بۆشایی یاسایی ھەرێمی ئیفلیج کردووە

لوقمان غه‌فور

پێش ئەوەی رۆچینە ناو باسەکەمان بە گرنگی دەزانم  وەک وەبیر ھێنانەوەیەک باس لە دواھەڵبژاردن و ژمارەی کورسی لایەنەکانی ناو پەرلەمانی ھەرێم بکەین :

وەک زانراوە پەرلەمانی کوردستان لە 111 کورسی پەرلەمانتاری پێکدێت، کە هەر چوار ساڵ جارێک هەڵدەبژێردرێن، دواین هەڵبژاردنی پەرلەمان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2018 کە ھەرچەندە تێبینی و رەخنەی زۆر ھەبوو لەسەر  یاری کردن بە دەنگەکانەوە و دەستێوەردان و گزی کردن و ناشرین کردنی پرۆسەکەی خستە ژێر پرسیارەوە.!؟ بەڵام بەھەر حاڵ دواجار ئەنجامەکە بڵاوکرایەوە کەبەم شێوەیەبوو:- پارتی 45 کورسی، یەکێتی 21 کورسی و بزوتنەوەی گۆڕان 12 کورسی و نەوەی نوێ 8 کورسی، کۆمەڵی دادگەری 7 کورسی و یەکگرتوی ئیسلامیش 5 کورسی بەدەستهێنا، جگە لە 11 کورسی پێکهاتەکان و چەند حزبێکی دیکە هەر یەکەیان خاوەنی یەک کورسین.

بەداخەوە زیاد لە ٣٠ ساڵی تەمەنی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان پێنج خول تێپەڕیوە، بەڵام هەموو هەڵبژاردنەکانی حکومەتی هەرێم و پەرلەمان لەسەر بنەمای ڕاستەقینەی دیموکراسی ئەنجام نەدراوە، بەڵکو بەڕێککەوتنی سیاسیی نێوان لایەنەکان بووە و هیچ خولێکی بەبێ درێژکردنەوەی تەمەنی تێنەپەڕاندووە.ھەمیشە کەوتۆتە بۆ شایی یاساییەوە.

ئەوە دەیبینین ئێستاشی لەگەڵدابێ هەرێمی کوردستان لە ھەرسێ  سەرۆکایەتیەکەی لە بۆشایی یاساییدایە و کارەکانی خولی پێنجەمی پەرلەمانیش لەدوای بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی کۆتایی پێهێنرا و بەوهۆیەوە هەرێم نیمچە سەربەخۆکەی روبەڕوی قەیرانی دەستوری بوەتەوە.

بەڵێ مانگی (ئایار/5)ی 2023، دادگای فیدڕاڵی کە باڵاترین دەزگای دادوەرییە لە عێراق، بڕیاریدا کە ئەو بڕیارەی لە ساڵی 2022 دەرچوە بۆ درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان بۆ ماوەی ساڵێک، نادەستورییە، هەروەها ئاماژەی بەوەدا، کە ئەوە دەبێتە هۆی تێکدانی دیموکراسی لە وڵاتدا، چونکە هاوڵاتیان بۆ چوار ساڵ دەنگیان بە پەرلەمان داوە و لەدوای ئەو وادەیە کارەکانی کۆتایی دێت.

لەراستیشدا بۆ چونێکی درووستە،چونکە دیمۆکراسیەت مانایەکی نامێنێت ،پاشانیش حکومەتی ھەڵبژێردراوو راستەقینەی باش  دەبێ گوزارشت لەخواستەکانی ھاوڵاتیەکانی بکات بەئاڕاستەی هێنانەدی سەقامگیری سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیی، بەداخەوە لەھەرێم بوونی نیە.!! لەبەر ئەمەشە کە لەئەدەبیاتی نەتەوەیەکگرتووەکاندا وەک پێداویستییەکی شێڵگیرانەیە بۆ پێشکەتن و گەشەپێدان ئاماژەی پێدراوە. 

بەگشتی، لە حکوومەتی  ھەڵبژێردراوو متمانە پێکراوودا  وا چاوەڕوان دەکرێ ئەم ئەرکانە بەجێ بھێنێ :-

دانانی یاسا و پیادەکردنی

پاراستنی سامانی کۆمەڵگە

دابینکردنی ئاسوودەیی و خۆشکردنی باری ژیان بۆ ئەندامانی کۆمەڵگە.

کەواتە ئامانجی حکومەت بەرقەرارکردنی یەکسانی و دادپەروەرییە لە نێوان ئەندامانی کۆمەڵگادا لە رێگەی دانانی یاساکانەوە، بێ رەچاوکردنی هیچ پلەو پۆستێک.

لە رێکخستنی بواری ئابوری بەو مەرجەی خۆشگوزەرانی بۆ تەواوی کۆمەڵگا دابین بکات. چونکە هەمو هاوڵاتییەک مافی خۆیەتی ژیانێکی خۆش و گوزەرانێکی باشی هەبێت، ئەرکی حکومەتە بەو کارە هەستێت وا بکات دانیشتوانی وڵاتەکەی لە ژیانێکی باشدابن.

 ھەر لەروی کۆمەڵایەتی و یارمەتیدانی هەژاران و کەمدەرامەتان، لێرەدا رۆڵی حکومەت بریتییە لە دابینکردنی بیمەی بێکاری بۆ ئەو هاوڵاتیانەی کە کارو کاسبیان نییە و ژیانیان سەخت و دژوارە. ئەرکی حکومەت هەوڵدانە بۆ پەیداکردنی کار بۆ هەمو ئەوانەی بێ کارن، تا دەستکەوتنی کار، پێویستە بیمەی بێکاری وەربگرن و ژیانێکی شایستە بە مرۆڤبوونیان بژین. 

-حکومەتی راستەقینەی دامەزراو چەندین ئەرکی لەسەرشانە کە لە خوارەوە هەندێکیان دەستنیشان دەکەین:-

1-سەقامگیری ئەمن و ئاسایشی هاوڵاتیان و بڵاوکردنەوەی متمانە و دڵنەوایی گشتی.

2-پارێزگاریکردن لە بەرژەوەندی کۆمەڵگاو پاراستنی موڵک و ماڵی تایبەت و گشتی.

3-پارێزگاریکردن لە شوێنەوارە دێرینەکان و جێگا کەلەپورییەکان و رێگریکردن لە رووخاندن و تێکدانیان.

4-گەشەپێدانی ئابوری و زیادکردنی بەرهەم و بەرووبووم.

5-رەخساندنی دەرفەتی کارو دۆزینەوەی کار بۆ سەرجەم هاوڵاتیانی کۆمەڵگا و دابینکردنی ژیانی شایستە بۆ سەرجەم چین و توێژەکانی کۆمەڵگا.

6-بەدیهێنانی یەکسانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی لە نێوان مرۆڤەکاندا.

7-پارێزگاریکردن لە ئاین و شوێنە ئاینییەکان.

8-پارێزگاریکردن لەخێزان و ناموس و ئەخلاقی گشتی.

9-پارێزگاریکردن لە ماف و  ئازادی و کەرامەتی هاوڵاتیان.

10-روبەڕووبونەوەی هێرشی دەرەکی و پارێزگاریکردن لە وڵات دژ بەتەماع و نیەتی خراپی دەرەکی.

11-بەدیهێنانی یەکێتی نیشتیمانی

12-رزگارکردنی وڵات لە کێشە و قەیرانەکان و دۆزیەوەی رێگاو چارەسەری گونجاو.

بێگومان ئەوە ئەرک و ئامانجە کردارەکی و دیارەکانی حکومەتە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە زۆربەی حکومەتەکاندا، هەندێک ئاماج و ئەرکی نادیارو شاراوە هەیە، لەوانە بەرژەوەندی حیزبێکی دیاریکراو، بنەماڵەیەکی دیاریکراو، توێژێکی دیاریکراو کە لە حکومەتەوە نزیکن، کۆمەڵێک کەسی دیاریکراو کە خزم و کەسوکاری کاربەدەستانن، حکومەت لە ژێرەوە کار بۆ بەرژەوەندی تایبەتی ئەوانە دەکات. 

بەڵام هیچ حکومەتێک ناتوانێت ئەو کارانە بە ئاشکرا راگەیەنێت و باسی بکات، چونکە روبەڕووی رەخنەی توند دەبێتەوە. وەلێ لە واقیعدا هەیەو ھەرێـمی کوردستانیش لەو دیاردەیە بە دەرنیە.!

ئەوەی سەرەوە کە باسمان لێوەکرد شەن و کەوی دەسەڵاتێکی ھەڵبژێرراوی سەقامگیرە کەدەسەڵاتەکەی لە خزمەتی ھاوەڵاتیەکانیدایە.

ئەی ئەگەر دەسەڵاتێکی ماوە بەسەرچووبێ و  وەک دەسەڵاتێکی کاربەرێکەر خۆی بسەپێنێ و نمایشی کارەکانی بکات وەک :-

—حکومەتی کاربەڕێکەر: بەو  دەسەڵات و حکومەتە دەوترێت کە لە رووی دەستورییەوە ویلایەتەکەی یان کاتەکەی تەواو بووە، یاخود پەرلەمان متمانەی لێوەرگرتووەتەوە، بۆیە ئەرکی تەنها بەڕێکردنی کاروباری رۆژانەی هاوڵاتیانە و ناتوانێت هیچ جۆرە بڕیارێکی گرنگ و چارەنوسساز دەربکات. ئەمەش بۆ ئەوەیە وڵات دووچاری بۆشایی یاسایی نەبێت، تالەگەڵ دروستکردنی حکومەتی تازە، حکومەتی کاربەڕێکەر هەڵدەوەشێتەوەو کۆتایی بە کارەکانی دێت.

بەگوێرەی دەستووری عێراق، حكوومەتی كاربەڕێكەر دەبێت لەكاتی دەست لەكاركێشانەوەی كابینەی حكوومەت یان سەندنەوەی متمانە لێی یانیش كۆتاییهاتنی ماوەی یاسایی كە چوار ساڵ دەستنیشان كراوە، تا دەستبەكاربوونی كابینەی نوێی حكوومەت. لەم كاتانەدا حكوومەتەكان تەنیا هەندێك كاری تایبەت ئەنجام دەدەن، ئەمەشە وایكردووە پێی بگوترێت حكوومەتی كاربەڕێكەر.

حكوومەتی كاربەڕێكەر لە دەستووری زۆرینەی وڵاتان بوونی هەیە وەك چارەسەرێك، كە هەندێك دەسەڵاتی هەیە، بەڵام پەرلەمان بەسەرییەوە چاودێر نییە بەهۆی كۆتاییهاتنی ماوەكەی.

حكوومەتی كاربەڕێكەر، دەسەڵاتی نییە هەمواری دەستوور بكات، یان رەتی مادەیەكی بكاتەوە، هەروەها بۆی نییە پڕۆژە یاسا پێشكەش بكات.

حكوومەتی كاربەڕێكەر بۆی نییە گرێبەست و رێككەوتن و پەیماننامەی نێودەوڵەتی واژوو بكات لەبەر هەردوو خاڵی سەرەوە، تەنانەت بۆی نییە بەرنامەی درێژخایەن دابڕێژێت، چونكە ئەمە پێویستی بە چاودێری پەرلەمان هەیە، هاوكات ناتوانێت قەرزی نێودەوڵەتیش وەرگرێت و بۆی نییە نرخ لەسەر كەلوپەل و كاڵا دابنێت، بۆی نییە خەڵك دامەزرێنێت و بۆشی نییە دەستكاری چوارچێوەی ئابووری وڵات بكات، تەنانەت بۆی نییە هیچ بڕیارێك دەربكات كە پێوەندار بێت بە حكوومەتی داهاتوو.

بەڵام حکومەتە کاربەرێکەرەکەی ھەرێم بەھچ جۆرێ پابەندی ئەم قەید و بەند و یاساییانە نەبووە.!

بەڵام دەکرێت لە بەرانبەر ئەمەدا، حكوومەتی كاربەڕێكەر بۆی هەیە كاری رۆژانەی خۆی ئەنجام بدات، ئەو كارانەی ناكرێت بەهیچ شێوەیەك دوا بكەوێت لەبەر بەرژەوەندی گشتی، لەوانە دابینكردنی پێویستی وزە بۆ وێستگەكانی كارەبا لەلایەن وەزیری كارەبا و وەزیری وزە. گرتنەبەری رێوشوێنی كارگێڕی پێویست بۆ چارسەرەكردنی پرسێكی هەنووكەیی كە ناكرێت دوا بخرێت، لەوانە گرێبەستی وەزارەتی بازرگانی بۆ هاوردەكردنی كەلوپەلی خۆراك.

بەڵێ خوێنەرانی ئازیز.. ئەوەی کە گوێبیستی بوون کەمێک زانیاری بوون لەسەر  پەرلەمان و حکومەتی راستەقینە و حکومەتی کاربەرێکەر، بەڵام جێگای داخە  سیاسیە خۆسەپێنەکان بەناوی حکومەتەوەھەر  بە دەستی ئەنقەست ھەرێم دەخەنە بۆشایی یاساییەوە .!  وەک دەزانین بۆشایی یاسایی:- یەکێکە  لەو چەمکانەی کە دەسەڵاتدارانی ھەرێم هەرکات ویستبێتیان کودەتایان بەسەر یاسا دا کردوە،یاخود خۆیان  لەهەڵبژاردن دزیوەتەوە،،تەمەنی خۆیان بەنایاسایی درێژ کردۆتەوە،دام ودەزگاکانیان پەکخستوە.
گەر لەخەمی یاسادا بونایە پابەند دەبون بەجێبەجێکردنی یاساکان،گەر خەمی بۆشایی یاسایان بوایە پابەند دەبون بە بەڕێوەچونی هەڵبژاردن لە وادەی دیاریکراوی خۆیدا.

ئەوەی کە ئێستا ھەیەو دەگوزەرێ و کەهەیە تەنها گڕووپگەلیێکی دەسەڵاتخوازن نەک پێکهاتەی حکومەت.

تا میللەت و هەرێم نەبێتە خاوەن حکومەتی نیشتیمانی و مەدەنی و هاووڵاتیبوون دۆخی سیاسی و ئابووری هەرێم و ژیانی خەڵک و فەرمانبەران لەمەی ئەمڕۆ کەهەیە، بەدڵنیاییەوە گەر خراپتر نەبێت باشتر نابێت.

سەرچاوە : ئاوێنە