قوربانیانی كورد و دۆسیەی گۆڕە بە كۆمەڵەكان لە عێراق

 

 

 هێمن حەسیب

 

 

پێشەكی

مێژووی كورد لە باشوری كوردستان، مێژووییەكی پڕە لە گۆڕ غەریبی رۆڵەكانی، ئەمەش بەهۆی مێژووییەكی پڕ لە تاوانكاری داگیركەرانی كوردستان، كە بەرانبەر بە نەتەوەی كورد ئەنجامیانداوە، هەر بۆیە دەتوانین بڵێین كورد و گۆڕی بە كۆمەڵ، دووانەیەكی تێكهەڵكێشراوی رۆژانە بوونە.

ئەگەر بە خێرایی سەربوردەیەكی مێژوویی تەنها بۆ نیوەی دووەمی سەدەی رابردوو بكەین، دەبینین لە ساڵی (1963)ـەوە، واتا لەسەردەمی حەرەس قەومیەكانەوە، ئیدی گۆڕی بە كۆمەڵ هەمیشە وەك ماڵی دووەمی تاكی كورد بوونی هەبووە و ئەگەر رۆژ و هەفتە و مانگ نەبنە پێوەر، ئەوە بە دڵنیایی ساڵ نییە، رۆڵەی ئەم نەتەوەیە لە گۆڕی بە كۆمەڵدا نەشاردرابێتەوە.

مەخابن، بە خستنەڕووی ئەو داتا و ئامار و هەنگاوانەی لەم خوێندنەوەدا دەیانخەینە بەرباس، دەبینین جیا لەوەی دەوڵەتی عێراق لە پرسی گۆڕە بە كۆمەڵەكان، دۆسیەی گۆڕی قوربانیانی كوردی تاوانەكانی رژێمی بەعسی پەراوێزخستووە، هاوكات دەسەڵاتی حكومڕانی كوردستانیش نەك خۆی بە خاوەنی ئەم دۆسیە نەزانیووە، تەنانەت وەك ئەركێكی مرۆییش لێی نەڕوانیووە، ئەوەشی لە رابردوودا لەم دۆسیەدا كراوە، پلانی بناغەیی (ستراتیژی) نەبووە، بەڵكو هەوڵی گروپ و ناوچە و هەندێكجاریش لە ژێر فشاردا، ئەو كەمە لە كاركردنە كراوە، كە بەپێی پێوەرە زانستی و یاساییەكان، ناچنە چوارچێوەی كاركردن بۆ ئەم دۆسیەیە.

لەم چوارچێوەیەدا بۆ وردبوونەوەی زیاتر، باسەكەمان دابەشی چوار بەش و (10) تەوەر دەكەین.

بەشی یەكەم: عێراق و گۆڕی بە كۆمەڵ

راستە مەرج نییە گۆڕی بە كۆمەڵ تەنها لە ئەنجامی تاوانكاری و كوشتنی بە كۆمەڵ بێت و لە مێژوودا زۆر نموونە هەن، كە بەهۆی زۆری قوربانیەكان لە كارەساتی سروشتیدا وەك بومەلەرزە و لافاو و ...هتد، دەسەڵات یاخود ئەو كۆمەڵگایە پەنایان بۆ ناشتنی قوربانیەكان لە گۆڕی بە كۆمەڵ بردووە، بەڵام لە عێراقدا گۆڕی بە كۆمەڵ بەرهەمی تاوانكاری و كوشتنی بە كۆمەڵی مرۆڤەكان بووە، ئەمەش بە سێ تەوەر دەیانخەینەڕوو.

تەوەری یەكەم: پێناسەی گۆڕی بە كۆمەڵ

گۆڕی بە كۆمەڵ، بە گۆڕێك دەوترێت، كە زیاتر لە یەك كەسی تێیدا نێژرابێت، ئیدی قوربانیەكان لە ئەنجامی تاوان كوژرابن یاخود بە كارەساتی سروشتی و بڵاوبونەوەی پەتا مردبن.. لەگەڵ ئەوەشدا پێناسەی زۆر بۆ گۆڕی بە كۆمەڵ هەیە، لەوانە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتۆكان، پێناسەی گۆڕی بە كۆمەڵ دەكات، بەوەی "هەر تاكە گۆڕێك، چاڵێك یان ژێرزەمینێك، كە لاشەی سێ‌ مرۆڤ یان زیاتری تێدایە و دوای لەسێدارەدانیان نێژراون، جا ناسنامەكەیان زانراوبێت یاخود نادیارە".

بەپێی ئەم پێناسەیەی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتۆكان، بۆ دروستبوونی گۆڕی بە كۆمەڵ، دوو مەرج هەیە، یەكەمیان: دەبێت گۆرە بە كۆمەڵەكە لانی كەم، رووفاتی سێ مرۆڤی تێدابێت و دووەمیان: دەبێت قوربانیانی نێو گۆڕەكە قوربانی تاوانێك بن، واتا قوربانیانی كارەساتە سروشتیەكان وەك گۆڕی بە كۆمەڵ ئەژمار ناكات.

هاوكات لە مادەی دووەم لە یاسای ژمارە (5)ـی ساڵی (2006)، یاسای پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكانی عێراق و هەمواركردنەوەكانی، پێناسەی گۆڕی بە كۆمەڵی كردووە، بەوەی "ئەو خاكەی كە زیاتر لە رووفاتی شەهیدێكی تێدایە و بە شێوەیەكی جێگیر نێژراون یان شاردراونەتەوە، بەبێ ئەوەی پەیڕەوی حوكمەكانی شەریعەت و بەها مرۆییەكان لە ناشتنی مردووان ڕەچاوی بكرێت، بە شێوەیەك مەبەست لێی شاردنەوەی ئاسەوارەكانی كۆمەڵكوژییەكەیە، كە لەلایەن تاك یاخود گروپ یان ئۆرگانێكەوە ئەنجام دەدرێت و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ پێكدەهێنێت".

بەپێی ئەم پێناسەیە، بۆ دروستبوونی گۆڕی بە كۆمەڵ، مەرجە قوربانیەكانی نێو گۆڕەكە، قوربانی تاوانی جینۆساید بن، چونكە لە زمانی عەرەبیدا دەستەواژەی "الابادە الجماعیە" بەرانبەر بە دەستەواژەی جینۆساید دێت، ئەمەش هەڵەیەكی زۆر گەورەی یاساییە و پێشێلكردنی مافی قوربانیانی تاوانەكانی دیكەی بەعسە، چونكە زۆر تاوان لە عێراق وەك جینۆساید نەناسراوە و یاخود ناچنە خانەی تاوانی جینۆساید و قوربانیەكانی لە گۆڕی بە كۆمەڵدا نێژراون، وەك قوربانیانی تاوانەكانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و گیراوانی سیاسی و... هتد، هاوكات ئەم پێناسەیەی یاساكەی عێراق، كێشە بۆ ژمارە و ئامار و داتای گۆڕی بە كۆمەڵ دروست دەكات، بەوەی گۆڕی بە كۆمەڵی قوربانیانی تاوانەكانی دیكەی بەعس بە گۆڕی بە كۆمەڵ ئەژمار ناكات یاخود پۆلێنی ناكات.

لەگەڵ ئەوەشدا دوای (10) ساڵ، لە هەمواری یەكەمی یاساكەدا، لە بری هەمواكردنەوەی پیناسەی گۆڕی بە كۆمەڵ، بڕگەیەك بۆ یاساكە زیادكراوە، كە تێیدا ئاماژە بەوە دەكات، كە ئەم یاساییە سەرجەمی گۆڕی بە كۆمەڵی تاوانەكانی رژێمی بەعس و رێكخراوی تیرۆریستی داعش دەگرێتەوە، ئەمەش لەلایەك چارەسەری كەموكوڕی پیناسەكەیە و لەلایەكی دی دژ بە یەكییەك لەگەڵ پێناسە دەگەیەنێت.

تەوەری دووەم: مێژووی گۆڕی بە كۆمەڵ لە عێراق

مێژووی گۆڕی بە كۆمەڵ لە عێراقدا بە تەنها ناگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی رابردوو، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ پێش دروستبوونی دەوڵەتی عێراقیش.. بەڵام ئەگەر تەنها مێژووی دوای دروستبوونی دەوڵەتی عێراق وەربگرین، ئەوە نزیكترین مێژووی گۆڕی بە كۆمەڵ، دەگەڕێتەوە بۆ كوشتاری ئاشورییەكان لە سمیڵ، كە بە (كوشتاری سمیڵ) ناسراوە، كاتێك لە سەردەمی شا فەیسەڵی یەكەم و كابینەی حكومەتەكەی (رشید عالی گیلانی)، بە سەرپەرشی (بەكر سدقی) سوپاسالاری ئەو كاتی سوپای عێراق و ئیسماعیل عەباوی، بەڕێوبەری پۆلیسی موسڵ، لە مانگی ئابی (1933) دەستكرا بە گرتن و كوشتنی ئاشورییەكان لە ناوچەی سمیڵ و شاردنەوەی تەرمەكانیان لە گۆڕی بە كۆمەڵ، ئەمەش بە تۆمەتی هەوڵی جوداخوازی ئاشورییەكان، تەنها لەبەر ئەوەی داوای ناوچەیەكی حوكمڕانی ئۆتۆنۆمی تایبەت بە خۆیان دەكرد.. نابێت بیرمان بچێت، كە هەر یەك لە بەكر سدقی و ئیسماعیل عەباوی، بە جێبەجێكاری راستەخۆی كوشتاری سمیڵ تۆمەتبارن.

جیا لەوە، نزیكترین مێژووی بە بەڵگە سەلمێنراو بۆ گۆڕی بە كۆمەڵی قوربانیانی كورد لە نیوەی دووەمی سەدەی رابردوو، دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1963)، دوای هاتنە سەر دەسەڵاتی بەعسیەكان لە كودەتای (8ـی شوباتی 1963)، كاتێك لە رێگای میلیشیاكانی حەرەس قەومی هێرش و پەلامار بۆ سەر ناوچەكانی كوردستان دەستی پێكرد و ئەم مێژووە لای كورد بە "ساڵی حەرەس قەومیەكان" ناسراوە.. لەو چوارچێوەیەدا لە ساڵی (2010)، گۆڕێكی بە كۆمەڵ لە قەزای كفری دۆزرایەوە و پاش هەڵدانەوەی، تەرمی (28) كەسی تێیدا بوو، كە قوربانیەكان لە نەتەوەی كورد و پێشمەرگە بوون و مێژووەكەی بۆ تاوانكارییەكانی (1963)ـی حەرەس قەومیەكان دەگەڕایەوە.

ولێ‌ ئەوە نیە بڵێین، گۆڕی بە كۆمەڵ لە پێش ئەو مێژووە نییە، چونكە لە ساڵانی حوكمی پادشایەتی (1921 تــا 1958)، زۆر راپەڕین و ناڕەزایی و شۆڕشی كوردی هەبووە، لەوانە شۆڕشی شێخ مەحمود و شۆڕشی بارزان و زۆری دی، كە لەلایەن ئینگلیز و دەسەڵاتدارانی عێراق بە توندی و ئەنجامدانی كوشتار رووبەرووی ئەم هەوڵانەی گەلی كورد بۆ بەدەستهێنانی مافی سەربەخۆیی یاخود خۆسەری بوونەتەوە.

هەرچی لەگەڵ گەڕانەوەی بەعسیەكانە بۆ سەر دەسەڵات لە جاری دووەمدا لە تەمموزی (1968)، ئیدی گۆڕی بە كۆمەڵ دەبێتە پلانكارەی دەسەڵاتی تاوانكاری عێراق، بۆ شاردنەوەی تەرمی قوربانیانی تاوانكارییەكانی.. لەو چوارچێوەیەشدا نزیكترین مێژووی گۆڕی بە كۆمەڵ لە دوای ساڵی (1968) واتا دوای گەڕانەوەی بەعسیەكان بۆ دەسەڵات دۆزرابێتەوە، دوو گۆڕی بە كۆمەڵی گوندی سۆریا (صوریا)ـیە، كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1969) و قوربانیەكانی لە (14) كورد و (25) مەسیحی پێكدێن.

ئەم تاوانە لە رۆژی (16/9/1969)، لەلان سوپای عێراق ئەنجامدرا، كاتێك گەمارۆی گوندی سۆریا لە سنوری پارێزگای دهۆك دەدەن و تەواوی دانیشتوانەكەی كۆمەڵكوژ دەكەن.

لە دوای ئەو مێژوەوە، ئیدی گۆڕی بە كۆمەڵ دەبێتە ماڵی هەموو كوردێك، كە جیاواز لە عێراقی بەعس بیردەكاتەوە.. هەروەها ئەمە شۆڕدەبێتەوە بۆ گەلانی دی عێراقیش كە جیاواز لە بەعس هەنگاو دەنێین، بە چەشنێك تا ر‌وژی رووخانی بەعس لە (2003)، ژمارەی گۆڕی بە كۆمەڵ ئەوەندە زیاد دەكات، تا ئەوەی لە تەواوی ناوەندە جیهانی و ئەكادیمیەكان، ناوی (عێراق وڵاتی گۆڕە بە كۆمەڵەكان)ـی لەم وڵاتە بنرێت.

تەوەری سێیەم: رووخانی بەعس و پرسی گۆڕە بە كۆمەڵ

بە گەڕانەوە بۆ ڕۆژانی دوای رووخانی ڕژێمی بەعس لە (9/4/2003)، دەبینین پرسی گۆڕی بە كۆمەڵ لە عێراقدا، بابەتی ڕۆژەڤ بووە و لە هاوشانی هەوڵەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانان و پارتە كوردی و عێراقیەكان بۆ بنیادنانەوەی دەوڵەت، بابەتی دۆزینەوەی گۆڕی بە كۆمەڵ، رووبەری لاپەڕەی ڕۆژنامەكان و شاشەی میدیاكانی بە ناوخۆیی و بیانیەوە گرتۆتەوە.. بە جۆرێك ڕۆژ نەبووە، هەواڵی دۆزینەوەی گۆڕێكی بە كۆمەڵەی تاوانەكانی ڕژێمی بەعس بڵاونەبووبێتەوە.

ئەم گرنگیدان و بە ڕۆژڤەكردنەی ئەم دۆسیەیە، چەند لایەنێكی هەبووە، لەوانە:

یەكەم: زۆری ژمارەی گۆڕە بە كۆمەڵەكان، كە گوزارشت و بەڵگەی سەلمێنەر بوون بۆ زۆری تاوانەكانی ڕژێمی بەعس، كە ڕۆژ نەبووە لە ماوەی (40)ـی ساڵی حكومڕانیەكەیدا، تاوانی بەرانبەر بە هاوڵاتیانی كورد و عێراق ئەنجام نەدابێت.

دووەم: پەرۆشی كەسوكاری قوربانیان بۆ دۆزینەوەی ئێسك و پروسكی كەسوكارە بێسەروشێنكراوەكانیان، هەر بۆیە گەڕان بە دوای گۆڕی بە كۆمەڵ، ئەو ڕۆژانە خەمی یەكەمی كەسوكاری قوربانیان بوو.

سێیەم: گرنگیدانی ئەمریكا و هاوپەیمانان بەم دۆسیەیە بە ئامانجی خستنەڕووی تاوانەكانی بەعس بۆ رای گشتی جیهان وەك بەڵگەیەك بۆ بانگەشەكانیان بۆ تاوانكارییەكانی رژێمەكەی (سەدام حوسێن).

چوارەم: كرانەوەی عێراق بە رووی دونیای ناوەندە مرۆیی و پەیماننامە جیهانیەكانی تایبەت بە پرسی مافی مرۆڤ.

لەگەڵ ئەوەی ئەو ڕۆژانە بابەتی گۆڕی بە كۆمەڵ پرسی ڕۆژەڤ بووە، بەڵام ئەوەی جێی تێڕوانینە، هیچ بریار و یاسایەك لەلایەن ئەنجومەنی حوكم و دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمان (سلگە ائتلاف المۆقت)،  بە سەرۆكایەتی پول بریمەر، بۆ ئەم پرسە نەبووە، تەنها یەك هەنگاو نەبێت، ئەویش ئەنجامدانی رووپێوییەك لەلایەن هەردوو بەشی مافی مرۆڤ و ئۆفیسی پەیوەندار بە تاوانەكانی بەعس (RCLO) لە دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان، بۆ ژمارەی گۆڕە بە كۆمەڵەكانی عێراق، كە بە (301) گۆڕی بە كۆمەڵ دیاری دەكەن.

بەشی دووەم: ژمارەی گۆڕە بە كۆمەڵەكان لە عێراق

لە دوای رووخانی رژێمی عێراق لە (9/4/2003) و دەركەوتنی قەبارە و ژمارەی زۆری گۆڕە بە كۆمەڵەكان، بووە هۆكاری ناونانی وڵاتەكە بە وڵاتی گۆڕی بە كۆمەڵ، لە ناوەندە جیهانی و ئەكادیمیەكان.

بۆ ئەو مەبەستە هەردوو بەشی مافی مرۆڤ و ئۆفیسی پەیوەندار بە تاوانەكانی بەعس (RCLO)، لە دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان (سلگە ائتلاف المۆقت)، رووپێوییەك بۆ زانینی قەبارە و ژمارەی گۆڕە بە كۆمەڵەكان دەكەن، كە بەپێی رووپێوییەكە تا رۆژی (26/6/2003) نزیك بە (40) گۆڕ دەدۆزرێتەوە و دواتر ئەو ژمارەیە بەرزدەبێتەوە بۆ (176) گۆڕ لە (24/7/2003) و پاشان كۆی ژمارەی گۆڕە بە كۆمەڵەكان بۆ (301) گۆڕ لە (100) شوێن بەرزدەبێتەوە، بەڵام تائێستا ژمارەی تەواوەتی گۆڕی بە كۆمەڵ نازانرێت، چونكە فەرمانگەی گۆڕە بە كۆمەڵەكانی عێراق، جیا لەوەی پشت بەو رووپێوییەی ئەمریكیەكان نابەستێت، هاوكات پشكنینی سەرەتایی (الكشف الاولی) بۆ گۆڕەكان كردۆتە بنەما بۆ ئەژماركردنی لە ئاماری ژمارەی گۆڕە بە كۆمەڵەكان، ئەمەش وایكردووە، بەهۆی دواكەوتن لە ئەنجامدانی پشكنینی سەرەتای (الكشف الاولی) بۆ زۆرێك لە گۆڕەكان، بە دەیان گۆڕ نەخرێتە لیستی ئاماری گۆڕەكانەوە.

بۆیە لێرەدا، تەنها ئاماژە بە ژمارەی ئەو گۆڕە بە كۆمەڵانە دەكەین، كە هەڵدراونەتەوە یاخود خراونەتە بەرنامەی هەڵدانەوە و هەروەها ژمارەی ئەو گۆڕە بە كۆمەڵانە دەخەینەڕوو، كە تایبەتن بە قوربانیانی كورد و تائێستا هەڵدراونەتەوە، ئەویش بەمشێوەیە:

تەوەری یەكەم: ژمارەی گۆڕە بە كۆمەڵەكانی سەردەمی بەعس

بەپێی دوو ئاماری فەرمی بەردەست، ژمارەی گۆڕە بە كۆمەڵەكانی سەردەمی بەعس (1963 ــ 2003) كە تاكو رۆژی (31/12/2024) دۆزراونەتەوە، بریتین لە (187) گۆڕی بە كۆمەڵ، لەو ژمارەیە تەنها (171) گۆڕێیان هەڵدراونەتەوە، كە دەكاتە ڕێژەی لە (91.5%) و هێشتا (16) گۆڕێیان هەڵنەدراونەتەوە، كە دەكاتە ڕێژەی لە (8.5%)... بۆ زیاتر وردبونەوە لە ژمارەكان، بەم شێوەیە دەیانخەینەڕوو:

1ـ بەپێی ئامارێكی فەرمانگەی پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكانی عێراق، تا كۆتایی ساڵی (2024)، لە عێراقدا (176) گۆڕی بە كۆمەڵی تاوانەكانی بەعس دۆزراونەتەوە، لەو ژمارەیە تەنها (160) گۆڕێیان هەڵدراونەتەوە، كە  دەكاتە ڕێژەی لە (90.9%) و هێشتا (16) گۆڕ هەڵنەدراونەتەوە، كە دەكاتە ڕێژەی لە (9.1%).. بەڵام ئەم ئامارانە، (11) گۆڕی دیكە لە خۆ ناگرێت"لە خوار روونی دەكەینەوە"، كە پێش دامەزراندنی فەرمانگەی گۆڕە بە كۆمەڵەكانی عێراق هەڵدراونەتەوە.

2ـ بەپێی ئامارێك كە لە رۆژنامەی نوگرەسەلمان، ژمارە (7)ـی رۆژی (14/4/2012) بڵاوكراوەتەوە و نووسەری بابەتەكە (هوشیار عیزدەین)ـە، كە ئەو كات سەرۆكی تیمی هەڵدانەوەی گۆڕی بە كۆمەڵی سەر بە وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان بوو، (9) گۆڕی دیكە لەلایەن تیمی هەرێمی كوردستان و تیمی شارەزاییانی ئەمریكی هەڵدراونەتەوە، كە لە ئامارەكەی فەرمانگەی پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكانی عێراقدا نییە، ئەوانیش:

* (2) گۆر لە ناوچەكانی بەسیە لە سەماوە، كە تایبەتن بە جینۆسایدكراوانی بارزانی.

* (2) گۆر لە ناوچەی حەزەڕ لە موسل، كە تایبەتن بە قوربانیانی ئەنفال.

* (1) گۆری بە كۆمەڵ لە سنوری قەزای چەمچەماڵ، كە تائێستا قوربانیەكان و تاوانەكەی نەزانراوە.

* (1) گۆری بە كۆمەڵ لە سنوری قەزای كفری، كە تایبەتن بە قوربانیانی روداوەكانی (1963).

* (1) گۆڕ لە ناوچەی شاخكێ‌

* (2) گۆڕ لە گوندی (صوریا) لە دهۆك، كە تایبەتن بە قوربانیانی كورد و مەسیحی كوشتاری گوندەكە لە (1969).

3ـ ئەم دوو ئامارەی سەرەوە، خاڵیە لە دوو گۆڕی بە كۆمەڵی ناوچەی مەحاویل لە پارێزگای بابل، كە لە رۆژی (16/5/2003)، واتا مانگ و نیوێك دوای پرۆسەی ئازادی عێراق هەڵدراونەتەوە و تیمی ئەمریكیەكان و پزیشكی دادی عێراق، پرۆسەكەیان بەڕێوەبردووە.

4ـ هیچ ئامارێك لە بەردەست نییە بۆ هەڵدانەوەی گۆڕی بە كۆمەڵی تاوانی بەعس لە سنوری جوگرافی هەرێمی كوردستان لە نێوان ساڵانی (1991 بۆ 2003) و هەروەها ساڵانی (2014 بـۆ ئێستا)، ئەگەر لەم ماوە زەمەنییەدا لەلایەن وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان گۆڕی بە كۆمەڵ هەڵدرابێتەوە.

بەپێی ئەو ئامارانە، كۆی گشتی گۆڕی بە كۆمەڵی تاوانەكانی بەعس، بریتیە لە (187) گۆڕی بە كۆمەڵ، كە تائێستا (171) گۆڕێیان هەڵدراونەتەوە و رووفاتەكان دەرهێنراون و (16) گۆڕی بە كۆمەڵیان هەڵنەدراونەتەوە، بەڵام لێرەشدا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین، ئەم ئەنجامی كۆتاییە، خاڵییە لە ئامارێك وەك لە خاڵی چوارەمی سەرەوە ئاماژەی بۆ كراوە.

تەوەری دووەم: ژمارەی گۆڕی بە كۆمەڵی قوربانیانی كورد

لە دوای رووخانی رژێمی عێراق لە (9/4/2003)، ژمارەیەك گۆڕی بە كۆمەڵی قوربانیانی كورد لە تاوانەكانی جینۆسایدی ئەنفال و تاوانی جینۆسایدی بارزانیەكان و تاوانەكانی حەرەس قەومی هەڵدراونەتەوە، كە تائێستا ژمارەیان گەیشتۆتە (40) گۆڕی بە كۆمەڵ لە كۆی (171) گۆڕ كە لە عێراقدا هەڵدراوەتەوە "وەك لە سەرەوە خراوەتەڕوو" و دواینیان دووەمین گۆڕی بە كۆمەڵی ناوچەی تەلشێخیە لە پارێزگای موسەننا (سەماوە) بوو، كە لە رۆژی (14/12/2024) هەڵدرایەوە... بەمشێوەیە:

1ـ گۆڕی بە كۆمەڵی قوربانیانی تاوانی ئەنفال

تائێستا بە هەشت قۆناغ، (24) گۆڕی بە كۆمەڵی جینۆسایدكراوانی تاوانی ئەنفال هەڵدراونەتەوە.. بەمشێوەیە:

* (2) گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی حەزەر لە موسڵ، لە (2005) لەلایەن شارەزاییانی ئەمریكی هەڵدرانەوە.

* (2) گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی حەیدەرییە لە پارێزگای نەجەف، كە لە (5/6 بـۆ 2/7/2008) هەڵدراونەتەوە.

* (3) گۆڕی بە كۆمەڵ لە تۆپزاوە لە پارێزگای كەركوك، كە لە (6/12 بـۆ 17/12/2009) هەڵدراونەتەوە.

* (6) گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی مەهاری لە پارێزگای دیوانیە بە دوو قۆناغ هەڵدراونەتەوە، قۆناغی یەكەم لە (12/6 بـۆ 28/7/2011) و قۆناغی دووەم لە (28/9 بـۆ 6/11/2011) و هەر قۆناغی سێ‌ گۆڕ هەڵدراوەتەوە.

* (6) گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی حەمرین لە (2012) هەڵدراوەتەوە.

* (3) گۆڕی بە كۆمەڵ لە نوگرەسەلمان، كە لە (25 ـ 26/11/2013) هەڵدراونەتەوە.

* (1) گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی تل شێخیە "بە شێخیە یەك پۆلێنكراوە" لە پارێزگای سەماوە لە (2019) هەڵدراوەتەوە.

* (1) گۆڕی بە كۆمەڵی لە ناوچەی تل شێخیە "بە شێخیە دوو پۆلێنكراوە" لە پارێزگای سەماوە، كە لە (14/12/2024 بـۆ 18/1/2025) هەڵدراوەتەوە.

نابێت بیرمان بچێت، لەم ژمارانەدا گۆڕی (106) روفاتەكەی گۆڕستانی قەزای دووبز لە كەركوك ئەژمارنەكراوە، چونكە ئەم روفاتانە لە گۆڕی بە كۆمەڵدا نەبوون، بەڵكو لە گۆڕی ئاساییدا بوون و قوربانیەكانی لەو ئەنفالكراوان بوون، كە لە سەربازگەی دووبز زیندانی بوون و بەهۆی برسێتی و نەخۆسی گیانیان لەدەستدابوو و لەلایەن خەڵكی ناوچەكە لە گۆڕی ئاساییدا بە خاك سپێردرابوون.

هەروەها ئەوە دەخەینەڕوو، گۆڕە بە كۆمەڵەكانی حەمرین، بریتی بوون لە شەش گۆڕ، بەڵام تەنیا یەك گۆڕێیان رووفاتی تێیدا بوو، پێنج گۆڕەكەی دیكە هیچ رووفاتێكی تێیدا نەبوو، هەروەها ئەوانەی نوگرەسەلمان، لە سێ‌ گۆڕدا، یەك گۆڕێیان هیچ رووفاتێكی تێیدا نەبوو، ئەمەش بەپێی پێناسەكەی یاسای پاراستنی گۆڕی بە كۆمەڵ، نابێت بە گۆڕ ئەژمار بكرێن، بەڵام لەبەر ئەوەی فەرمانگەی پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكان ئەو گۆڕانەشی خستۆتە ئاماری گۆڕە هەڵدراوەكان، بۆیە لێرەدا وەك گۆڕ ئەژماركراوە.

2ـ گۆڕی بە كۆمەڵی جینۆسایدكراوانی بارزانیەكان

تائێستا بە سی قۆناغ، (5) گۆڕی بە كۆمەڵی جینۆسایدكراوانی تاوانی جینۆسایدی بارزانیەكان هەڵدراونەتەوە.. بەمشێوەیە:

* (2) گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی (البصیە) لە پارێزگای موسەننا، لە (2005) لەلایەن شارەزاییانی ئەمریكی هەڵدراونەتەوە.

* (2) گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی (البصیە/ العفایف) لە پارێزگای موسەننا، كە بە (عەفایف یەك) پۆلێنكراوە و لە ساڵی (17 ـ 23/11/2013) هەڵدراونەتەوە.

* (1) گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی (البصیە/الشراكیە) لە پارێزگای موسەننا، كە بە (عەفایف دوو) پۆلێنكراوە و لە (14 ـ 28/2/2022) هەڵدراوەتەوە.

3ـ گۆڕی بە كۆمەڵی تاوانەكانی دیكە

جیا لە تاوانەكانی جینۆسایدی ئەنفال و بارزانیەكان، ژمارەیەك گۆڕی بە كۆمەڵی دیكەی تایبەت بە كورد و هەرێمی كوردستان هەڵدراونەتەوە، كە ئەم گۆڕانە دەكەونە سنوری جوگرافی هەرێمی كوردستان و ژمارەیان (11) گۆڕی بە كۆمەڵە... بەمشێوەیە:

* (2) گۆڕی بە كۆمەڵ لە گوندی (صوریا) لە پارێزگای دهۆك لە (2010).

* (1) گۆڕی بە كۆمەڵ لە قەزای كفری لە سنوری ئیدارەی گەرمیان لە (2010).

* (1) گۆڕی بە كۆمەڵ لە قەزای چەمچەماڵ لە (2010).

* (1) گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی شاخكێ‌ لە پارێزگای دهۆك لە (2010).

* (1) گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی خەلەكان لە پارێزگای سلێمانی لە (5/6/2013).

* (3) گۆڕی بە كۆمەڵ لە لە پارێزگای هەڵەبجە، لە ناوچەكانی (دۆڵەمەڕ و شێخ ئیسماعیل و ئەحمەد ئاوا، كە لە (2 ـ 5/6/2014) هەڵدراونەتەوە.

* (1) گۆڕی بە كۆمەڵ لە كارگەی قیر لە پارێزگای هەولێر، لە (2 ـ 4/6/2013) هەڵدراونەتەوە.

* (1) گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی بەختیاری لە قەزای خانەقین، كە لە (3 ـ 8/6/2014) هەڵدراونەتەوە.

بەشی سێیەم: ژمارەی قوربانیانی گۆڕی بە كۆمەڵ

تائێستا ئامارێكی راست و دروست سەبارەت بە قوربانیانی گۆڕی بە كۆمەڵ لە عێراق لە بەردەستدا نییە، هەندێك بە نیو ملیۆن قوربانی ئاماژەی بۆ دەكەن و هەندێك سەرچاوەی تر بە یەك ملیۆن، سەرچاوەكانی تریش بە (300) هەزار قوربانی ئاماژەی بۆ دەكەن، ئەمەش بەهۆی زۆری تاوانەكانی رژێمی بەعس و زۆری گۆڕە بە كۆمەڵەكان.. بۆیە لێرەدا تەنها ژمارەی رووفاتی قوربانیانی كورد "كە هێنراونەتەوە بۆ كوردستان" و بابەتی پشكنینی (DNA) بۆ ناسینەوەیان بە دوو تەوەر دەخەینەڕوو:

تەوەری یەكەم: ژمارەی روفاتی قوربانیانی كورد

تائێستا (2711) رووفاتی قوربانیانی كورد و هاونیشتمانی باشوری كوردستان لە گۆڕی بە كۆمەڵدا هەڵگیراونەتەوە، لەو ژمارەیە (1900) رووفاتیان تایبەتن بە دۆسیەی تاوانی ئەنفال و (696) رووفاتیان تایبەتن بە دۆسیەی جینۆسایدی بارزانیەكان و (115) رووفاتیان تایبەتن بە دۆسیەكانی دیكە، كە لە (11) گۆڕ لە سنوری كوردستان هەڵگیراونەتەوە.

لەم ژمارەكارییەدا پشت بە دوو ئاماری ئاماژە بۆكراو و بەراوردكردنی بە ژمارەی كێلی رووفاتەكان لە مۆنۆمێنت و شوێنەكانی بە خاكسپاردنیان كراوە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی تائێستا ئامارێكی دروست راست و بەردەست نییە بۆ ژمارەی رووفاتەكان یاخود بڵێین ئاماری ژمارەی ئەو روفاتانەی لە نێو گۆڕی بە كۆمەڵ هەڵگیراونەتەوە و پەیوەست بە قوربانیانی كورد و هاونیشتمانی هەرێمی كوردستان، تەنانەت ئەو ئامارانەی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانیش چەندجارێك بڵاویكردۆتەوە، لەگەڵ ژمارەی گۆڕی ئەو روفاتانەی كە لە مۆنۆمێنتەكان بەخاك سپێردراون، بە ئاستێكی زۆر جیاوازییان هەیە.

ئەمە جیا لەوەی ژمارەی رووفات لە نێوان هەڵگرتنەوەی لە گۆڕی بە كۆمەڵدا تاكو كاتی بە خاكسپاردنەوەی، گۆڕانكاری بەسەردا دێت و زۆرجاران ژمارەكە كەم یاخود زیاد دەكات، چونكە پاش هەڵگرتنەوەی لە گۆڕدا، روفاتەكان رەوانەی پزیشكی دادی دەكرێت بۆ رێكخستنەوەی جارێكی تری ئیسكی لاشەی هەر رووفاتێك و زۆرجاران ئێسكی رووفاتێكی نیو لاشە لە كاتی هەڵگرتنەوە تێكەڵ بە ئێسكی روفاتێكی دی دەبێت، بۆ نموونە لە هەڵدانەوەی گۆڕە بە كۆمەڵەكانی ناوچەی (مەهاری) لە پارێزگای دیوانیە، ژمارەی رووفاتە هەڵگیراوەكان بریتی بوون لە (724) رووفات، بەڵام پاشتر لە پزیشكی دادی پێداچونەوە و رێكخستنەوە بۆ لاشەی روفاتەكان كراوە و ژمارەكە بەرزبۆتەوە بۆ (730) رووفات.. هەر بۆیە لەم بەشەدا جیا لە پشتبەستن بە چەند ئامارێك، هاوكات پشت بە ژمارەی گۆڕەكان لە نێو گۆڕستانەكان لە مۆنۆمێنتەكانی چەمچەماڵ و دوكان و گەرمیان و تۆپزاوە و بارزان و شوێنەكانی تر بەستراوە بۆ زانینی ژمارەی دروستی ئەو روفاتانەی هێنراونەتەوە.. ئەویش بەمشێوەیە:

1ـ (1900) روفاتی قوربانیانی تاوانی جینۆسایدی ئەنفال

تائێستا بە هەشت قۆناغ، تەنها روفاتی (1745) روفاتی قوربانیانی ئەنفال هێنراونەتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، كە لە ناوچەكانی (قەزای دوكان، گۆڕستانی دێبنە لە گەرمیان و مۆنۆمێنتی ئەنفال لە چەمچەماڵ و گۆڕستانی سەربازگەی تۆپزاوە) بە خاك سپێردراون، هەروەها (155) رووفات، كە لە گۆڕی بە كۆمەڵی پۆلێنكراوە بە "بە شێخیەی دوو" لە پارێزگای موسەننا لە مانگی (12ـی2024) دەرهێنراون و رووفاتەكان لە پزیشكی دادی بەغدایە و هێشتا نەهێنراونەتەوە، كە كۆی گشتی دەكاتە (1900) روفاتی قوربانیانی تاوانی ئەنفال... ئەویش بەمشێوەیە:

ـ أ ـ مۆنۆمێنتی دوكان: (256) رووفات، كە لە دوو گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی حەزەر لە موسڵ بوون.

ـ ب ـ مۆنۆمێنتی ئەنفال لە چەمچەماڵ: تائێستا (1010) روفاتی بۆ گەڕاوەتەوە، بەم جۆرە:

* (106) روفات، كە لە گۆڕستانی قەزای دووبز لە پارێزگای كەركوك بوون و پێكدێن لە رووفاتی (104) منداڵ و ژنێكی دووگیان، كە بە دوو (2) رووفات ئەژمار دەكرێت.

* (730) روفات، كە لە شەش گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی مەهاری لە پارێزگای دیوانیە بوون.

* (172) روفات لە گۆڕە بە كۆمەڵەكەی ناوچەی تل شێخیە (پۆلێنكراوە بە تل شێخیەی یەك) لە پارێزگای سەماوە.

* (2) روفات، ئەم دوو رووفاتە لەو (158) روفاتەی گۆڕە بە كۆمەڵەكەی ناوچەی حەمرینە، كە لە گەرمیان نێژراون، بەڵام دوو روفاتیان هێنراوەتەوە بۆ سنوری چەمچەماڵ، چونكە بەپێی ئەو ناسنامانەی لە گیرفانیان بووە، خەڵكی سنوری چەمچەماڵ بوون.

ـ ج ـ مەزاری قوربانیانی ئەنفال لە (دێبنە) لە ناحیەی ڕزگاری لە گەرمیان: تائێستا (399) روفاتی بۆ گەڕاوەتەوە... بەمشێوەیە:

* (187) روفات لە دوو گۆڕی بە كۆمەڵی ناوچەی حەیدەرییە لە پارێزگای نەجەف.

* (156) روفات لە شەش گۆڕی بە كۆمەڵ لە حەمرین.

* (56) روفات لە سێ‌ گۆڕی بە كۆمەڵ لە نوگرەسەلمان.

ـ د ـ گۆڕستانی سەربازگەی تۆپزاوە: (80) روفات بە خاك سپێردراون، ئەم روفاتانە لە (3) گۆڕی بە كۆمەڵ لە نێو سەربازگەكە بوون و پرۆسەی هەڵدانەوەی گۆڕەكان لە (6/12/2009 بۆ 17/12/2010) خایاند.

جیا لەوانە، (155) روفاتی قوربانیانی تاوانی ئەنفال لە پزیشكی دادی بەغدایە، كە لە گۆڕی بە كۆمەڵی پۆلێنكراوە بە "بە شێخیە دوو" لە پارێزگای موسەننا بوون و گۆڕەكە لە مانگی (12ـی2024) هەڵدرایەوە.

2ـ (696) روفاتی قوربانیانی تاوانی جینۆسایدی بارزانیەكان

تائێستا تەنها بە سی قۆناغ، (696) روفاتی قوربانیانی جینۆسایدی بارزانیەكان هێنراونەتەوە بۆ هەرێمی كوردستان و لە مۆنۆمێنتی قوربانیان لە بارزان بە خاك سپێردراون، بەمشێوەیە:

1ـ (503) روفات لە دوو گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی (البصیە) لە پارێزگای موسەننا.

2ـ (93) روفات لە دوو گۆڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی (البصیە/ العفایف) لە پارێزگای موسەننا، كە بە عەفایف یەك پۆلێنكراوە.

3ـ (100) روفات لە گۆڕێكی بە كۆمەڵ لە ناوچەی (البصیە/ الشراكیە) لە پارێزگای موسەننا، كە بە عەفایف دوو پۆلێنكراوە.

3ـ (115) روفاتی تاوانەكانی دیكە

بەپێی دوو ئاماری ئاماژە بۆكراوە، تائێستا روفاتی (115) قوربانی تاوانەكانی دیكە لە (11) گۆری بە كۆمەڵ لە سنوری هەرێمی كوردستان هەڵگیراونەتەوە و لە ناوچەی جیاجیا بە خاك سپێردراونەتەوە.

* (39) روفات لە دوو گۆڕی بە كۆمەڵ لە گوندی (صوریا) لە پارێزگای دهۆك، كە (14) قوربانیان كورد و (25) قوربانیان مەسیحی بوون، لەلایەن تیمی تیمی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان لە ساڵی (2010) هەڵدراوەتەوە.

* (28) روفات لە گۆڕێكی بە كۆمەڵ لە قەزای كفری لە سنوری ئیدارەی گەرمیان، كە لە ساڵی (2010) هەڵدراوەتەوە و مێژووی تاوانەكە بۆ حەرەس قەومیەكان دەگەڕێتەوە و رووفاتەكان لە مۆنۆمێنتی كفری بە خاك سپێردراون.

* (3) روفات لە گۆڕێكی بە كۆمەڵ لە قەزای چەمچەماڵ، كە لە ساڵی (2010) هەڵدراوەتەوە و تائێستا مێژووی تاوانەكە و قوربانیەكانی نەزانراوە.

* (14) روفات لە گۆڕێكی بە كۆمەڵ لە لە ناوچەی شاخكێ‌ لە پارێزگای دهۆك.

* (5) روفات لە گۆڕێكی بە كۆمەڵ لە ناوچەی خەلەكان لە پارێزگای سلێمانی

* (6) روفات لە گۆڕێكی بە كۆمەڵ لە كارگەی قیر لە پارێزگای هەولێر.

* (3) روفات لە گۆڕێكی بە كۆمەڵ لە ناوچەی دۆڵەمەڕ لە پارێزگای هەڵەبجە.

* (3) روفات لە گۆڕێكی بە كۆمەڵ لە ناوچەی ئەحمەدئاوا لە پارێزگای هەڵەبجە.

* (1) روفات لە گۆڕێكی بە كۆمەڵ لە ناوچەی شێخ ئیسماعیل لە پارێزگای هەڵەبجە.

* (13) روفات لە گۆڕێكی بە كۆمەڵ لە ناوچەی بەختیاری لە قەزای خانەقین.

تەوەری دووەم: پشكنینی (DNA) و ناسینەوەی روفاتەكان

لەگەڵ ئەوەی بەپێی یاسای كاروبار و پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكان، هەر لە ساڵی (2006)ـەوە، پزیشكی دادی (الگب العدلی) راسپێردرابوو بۆ وەرگرتن و كۆكردنەوەی سامپڵی خوێن لە كەسوكاری قوربانیانی بێسەروشوێنكراوان، بەڵام ئەم پرسە تا ساڵانی دوای كۆتایهاتنی جەنگی (داعش) جێبەجێنەكرا.. بەڵكو تەنها نموونەی ئێسك لە روفاتەكان وەردەگیرا و كۆدی بۆ دادەنرا و هەمان كۆدیش لەسەر كێلی روفاتەكان لە دوای بەخاكسپاردنەوەیان دادەنرا، تا ئەوەی لە هەر كاتێكدا سامپڵی خوێن لە كەسوكاری قوربانیان وەرگیرا و ئەنجامی (DNA)ـیەكان بەراوردكرا، ئەوە بە كۆدی سەر كێلەی گۆڕەكان، ناسنامەی روفاتەكەی ناوی ئاشكرابكرێت.

لە ساڵی (2018)ـەوە، عێراق دەستیكرد بە دانانی بانكی زانیاری (DNA)، بە وەرگرتنی سامپڵی خوێن لە كەسوكاری قوربانیان و بۆ ئەمەش تائێستا چەندین هەڵمەتی وەرگرتنی سامپڵی خوێنی لە كەسوكاری قوربانیان لە شارەكانی عێراق ئەنجامداوە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان، دوای حەوت ساڵ پاشتر، لە شوباتی ساڵی (2024) دەستكرا بە هەڵمەتی وەرگرتنی سامپڵی خوێن لە كەسوكاری ئەنفالكراوان و تائێستا (6) هەڵمەت ئەنجامدراوە، كە بە كۆی گشتی سامپڵی خوێن لە (2214) كەسوكاری ئەنفالكراو بۆ ناسینەوەی (2545) جینۆسایدكراو وەرگیراوە.. ئەویش بەمشێوەیە:

1ـ هەڵمەتی یەكەم لە (17/2/2024 بۆ 23/2/2024) لە قەزای چەمچەماڵ، لەم قۆناغەدا، (354) سامپڵی خوێن وەرگیراوە بۆ ناسینەوەی (377) جینۆسایدكراوە.

2ـ هەڵمەتی دووەم لە (3/3/2024 بۆ 8/3/2024) لە قەزای كەلار، لەم قۆناغەدا، (251) سامپڵی خوێن وەرگیراوە بۆ ناسینەوەی (493) جینۆسایدكراوە.

3ـ هەڵمەتی سێیەم لە (1/12/2024 بۆ 4/12/2024) لە قەزای كۆیە، لەم قۆناغەدا، (314) سامپڵی خوێن وەرگیراوە بۆ ناسینەوەی (321) جینۆسایدكراوە.

4ـ هەڵمەتی چوارەم لە (24/11/2024 بۆ 28/11/2024) لە قەزای كەلار، لەم قۆناغەدا، (217) سامپڵی خوێن وەرگیراوە بۆ ناسینەوەی (410) جینۆسایدكراوە.

5ـ هەڵمەتی پێنجەم لە (16/2/2025 بۆ 20/2/2025) لە قەزای چەمچەماڵ، لەم قۆناغەدا، (375) سامپڵی خوێن وەرگیراوە بۆ ناسینەوەی (420) جینۆسایدكراوە.

6ـ هەڵمەتی شەشەم لە (6/2/2025 بۆ 13/2/2025) لە قەزای كۆیە، لەم قۆناغەدا، (703) سامپڵی خوێن وەرگیراوە بۆ ناسینەوەی (524) جینۆسایدكراوە.

لە ئەنجامی ئەم شەش هەڵمەتە، كە (33) رۆژی فیعلی خایاند لە قەزاكانی چەمچەماڵ و كەلار و كۆیە، بە كۆی گشتی سامپڵی خوێن لە (2214) كەسوكاری ئەنفالكراو بۆ ناسینەوەی (2545) جینۆسایدكراو وەرگیراوە.

بەشی چوارەم: عێراق و هەرێمی كوردستان و پرسی گۆڕی بە كۆمەڵ

لەم بەشەدا كار و هەنگاوەكانی دەوڵەتی عێراق و هەرێمی كوردستان لە دۆسیەی گۆڕی بە كۆمەڵ دەخەینە بەرباس و دەبینین لە عێراقدا وردتر و یاساییانەتر كار بۆ ئەم دۆسیەیە كراوە بە بەراورد بە هەنگاوەكانی هەرێمی كوردستان، لەگەڵ ئەوەشدا پرسی پەراوێزخستنی گۆڕی بە كۆمەڵی قوربانیانی كورد لەلایەن دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی عێراق دەخەینەڕوو، ئەویش لە (3) تەوەردا:

تەوەری یەكەم: عێراق و پرسی گۆڕی بە كۆمەڵ

وەك لە پێشتر باسمان كرد، دەركەوتنی قەبارەی زۆری ژمارەی گۆڕی بە كۆمەڵ و بە رۆژەڤبوونی ئەو پرسە لە ناوخویی عێراق و كوردستان و جیهان، وایكرد ئەم دۆسیە ببێتە جێی گرنگ و بایەخی هەمەلایەنە و پێویستی گرتنەبەری هەنگاو لەو بارەوە بكات.. لەم رووەوە عێراق تائێستا چەند هەنگاو و رێكارێكی گرتۆتەبەر:

رێكاری یەكەم: یاسای پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكان:

كۆمەڵەی نیشتمانی عێراق "پەرلەمانی عێراق بۆ قۆناغی راگوزەر"، یاسای پاراستنی گۆڕە بەكۆمەڵەكان بە ژمارە (5)ـی ساڵی (2006) پەسەند دەكات و دەبێت بە یەكەم یاسا لە مێژووی عێراق كە تایبەت بە گۆڕی بەكۆمەڵ دابنرێت.

لەم یاسایەدا؛ ڕۆڵی سەرەكی لە ئاماركردن و هەڵدانەوەی گۆڕە بە كۆمەڵەكان و دیكۆمێنتكردنیان، دراوە بە وەزارەتی مافی مرۆڤ، ئەمەش وەك لە بڕگەی دووەم لە مادەی یەكەم هاتووە:(تتولی وزارە حقوق الانسان الدور الرئیسی فی عملیە فتح مقابر الجماعیە وحصر اعدادها و توپیق محتویاتها).

هاوكات وەك لە بڕگەی دوو لە مادەی دووەمدا هاتووە، نووسینگەیەك دادەمەزرێت لە ناو وەزارەتی مافی مرۆڤی عێراقی، بە ناوی (نووسینگەی زانیاری كاروباری گۆڕە بەكۆمەڵەكان) و ئەركی رێكخستنی داتای گۆڕە بە كۆمەڵەكان و ژمارەی روفاتەكان و ... هتد دەبێت.

یاساكە خاڵی نییە لە كەموكوڕی و زۆر بابەت و دەستەواژەی یاسایی تایبەت بەم پرسەی لە بیركردووە، لە دیارترینیان وەك پێشتر خراوەتەڕوو، لە پێناسەی گۆڕی بە كۆمەڵدا، یاسادانەر كەوتۆتە هەڵەوە و تەنها گۆڕی قوربانیانی تاوانی جینۆسایدی وەك گۆڕی بە كۆمەڵ ناساندووە و گۆڕی بە كۆمەڵی دیكەی وەك گۆڕە نەناساندووە، ئەمەش هەڵەیەكی زۆر گەورەی یاساییە و پێشێلكردنی مافی قوربانیانی تاوانەكانی دیكەی بەعسە وەك قوربانیانی تاوانەكانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و ... هتد. هەروەها بە هیچ جۆرێك ئاماژەی تیمی هونەری (فرق الفنیە)ـی تایبەت بە هەڵدانەوەی گۆڕی بە كۆمەڵ نەكردووە و بگرە بۆ هەڵدانەوەی هەر گۆڕێك، ئەوەی خستۆتەڕوو، كە دەبێت لیژنەیەك لە یەكە ئیدارەییەكانی ئەو ناوچەیە پێكبێت، كە گۆڕە بە كۆمەڵەكەی لێیە و ئەوان هەڵدەستن بە هەڵدانەوەی گۆڕەكە.

جیا لەمانە، هیچ رۆڵ و پێگەیەكی بۆ هەرێمی كوردستان و وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان دیاری نەكردووە لە پرسی گۆڕە بە كۆمەڵەكان، كە زۆرترین قوربانی گۆڕەكان لە نەتەوەی كوردن.

لەگەڵ ئەوەشدا ئەم یاساییە بە كرداری لە ساڵی (2008) كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە و چەندین گۆڕی بە كۆمەڵ هەڵدرانەوە و هاوكات هاوبەشی بە وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان دەكرا، نەك تەنها لە پرسی هەڵدانەوەی گۆڕی بە كۆمەڵی قوربانیانی كورد، تەنانەت لە هەڵدانەوەی زۆر گۆڕی بە كۆمەڵی قوربانیانی شیعەشدا، هاوبەشی بە تیمەكەی هەرێمی كوردستان دەكرا.

لە ساڵی (2015)، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، یاسای ژمارە (13)ـی ساڵی (2015)، یاسای هەمواری یەكەمی یاسای پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكان بە ژمارە (5)ـی ساڵی (2006)ـی دەركرد و زۆر بڕگە و مادەی یاساكەی هەمواركردەوە، لە دیارترینیان، وەك لە مادەی یەكەم هاتووە، ناوی یاسای پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكان بۆ (یاسای كاروبار و پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵ) گۆڕدرا و هەروەها لە مادەی (3)ـدا، (نووسینگەی زانیاری كاروباری گۆڕە بەكۆمەڵەكان)ـی هەڵوەشاندۆتەوە و لە شوێنیدا (فەرمانگەی كاروبار و پاراستنی گۆڕی بە كۆمەڵ)ـی دامەزراند.

هاوكات لە مادەی (6)ـدا بە شێوەی یاسایی ئاماژە بە هاوبەشیكردنی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان كراوە، بەوەی لە هەر پارێزگایەك كە گۆڕی بە كۆمەڵ هەڵدەدرێتەوە، دەبێت لیژنەیەك بە سەرۆكایەتی سەرۆكی دادگا تێهەڵچونەوەی ئەو شارە و ئەندامێتی فەرمانگە پەیوەندیدارەكانی وەك پۆلیس و پزیشكی دادی و ..هتد، پێكبهێنرێت بۆ سەرپەرشتی و چاودێری پرۆسەی هەڵدانەوەكە و لەم لیژنەیەدا وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان دەبێت نوێنەرێكی هەبێت، هەرچی ئەركی هەڵدانەوەی گۆڕەكانە خستۆیەتیە ئەستۆی تیمی شارەزای گۆڕە بە كۆمەڵەكان، كە دەبێت پێكبهێنرێت و راهێنانیان تایبەت بەو بوارەیان پێی بكرێت.

لە دوای چارەسەری كەموكوڕی و تێبینیەكان لە هەمواری یەكەمی یاسای گۆڕە بە كۆمەڵەكان لە ساڵی (2015)، دەتوانین بڵێین، یەكێكە لە یاسا هەر باشەكان لە ئەمڕۆی عێراقدا.

تا ساڵی (2015)، دۆسیەی گۆڕی بە كۆمەڵ لە ئەستۆی وەزارەتی مافی مرۆڤی عێراقی بوو، بەڵام لە دوای هەڵوەشاندنەوەی ئەو وەزارەتە، دۆسیەكە دەدرێتە دەزگای شەهیدانی عێراق و فەرمانگەی كاروبار و پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكانیش دەخرێتە سەر دەزگای ئاماژە بۆكراو و ناوەكەشی دەگۆڕدرێت بۆ (فەرمانگەی كاروبار وپاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكان و بێسەروشوێنان).

پاشتر لە هەمواری یەكەمی یاسای دەزگای شەهیدانی عێراق لە ساڵی (2024)، پرسێكی گرنگی گۆڕی بە كۆمەڵ لە چوارچێوەی هەموارەكەدا جێی دەكرێتەوە، ئەویش بریتیە لەوەی هەر زەوییەك كە گۆڕی بە كۆمەڵی تێیدا دەدۆزرێتەوە، ئەگەر زەوییەكە موڵكی دامەزراوەیەكی حكومی بوو، دەبێت موڵكداری زەوییەكە بگوازرێتەوە سەر دەزگای شەهیدان و ئەوانیش پابەندن بە گرتنەبەری رێكاری پێویست بۆ پاراستنی گۆڕەكان وەك دیاریكردنی شوێنەكە و دانانی تابلۆ و تەلەبەندكردنی و لە پاشانیش پاراستنی ئاسەوارەكانی لە دوای هەڵدانەوەی گۆڕەكە.

هەروەها لە یاساكە و هەموارەكانیدا ئاماژە بەوە دراوە، ئەگەر زەوییەكە موڵكی تایبەتی كەسێك بێت، ئەوە خاوەن زەوییەكە پابەندە بە راگرتنی هەموو جۆرە كاركردنێك لە زەوییەكەیدا و فەرمانگەی گۆڕە بە كۆمەڵەكانیش پابەندە بەوەی لە رۆژی ئاشكرابوونی گۆڕە بە كۆمەڵەكە تا ساڵێك، ئەو گۆڕە هەڵبداتەوە و لەو ماوەیەشدا پیویستە دەزگای شەهیدان قەرەبووی مادی خاوەن زەوییەكە بكاتەوە، ئەگەر بەهۆی راگرتنی كاركردن تێیدا زیانی مادی بە خاوەن زەوییەكە گەیشت بوو.

نابێت بیرمان بچێت، بەوە پێیەی دەزگای شەهیدان، دەزگایەكی سەربەخۆیە و راستەوخۆ بەستراوەتەوە بە ئەنجومەنی وەزیران، هەر بۆیە دەتوانین بڵێین دۆسیەی گۆڕە بە كۆمەڵەكان ئەمڕۆكە بەستراوەتەوە بە ئەنجومەنی وەزیران، كە بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لە عێراق.

رێكاری دووەم: دیاریكردنی رۆژی نیشتمانی گۆڕی بە كۆمەڵ

ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لە ساڵی (2007)، بڕیاریدا بە دیاریكردنی رۆژی (16) ئایاری هەموو ساڵێك، وەك رۆژی نیشتمانی گۆڕی بە كۆمەڵ، ئەمەش بە پشتبەستن بە راسپارەكانی كۆنفڕانسی یەكەمی گۆڕی بە كۆمەڵ، كە لە شاری لەندن لە بەریتانیا لە رۆژی (16/9/2006) سازدرا.

دیاریكردنی (16)ـی ئایار وەك رۆژی نیشتمانی گۆڕی بە گۆمەڵ، دەگەڕێتەوە بۆ هەڵدانەوەی یەكەم گۆڕی بە كۆمەڵ لە دوای رووخانی رژێم لە رۆژی (16ـی ئایار 2003)، كە دوو گۆڕ بوو لە ناوچەی (مەحاویل) لە پارێزگای بابل، كە قوربانیانی راپەڕینی شوعبانیەی باشوری عێراق لە ساڵی (1991) تێیدا بوو.

رێكاری سێیەم: دانانی بانكی زانیاری (DNA):

لەگەڵ ئەوەی بەپێی یاسای كاروبار و پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكان، هەر لە ساڵی (2006)ـەوە، پزیشكی دادی (الگب العدلی) راسپێردرابوو بۆ وەرگرتن و كۆكردنەوەی سامپڵی خوێن لە كەسوكاری قوربانیانی بێسەروشوێن، بەڵام ئەم پرسە تا ساڵانی دوای كۆتایهاتنی جەنگی (داعش) جێبەجێنەكراوە.. بەڵكو تەنها نموونەی ئێسك لە روفاتەكان وەردەگیرا و كۆدی بۆ دادەنرا و هەمان كۆدیش لەسەر كێلی روفاتەكان لە دوای بەخاكسپاردنەوەیان دادەنرا، تا ئەوەی لە هەر كاتێكدا سامپڵی خوێن لە كەسوكاری قوربانیان وەرگیرا و ئەنجامی (DNA)ـیەكان بەراوردكرا، ئەوە بە كۆدی سەر كێلەی گۆڕەكان، ناسنامەی روفاتەكەی ناوی ئاشكرابكرێت.

ئەگەرچی عێراق ئەم ڕێكارەی وەك چارەسەرێكی مام ناوەند بۆ ئەم پرسە پەنای بۆ برد، بەڵام لە بنەڕەتدا هەڵەیەكی زانستی بوو، چونكە وەك پاشتر دێنەسەری، دەبوو وەرگرتنی سامپڵی خوێن لە كەسوكاری قوربانیان پێش هەڵدانەوەی گۆڕی بە كۆمەڵ ئەنجام بدرایە، چونكە مردنی كەسوكاری قوربانی بە هەر هۆیەك بێت، كێشەی گەورە بۆ ناسینەوەی روفاتەكان دروست دەكات.

لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا لە ساڵی (2018)ـەوە، عێراق دەستیكرد بە دانانی بانكی زانیاری (DNA)، بە وەرگرتنی سامپڵی خوێن لە كەسوكاری قوربانیان و بۆ ئەمەش تائێستا چەندین هەڵمەتی وەرگرتنی سامپڵی خوێنی لە كەسوكاری قوربانیان لە شارەكانی عێراق ئەنجامداوە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان، لە شوباتی ساڵی (2024) دەستكراوە بە هەڵمەتی وەرگرتنی سامپڵی خوێن لە كەسوكاری ئەنفالكراوان و تائێستا (6) هەڵمەت ئەنجامدراوە، كە بە كۆی گشتی سامپڵی خوێن لە (2214) كەسوكاری ئەنفالكراو بۆ ناسینەوەی (2545) جینۆسایدكراو وەرگیراوە.

رێكاری چوارەم: بنكەی زانیاری و ئامار:

لە عێراق بنكەیەكی داتاپەیستی ئامار و زانیاری و دیكۆمێنتی تایبەت بە گۆڕی بە كۆمەڵ هەیە، بەڵام هیچ زانیارییەك سەبارەت بە داتاكان و كۆكردنەوەی ئامارەكان بەردەست نیە، بەهۆی سیاسەتی تاك ناوەندی بۆ پاراستنی زانیارییەكان.

عێراق لەم پرسەدا وەك دۆسیەیەكی ئاسایشی نیشتمانی مامەڵە لەگەڵ دۆسیەكە دەكات و زانیارییەكان بەردەست ناخات، لە هەمانكاتدا رەنگە ئەم جۆرە مامەڵەیەی عێراق پەیوەندیی بەوەوە هەبێت، تا پرسی كەمی هەڵدانەوەی گۆڕی قوربانیانی نەتەوەیەك بە بەراورد بە نەتەوەیەكی دی، نەكرێت بە بابەتی جیاكاری و وەك جیاكارییەكی نەتەوەیی نەوروژێنرێت.

تەوەری دووەم: كورد و پرسی گۆڕی بە كۆمەڵ

ئەوەی جێی تێڕامان و هەڵوەستەكردن، كاتێك بەراوردی ژمارەی گۆڕی بە كۆمەڵ و قوربانیەكان و مێژووی یەكەم گۆڕ لە عێراق لە نیوەی دووەمی سەدەی رابردوو دەكەیت و بەراوردی دەكەیت بە هەنگاوی لایەنەكانی وەك حكومەتی هەرێم و پەرلەمان و وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان، تووشی سەرسوڕمان و شۆك دەبیت، كاتێك دەبینیت نەك وەك وڵاتە پێشكەوتۆكان كاری لەسەر دۆسیەی گۆڕی بە كۆمەڵ نەكردووە، تەنانەت بە ئەندازەی دەوڵەتی عێراقیش لەم پرسەدا هەنگاوی نەناوە.

وەلاوەنانی ئەم دۆسیەیە بۆ هەر میللەت و نەتەوەیەكی دی ئاسایی بێت، بۆ كورد نەك ئاسایی نییە، بەڵكو تاوانێكە دەچێتە خانەی لەبیركردنی رابردوو، رابردوودییەك كە تێكهەڵكێشراوە لە گۆڕی بە كۆمەڵەی رۆڵەكانی.

كاتێك ژمارە و مێژووی گۆڕەكان و ژمارەی قوربانیانی كورد و ژمارەكانی تاوانەكانی ئەنجامدراو بەرانبەر بە كورد بەراورد بە یەك دەكەین و پاشتر بە هەنگاوەكانی لایەنە پەیوەندیدارەكانی هەرێمی كوردستان لە پرسی گۆڕی بە كۆمەڵ بەراوردی دەكەین، هەنگاوێكی بناغەیی ئەوتۆ نابینین.. راستە لە رابردوودا هەرێمی كوردستان تیمی هەڵدانەوەی گۆڕی بە كۆمەڵی هەبووە و رۆڵی بینیەوە هەڵدانەوەی ژمارەیەك گۆڕ و هێنانەوەی روفاتەكان بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام وەك ئاماژەی پێدراوە، لە تاوانی ئەنفالدا، كە گەورەترین تاوانە بەرانبەر بە گەلی كورد ئەنجامدراوە، ژمارەی رووفاتەكان تەنها (1900) رووفاتە، كە دەكاتە لە (1%) كۆی قوربانیانی تاوانەكە.

هەموو ئەمانەش دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی هەنگاویی بناغەیی (ستراتیژی) لەم پرسەدا لای دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان و لە سەرووی هەمووشیانەوە، وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان، كە دیارترینیان بریتیە لە:

یەكەم: نەبوونی یاسای گۆڕە بە كۆمەڵەكان: تائێستا لە هەرێمی كوردستان، یاساییەك نییە تایبەت بە دۆسیەی گۆڕە بە كۆمەڵەكان، كە چۆنێتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم دۆسیەیە لە گەڕان و رووپێویكردن ودیكۆمێنتكردن و ئاماركردنی ولایەنەكانی تری ئەم بابەتە رێكبخات، بەڵام بە پێچەوانەوە لە عێراقدا یاسای تایبەت بەم دۆسیەیە هەیە و هەموو لایەنەكانی ئەم پرسەی رێكخستووە.

دووەم: بەڕێوبەرایەتی گۆڕی بە كۆمەڵ: لە وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان، بەڕێوبەرایەتیەك هەیە بە ناوی (بەڕێوبەرایەتی گۆڕە بە كۆمەڵەكان)، بەڵام ئەم بەڕێوبەرایەتی هیچ پاڵپشتیەكی یاسایی نییە وەك ئەوەی فەرمانگەی كاروبار وپاراستنی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی عێراق، كە پاڵپشت بە یاساییەك دامەزراوە و پێدەچێت ئەم بەڕێوبەرایەتی هەرێم بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزارەت یاخود ئەنجومەنی وەزیران دامەزرابێت، چونكە لە یاسای وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان بە ژمارە (8)ـی ساڵی (2006)، كە ئاماژە بە هەیكەلیەتی وەزارەت و بەڕێوبەرایەتیەكان دەكات، هیچ بەڕێوبەرایەتیەك بە ناوی (بەڕێوبەرایەتی گۆڕە بە كۆمەڵەكان) لە یاساكەدا ئاماژەی بۆ نەكراوە.

سەبارەت بە پرسی گۆڕی بە كۆمەڵیش، تەنها لە بڕگەی دەیەم لە مادەی دووەمی یاساكە، كە باس لە ئامانجەكانی وەزارەت دەكات، هاتووە:"گەڕان بە دوای چارەنووسی ئەنفالكراوان و دۆزینەوەی گۆڕە بە كۆمەڵەكان و گێڕانەوەیان بۆ زێدی خۆیان".

بە وردبونەوە لەم بابەتە، دەبینین تەنانەت بەڕێوبەرایەتی گۆڕە بە كۆمەڵەكانیش بناغەیی نییە، چونكە ئەم بەڕێوبەرایەتیە پاڵپشتی یاسایی نییە و بە بڕیار دامەزراوە و هیچ كات بڕیار شوێنی یاسا ناگرێتەوە.

سێیەم: رۆژی نیشتمانی گۆڕی بە كۆمەڵ: تائێستا لە هەرێمی كوردستان رۆژێك دیاری نەكراوە وەك رۆژی نیشتمانی گۆڕی بە كۆمەڵ، سەرەڕای ئەوەی كورد پشكی شێری لە قوربانیانی گۆڕی بە كۆمەڵ بەردەكەوێت، ئەمەش بەڵگەیە بۆ نەبوونی هەنگاوێكی بناغەیی بۆ بە نیشتمانیكردنی ئەم پرسە یاخود بڵێین نەبوونی هیچ هەنگاوێك بۆ نیشتمانسازی لە دۆسیەی گۆڕی بە كۆمەڵ لە هەرێمی كوردستان.. لەكاتێكدا لە عێراق رۆژی (16)ـی ئایاری هەموو ساڵێك وەك رۆژی نیشتمانی گۆڕی بەكۆمەڵ دیاریكراوە وەك پێشتر خراوتەڕوو.

چوارەم: نەبوونی بانكی زانیاری (DNA): تائێستا لە هەرێمی كوردستان، بانكێكی زانیاریی تایبەت بە پشكنینی (DNA) و وەرگرتنی سامپڵی خوێن لە كەسوكاری قوربانیان و كۆكردنەوەی زانیارییەكانی ئەم بوارە بوونی نییە، لەكاتێكدا رۆژ لە دوای رۆژ واریسی قوربانیان بەهۆی نەخۆشی و هەڵكشانی تەمەن گیانلەدەست دەدەن، بەتایبەت باوك و دایكی قوربانیان، كە بەپێی رێكارە زانستیەكان، بۆ ناسینەوەی رووفاتی گۆڕی بە كۆمەڵ، واباشتر و لە پێشترە كە سامپڵی خوێن لە باوك و دایكی قوربانی وەربگرێت، لە دواتر ئەگەر ئەوان لە ژیان نەمابوون، ئەوكات لە سێ‌ لە خوشك و براكانی یاخود منداڵەكانی قوربانیەكە، ئەگەر خێزانداربوو.

لەم لایەنەوە بەهۆی كەمتەرخەمی هەرێمی كوردستان بۆ دامەزراندنی بانكێكی زانیاری (DNA) لە ساڵانی رابردوو، دەتوانین بڵێین زانیارییەكی زۆر وون بوون یاخود فەوتاون، بۆ نموونە؛ كەسوكاری قوربانی سەڵت بووە و لە پاشانیش دایك و باوكی كوچیان كردووە و ئێستا تەنها یەك برای ماوە یان یەك خوشك و برای ماوە تا دەگاتە نموونەكانی تر، ئەمەش پرۆسەی ناسینەوەی روفات قورستر دەكات.

پێنجەم: بنكەی زانیاری و ئامار: تائێستا هیچ بنكەیەكی داتاپەیستی ئامار و زانیاری و دیكۆمێنتكردنی تایبەت بە گۆڕی بە كۆمەڵ لە هەرێمی كوردستان بوونی نییە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی یاساییەكی تایبەت بە گۆڕی بە كۆمەڵ وەك پێشتر ئاماژەمان بۆ كردووە و بەو هۆییەوە تەنانەت ئامارێكی وردی نەك سەرجەمی گۆڕە بە كۆمەڵەكان لە هەرێم بەردەست نییە، تەنانەت ئاماری ئەو روفاتانەش بەردەست نیین كە گەڕێنراونەتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، بۆ نموونە ئەو ئامارانەی وەزارەتەی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان چەندجارێك بڵاویكردۆتەوە، لەگەڵ ژمارەی گۆڕی ئەو روفاتانەی كە لە چەمچەماڵ و گەرمیان و دوكان و تۆپزاوە و بارزان بەخاك سپێردراون، بە ئاستێكی زۆرجیاوازییان هەیە.. ئەمەش دەریدەخات كە ئەوەی كراوە بە هەنگاوی بناغەیی نەبووە و جۆرێك لە پاشاگەردانی دروستكردووە.

شەشەم: كەلوپەلی ناو گۆڕەكان: تائێستا هیچ زانیاری و ئامارێك لە بارەی كەرەستە و كەلوپەل (مقتنیات)ـی ناو گۆڕەكان بەردەست نیین و تەنانەت ئەو كەرەستانەش كە بەڵگەی تاوانكارییەكانن لە هیچ شوێنێك وەك مونۆمێنت و مۆزەخانەكان نمایش نەكراون و بە نهێنی و بە شاردراوی هێڵدراونەتەوە و نازانرێت چۆن و لە كوێ‌ هەڵگیراون.

تەوەری سێیەم: عێراق و پەراوێزخستنی گۆڕی بە كۆمەڵی قوربانیانی كورد

كاتێك لە پرسی گۆڕە بە كۆمەڵەكان لە عێراقدا، قسە لەسەر پەراوێزخستنی دۆسیەی قوربانیانی كوردی تاوانەكانی بەعس دەكەین، كە زیاتر لە (80%) قوربانیانی گۆڕی بە كۆمەڵەكانی سەردەمی بەعس لە نەتەوەی كوردن.

نەبینین و پەراوێزخستن و وەلاوەنانی دۆسیەی قوربانیانی كورد لەم پرسەدا بە ئەندازەیەكە، كە لە ماوەی (10) ساڵی نێوان (2015 ـ 2025)ـدا، لە كۆی (153) پرۆسەی هەڵدانەوەی گۆڕی بە كۆمەڵ، تەنها (3) گۆڕی بە كۆمەڵی تاوانەكانی ئەنفال و بارزانیەكان هەڵدراونەتەوە.. كە لەم خوێندنەوەدا بە داتا و ژمارە لە (5) خاڵدا دەیانخەینەڕوو:

یەكەم: لە عێراق تائێستا (171) گۆڕی بە كۆمەڵ هەڵدراوەتەوە، كە تەنها (40) گۆڕێیان پەیوەستن بە كورد و سنوری هەرێمی كوردستان.

دووەم: لە كۆی ئەو (40) گۆڕەی هەڵدراونەتەوە، تەنها (2) گۆڕێیان بە تەنها لەلایەن دامەزراوەكانی عێراق لە ساڵانی (2002 و 2024) هەڵدراونەتەوە و (29) گۆڕێیان بە هاوبەشی هەردوو تیمی گۆڕی بە كۆمەڵی كوردستان و عێراق هەڵدراونەتەوە و (4) گۆڕێیان لەلایەن ئەمریكیەكان هەڵدراونەتەوە و (5) گۆڕێیان لەلایەن تیمی گۆڕی بە كۆمەڵی كوردستان هەڵدراونەتەوە.

سێیەم: لە ماوەی (10) ساڵی (2015 بۆ 2025)، تەنها (3) گۆڕی بە كۆمەڵی تاوانەكانی جینۆسایدی ئەنفال و بارزانیەكان هەڵدراونەتەوە، لە بەرانبەردا (153) گۆڕی دیكە هەڵدراونەتەوە، كە (12) گۆڕی بە كۆمەڵیان تایبەتە بە تاوانەكانی بەعس و (141) گۆڕیان تایبەتن بە تاوانەكانی داعش.

چوارەم: دوای (20) ساڵ لە هەڵدانەوەی چوار گۆڕی بە كۆمەڵی قوربانیانی كورد، لە ساڵی (2024) دەستكرا بە وەرگرتنی سامپڵی خوێن لە كەسوكاری قوربانیانی كورد، لە كاتێكدا ئەو پرۆسەیە لە ساڵی (2017) لە عێراق دەستی پێكردووە.

پێنجەم: تائێستا نەتوانراوە یەك رووفاتی قوربانیانی كورد لە رێگای پشكنینی (DNA) بناسرێنەوە، ئەمەش بەهۆی دواكەوتن لە وەرگرتنی سامپڵی خوێن لە كەسوكاری قوربانیانی كورد، كە بەو هۆیەوە زانیارییەكی زۆر وون بوون، بۆ نموونە؛ لە ماوەی (22) ساڵی رابردوودا، واریسێكی زۆری قوربانیان بەهۆی نەخۆشی و هەڵكشانی تەمەن گیانیان لەدەستداوە، بەتایبەت باوك و دایكی قوربانیان، لە كاتێكدا بەپێی رێكارە زانستیەكان، بۆ ناسینەوەی رووفاتی گۆڕی بە كۆمەڵ، واباشتر و لە پێشترە كە سامپڵی خوێن لە باوك و دایكی قوربانی وەربگرێت، لە دواتر ئەگەر ئەوان لە ژیان نەمابوون، ئەوكات لە سێ‌ لە خوشك و براكانی یاخود منداڵەكانی قوربانیەكە، ئەگەر خێزانداربوو.

چارەسەر و پێشنیار:

لە دەرئەنجامی ئەم خوێندنەوەیە روون دەبێتەوە، كە دەوڵەتی عێراق لە پرسی گۆڕی بە كۆمەڵ زۆر لە پێش هەرێمی كوردستانەوەیە و هەنگاوەكانی عێراق زۆر بناغەیین و هەرچی هەرێمی كوردستانە، تائێستا هیچ بناغەییەكی بۆ ئەم بابەتە دانەمەزراندووە و ئەوەی لە رابردوو ئەنجامیداوە جیا لەوەی بناغەیی نەبووە و هیچ پاڵپشتیەكی یاسایی نییە، تەنها لە دوو بواردا بووە.. یەكەمیان: پێكهێنانی تیمێكی شارەزا بۆ هەڵدانەوەی گۆڕی بە كۆمەڵ و ئەم تیمە رۆڵی باشی لە هەڵدانەوەی زۆر گۆڕی بە كۆمەڵ بینیووە و دووەمیان: هێنانەوەی روفاتی قوربانیانی نێو گۆڕە بە كۆمەڵەكان بۆ هەرێمی كوردستان، بەدەر لەمە هیچ شتێكی تر نەكراوە، بۆیە ئەم چارەسەرانە پێویستە بگیرێتەبەر:

1ـ پەرلەمانی كوردستان یاساییەكی تایبەت بە پرسی گۆڕی بە كۆمەڵ و قوربانیانی گۆڕەكان دەربكات، بۆ رێكخستنی هەموو لایەنەكانی تایبەت بەم دۆسیەیە.

2ـ ساڵانە بودجەیەكی تایبەت بە هەڵدانەوەی گۆڕی بە كۆمەڵ دیاری بكرێت.

3ـ پەرلەمانی كوردستان بە بڕیارێكی پەرلەمانی رۆژێك لە هەرێمی كوردستان، وەك رۆژی نیشتمانی گۆڕی بە كۆمەڵ دیاری بكات، كە گوزارشت بێت بۆ گۆڕی بە كۆمەڵی كورد، ئەمەش بە پشتبەستن بە لێكۆڵەوەرانی ئەم بوارە.

4ـ دامەزراندنی بانكی زانیاری (DNA)، بۆ وەرگرتنی سامپڵ لە كەسوكاری قوربانیان وكۆكردنەوەی زانیارییە پێویستیەكانی تایبەت بەم بوارە.

5ـ كەلوپەلی ناو گۆڕەكان: تەواوی كەلوپەلی ناو گۆڕە بە كۆمەڵەكان بەپێی زانستی دیكۆمێنت بكات و لە مۆنۆمێنتەكان نمایشیان بكات، لەگەڵ گرتنەبەری هەر رێكارێكی دیكەی پەیوەست بەم بوارە.

6ـ فشاری بەردەوام بخرێتە سەر دامەزراوەكانی دەوڵەتی عێراق، بۆ خێراكردنی هەڵدانەوەی گۆڕی بە كۆمەڵی قوربانیانی كورد، چونكە بەهۆی ئەوەی زیاتر لە (37) ساڵ بەسەر تاوانەكان تێپەڕیووە، مەترسی تێكچوون و شوێن بزربوونی گۆڕەكان هەیە.

7ـ هەماهەنگی لەگەڵ رێكخراوە نێودەوڵەتیەكانی تایبەت بە پرسەكانی گۆڕی بە كۆمەڵ و بێسەروشوێنان وەك رێكخراوی (ICMP) و رێكخراوەكانی تر بكرێت، بۆ سود وەرگرتن لە ئەزموونە نێودەوڵەتیەكان، بۆ دانانی بناغەیەكی یاسایی و كرداری بۆ دۆسیەی گۆڕە بەكۆمەڵ و دیكۆمێنتكردنی لە ئاستی نێودەوڵەتی و ...هتد.

تێبینی: ئەم بابەتە لە چاپی دووەمی كتێبی (عێراق.. وڵاتی گۆڕی بە كۆمەڵ) بڵاوكراوەتەوە، كە ساڵی (2025) چاپكراوە و هاوكات لە گۆڤاری تۆپزاوە، لە ژمارە (6 - 7)ـی 14/4/2025 بڵاوبۆتەوە.

سەرچاوەكان:

1ـ رۆژنامەی وەقائیعی عێراق، ژمارە (4021) لە (16/4/2006).

2ـ رۆژنامەی وەقائیعی عێراق، ژمارە (4367) لە (8/6/2015).

3ـ رۆژنامەی وەقائیعی عێراق، ژمارە (4395) لە (25/12/2016).

4ـ رۆژنامەی وەقائیعی عێراق، ژمارە (4796) لە (7/10/2024).

5ـ رۆژنامەی وەقائیعی كوردستان، ژمارە (63) لە (21/1/2007).

6ـ ئاماری هەڵدانەوەی گۆڕە بە كۆمەڵەكان، ن: هوشیار عیزەدین، رۆژنامەی نوگرەسەلمان، ژمارە (7)ـی رۆژی (14/4/2012)، لاپەڕە (4).

7ـ گۆڕە بە كۆمەڵەكان لە روانگەیەكی مێژوویی، عەدالەت عومەر، وێبسایتی ئەرشیفی نەتەوەیی جینۆسایدی گەلی كورد

https://ku.kgna.krd/blogs/categorys/%DA%AF%DB%86%D8%B1%DB%95%D8%A8%DB%95%DA%A9%DB%86%D9%85%DB%95%DA%B5%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86

8ـ بماذا تختلف المقابر الجماعية عن غيرها؟ ومتى تعتبر “جريمة حرب”؟ وكيف تعاقب الأمم المتحدة مرتكبيها؟

https://arabicpost.net/%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B9%D8%A7%D8%AA/2020/07/09/%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D8%A9/

9ـ مذبحة "سيميل" الآشورية.. أولى إنجازات الحكم الوطني من المقابر الجماعية في العراق.

https://elaph.com/Web/Archive/1059931214400558100.htm

10ـ جريمة صوريا .. وحقوق الضحايا.

https://www.hhro.org/%D8%AC%D8%B1%D9%8A%D9%85%D8%A9-%D8%B5%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A7-%D9%88%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%B6%D8%AD%D8%A7%D9%8A%D8%A7/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA