوەی هەیە شوێنی پێ لێژبكات چونكە لەو بەتواناترە و لەوانیش خۆشەویسترە ، پلانی دوورخستەنەوەیان بۆ داناوە تەنانەت بۆ لە ناو بردنیشی .
سێیەم : لە كاتێكدا كورد شۆڕشی كردوەو كۆمەڵێك سەركردە ڕابەرایەتی ئەو شؤرشەیان كردوە ، بیریان لەوە نەكردۆتەوە پێش ڕوداوەكان بكەون وبیر لەوە بكەنەوە لە ئەگەری ڕودانی گۆڕانكاریەكدا بەرنامەی پێویست و كەسانی پێویست ئامادە بكەن . هەمیشە دوای ڕوداوەكان كەوتون و ئەو كاتەش فریای هیچ نەكەوتون و جۆرێك لە سەرگەردانی و بێ سەروبەری دروست بوەو نەتوانراوە ئەوە بەدەستبهێنن كە لە هەمووساڵانی خەباتدا خوێنیان لە پێناویدا ڕشتوە . بۆ نمونە : كە ڕاپەڕین كرا لە بری پاراستنی دام و دەزگاكانی حكومەت دەیان سوتاندن و تاڵانیان دەكردن. كەركوك ئازاد كرا ، لە بری ئەوەی پارێزگاری لە دام ودەزگای حكومەت وكەل و پەلەكانیان بكەن ، بەرپرسی گەورەی حیزبی هەبوو شیش و چیمەنتۆی دەدزی .
چوارەم : دەتوانم كۆی مەبەستی نوشینەكەی بەشی دووەم لەم چەند وشەو دێڕەدا كۆرت بكەمەوە بەم شێوەیە . ڕاستە هەموو ئەوانەی بەشداری قۆناغێكی شؤرشیان دەكرد خۆیان بە تێكۆشەروبەرگریكاری گەل و نیشتمان دەزانی ولە هەموو قسەو لێدوانەكانیاندا دەیانگوت خەبات دەكەین بۆ ڕزگاری كوردستان و بەدەست هێانی مافەكانمان ، بەڵام بەردەوام ناكۆكی هەبوو لە نێوان سەركردەو ئەندامان حیزبێك لەناوخۆیداوحیزبەكانی تریش بە جێا . هەموو كەسە دیارەكانی ناوحیزبێك ، خۆیان بە كەسی یەكەم و گەورەتر لە ئەوانیتر دەزانی . ئەم دیاردانە لە نێوان حیزبەكانیش ڕەنگی دابۆوە . هیچ حیزبێك نەبوو دانی خێر بە حێزبێكیتردا بنێت و بەردەوام ناكۆكیان هەبوو . ئەوەندەی خەرێكی شەڕو پێكدادان و هەوڵدان بون بۆ لەناو بردنی یەكتری نێوەی ئەوە شەڕی دوژمنانیان نەدەكرد . كەواتە قسەی ئەو سیاسەت مەدارە بیانیانە تەواو ڕاست بووە كە وتویانە : كورد بەكەڵكی حوكمڕانی نایەت چونكە هەرگیز ناتوانن لەسەر سەركردەیەك ڕێك بكەون .
لە بەشی سێیەمی ئەم باسەدا باسی شۆڕشی نوێی گەلی كورد دەكەم بە ڕأبەرایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان و لێ كەوتەكانی .
سەرچاوە : ئاوێنە
