سلێمان مستەفا حەسەن
کێشەی کورد چییە؟ کورد چی دەوێت؟
ئەو دوو پرسیارەیە زۆر دووبارە دەبێتەوەو بەرگوێمان دەکەوێت، وەڵام دانەوەی ئەو پرسیارانەش زۆر گران و زەحمەتە، دەبێت گوزەرێک بەناو شۆرش و ڕاپەرینی کوردانی باکوردا بکەین، کە خەباتیان کردوە بۆ بەدەست هێنانی مافەکانیان، لەباکوری کوردستان لە ڕاپەرینی میر شەرفخانەوە لەساڵی 1834بۆ راپەرینی کۆجگیری ساڵی 1920، و شۆرشی شێخ سەعیدی پیران لە ساڵی 1925، و جوڵانەوەی کۆچ ئۆشاغی 1926، شۆرشی ئاگری داغی ساڵی 1927– 1932،و راپەرینی دووەمی دەرسیم ساڵی 1938، شۆرشی گەرێلاکانی پەکەکە ساڵی 1987، کاروانی بەرخودان بەردەوامی هەبووە.
دابەشکردنی ئیمپرایۆریەتی عوسمانی و رێکەوتننامەی سیڤەری ساڵی 1920 ئاسۆیەکی گرنگی دا بەکورد بە مافەکانی شادبێت ، بەڵام لە رێکەوتننامەی لۆزانی 1923 لە هەموو ئەو بەڵێنانە پەشیمان بوونەوە کە بەکوردیان دا ، لێرەوە دەست پێکی نەهامەتیەکان دەستی پێکرد و کوردو کوردستان بەسەر چوار دەوڵەتی ناکۆک و ناتەبا دەبەشکرا، هەر ئەم دابەشکاریە کاریگەرترین گورج بوو بەر کوردستان کەوت، لێرەدا بابەتی ئێمە بابەتی پرۆسەی ئاشتی و پرسی ئاشتیە لە باکوری کوردستان، باکوری کوردستان ژمارەی دانیشتوانی نزیکە لە (25 ملیۆن بۆ 30 ملیۆن)ە، لەکۆی پارێزگاکانی تورکیا نزیکەی 25 پارێزگای کوردن ، بۆ ئاشنا بوون بە جەبەروت و سیاسەتی چەوتی تورکیا لە دیرۆکی سەد ساڵەی خەبات و بەرخودانی گەلەکەمان باشتروایە بیرەوەریەکانی ئاپێ موسا عەنتەرو رۆمانە نایابەکەی بەختیار علی داگیرکردنی تاریکی بخوێنینەوە.
بۆ وەڵامی پرسیارەکەمان، کورد چی دەوێت لە تورکیا، چی بەدەستدێت، دەبێت چی بدەین، ئەزمونی رابردوو چیمان پێ دەلێت؟ تورکیا ئامادەیە بۆ ئاشتی و داننان بەمافی گەلی کورد، تورکیا چی دەوێت، تورکیا چی قازانج دەکات، هەموو ئەو پرسیارانە دەکرێن و هەموانیش بە هەستیاری و مەترسیەوە لە پرسە دەڕوانن و وەلامی دەدەنەوە.
ئەوەی گرنگە بۆ ئێمەی کوردو سیاسەت ڤان و توێژەرانی کورد بەتایبەتیش بۆ کوردانی باکور، بە روحیەتێکی نوێ لە پرسەکە بڕوانن، کاتی ئەوە هاتوە ڕەخنەش لە خۆمان بگرێن، پرۆسەی خەباتی 100 ساڵەی باکوریش شەن وکەو کەین و نەیبەستینەوە بە هەمەجیەت و سیاسەتی گورگە بۆرەکان، دەبێت کورد لە باکور و پارچەکانی تریش بپرسێت و بپرسین ئایا خەباتی چەکداری و شۆڕشی چەکداری قازانجی بە پرسی ڕەوای مافی گەلەکەمان کردوە؟
ئەو پرسیارە پرسیارێکی هەستیارە لە هەمان کاتدا وەلامدانەوەی ئازایەتی دەوێت، بەڵام من ئەو وەڵامە بۆ توێژەرە دڵسۆز و کورد پەروەرە سەربەخۆکان و دۆستانی کورد جێدەهێڵم کە وەلامی ئەو پرسیارەمان بدەنەوە.
کەس ناتوانێ نکۆڵی لەوە بکات دوای شەری کەنداو بارودۆخێکی نوێ هاتە کایەوە، راپەرینی ئازاری 1991 و ڕەوی بەکۆمەڵی گەلی کورد لە باشور و بڕیاری 688، ئاسۆیەکی نوێ لەبەرامبەر کورد خستە سەرپشت، ئەمەش لە دەرنجامی گۆرانکاری سیاسەتی نێودەوڵەتیەوە بوو، هەڵوەشانەوەی روسیاو کۆتایی شەری سارد و دەست کرانەوەی ئەمریکاو ئەوروپا لەبەرامبەر سیاسەتی نویی جیهاندا ئاماژەی نوێ بوون، پرسی دیموکراسی و مافی مرۆڤ و بەجیهانبون بوون بە بابەتەگەلی نوێ لە قازانجی خەباتی گەلانی ژێر دەستە، لەم سەرو بەندەدا ساڵی 1991 خوا لێخۆشبێت مام جەلال نامەیەکی مێژوویی بۆ سەرۆک ئاپۆ نارد بە دوورو درێژی باسی سیاسەتی نوێ جیهانی بۆ دەکات و داوی لێدەکات رێگای خەبات بگۆڕن بەڵام بەداخەوە ئەو دەرفەتە لەبار برا گەر بگەرێنەوە بۆ ناوەرۆکی نامەکە ئەوا بەڵگەنامەیەکی مێژووی خەباتی هاوبەشی باکورو باشورە، لەساڵی 1992 بە هاوکاری خوالێخۆشبێت سەرۆک مام جەڵال و خولێخۆشبێت سەرۆک تۆرکۆت ئۆزالەوە پرسی ئاشتی دەستیپێکردوە و شەمەندەفەری ئاشتی بەرێکەوتوە بۆ چارەکردنی پرسی کورد لە تورکیان، بەڵام نەیارەکان و زەرەر مەندەکان وەستاندیان.
لە ئێستادا دەوڵەتی تورکیا لە رێگای سەرۆکی حزبەکان پەیام دەنێرن ، بەرێز دەوڵەت باخچەلی و بەرێز سەرۆک کۆمار رەجەب تەیب ئەردۆگان و بەرێز ئوزگور ئۆزەل سەرۆکی جەهەپە، پەیامی جیا جیاندا، و دوای ماوەیەکی زۆر رێگایاندا سەردانی ئاپۆ بکرێت لە زیندانی ئیمراڵی، لەسەر زاری ئاپۆ بڵاو کرایەوە کە ئامادەیە کۆتایی بە کێشەکەبێنێت لەرێگای سیاسەت و یاساوە شەمەندفەری ئاشتی بخاتە سەر ڕاستە ڕێ، دەمیرتاشیش لەزیندانی بەردەوامە لەسەر پەیامە ئاشتی خوازانەکەی ، قەندیلیش پەیامی خۆی هەبوو بۆ وەڵامی دەوڵەتی تورکیا ، ئایا دەکرێت بڵین ئەو پەیامە پەیامی دەوڵەتی تورکیاییە ، ئایا دەوڵەتی قوڵی تورکیاش هاوڕایە ، ئەگەر هاوڕایە ئەم گۆرنکاریەو دەرفەتە دەبێت بە ئەرێنی لێبروانین.
لەپەیامەکانی کاربەدەستانی تورکیا وا حالی بوین کە بە نەزەری ئەوان شتێ نییە بەناوی کێشەی کورد لە تورکیا ، ئەوان لە دوای دامەزراندنی کۆماری تورکیاو کوردیان بە تورکی شاخاوی دەناساند و نکۆڵییان لە بوونی گەلێکی جیاوز دەکرد بوونی هەبێت لەتورکیا تا ئێستاشی لەگەڵ بێت ئەو بنەمایانە لەدەستوردا بونیان هەیە و لەناو دەستوریش هاتوە ئەو بنەمایانە قابیلی دەستکاری و هەموارکردنین، لەدوای ساڵی 1991 گۆرڕانێک دەستی پێکردوە، بەڵام دڵخۆشکەر نەبوو، تورکیا بەهاوکاری ئەمەریکا و وڵاتانی ناوچەکە عبدللە ئۆجەلانیان رفاندو وەک تیرۆرستێک سزایاندا و خستیانە زیندانێکی دابراو و پ ک ک شیان وەک رێکخراوێکی پەرگیری چەپڕەو بە تیرۆرست ناساند، دەوڵەت و دامەزراوە سەربازیەکەش کێشەی کوردی لە پ ک ک کورت کردەوە، وای بۆ دەچوون کە بە لەناوبردنی پ ک ک شتێ نامێنێ بەناو کێشەی کورد لە تورکیا، دەمیرتاش دەیان پەرلەمانتارو سەرۆک شارەوانیان زیندانی کرد ، لەفەرنسا کەسایەتی کوردیان تیرۆر کرد ، دەیان پەرلەمانتاری دەم و هەدەپەیان زیندانی کرد ، قەیومیان بۆ شارەوانیەکان دانا ، بە سەدان هەزار کوردیان خستە زیندانەکان، دژی هەر کوردێکن لە باشور لە رۆژهەڵات لە رۆژئاوا، ئابوری تورکیایان وێران کرد، باکوری کوردستانیان پەراویز خست و سیاسەتی رژێمی سەدامیان تەرجەمەکرد لە باکوری کوردستان ، و پارێزەرانی گوندوشارۆچکەکانیان دانا، بەهەزاران رۆڵەی کوردو تورکیایان شەهید وکەم ئەندام و بێ سەروشوێنکرد ، دەرنجام سوڕانەوەیەکی بەردەوام لە بازنەیەکی داخراودا ، کەواتە ئێستا تورکیا تێگەیشت کێشەی کورد خاڵی لاوازی کۆماری تورکیاییە، وە ئێستا گوێمان لەدەنگی ئاشتی دەبێت ، هۆکارەکەی هەرچی بێت نابێت بە گومان لێبڕوانرێت، دەبێت کورد لەم سەردەمە پەنا بۆ هێزو فەلسەفەی ( گاندی و ماندێلا ) ببات، دەبێت هێز و بەرخودان و چەک و تەکنۆلۆژیا و زیرەکی دەستکرد لە ئاشتیدا بدۆزینەوە، باشترین چەک و باشترین هێز وباشترین تەکنۆلۆژیاییە ، لەهەمان کاتدا دەبێت ئاور لە پەیڤ و حیکمەتەکەی ئەحمەدی خانی بدەنەوە بیکەنە خاڵی بەهێزی کێشە ڕەواکەیان.
گرنگە کۆماری تورکیا تێبگات، گرنگە دەوڵەتی قوڵی کۆماری تورکیا تێبگات، گرنگە سیاسەت وان وتوێژەو ناوەندەکانی بیرو ناوەندەکانی ئابوری و حزبە سیاسیەکان و کۆمەڵگای تورکیا تێبگەن و دان بە کێشەی کوردا بنێن .
دان نان بەکێشەی کورد چییە و مانای چییە و چیی بکرێت؟
لەدوای دامەزراندنی کۆمارەوە بەتایبەتی لەدوای پەیماننامەی شومی لۆزانەوەو ئینکاری لەبونی کورد دەکەن و بە ئاگر و بەئاسن و زیندان ونکۆلیکردن لە بوونی مامەڵەی لەگەڵدا دەکەن، بۆیە دەبێت چاوەڕی بین دەوڵەتی تورکیا ئەو هەنگاو بهاوێژێت
یەکەم: داننان بە نەتەوەی کورد وەک نەتەوەیەکی جیا لەناو دەوڵەتی تورکیا، کە خاون زمان و ناسنامە وخاک و کەلتووری خۆیەتی ، ئەمەش لەدەستوردا جێگیر بکرێت.
دووەم: داننان بە حوکمی خۆبەرێوەبەر لەلایەن گەلی کورد لە تەواوی باکوری کوردستان، لە دووتوێی یاسایەکی پەسەند کراو لە پەرلەمانی تورکیا ، جا ئەو حوکمە شێوازی (حوکمی خۆبەرێوەبەرە ، فیدراڵیە ، یان هەر جۆرێک کە گەلی کورد پێرازیبێت.
سێیەم: زمانی کوردی زمانی فەرمی بێت لە تەوای کوردستان شان بەشانی زمانی تورکی، هەرەها خوێندن لە کوردستان بە کوردی بێت.
چوراەم : دەستور هەمورا بکرێتەوە، بەتایبەتی پێشەکی دەستورو و ماددەی (2 ،3 ،4 ، 5 ،6 ،7، 81 ، و هەموو ئەو ماددانەی تورکیا بە دەوڵەتی تورک لە قەلەم دەدەن ، هەروەها ناوەرۆکی ئەو سێ بڕگەی سەرەوە لە دەستوردا بچەسپێنرێن، بەواتایەکی تر تاکە چارەسەر بۆ کێشەی کورد داننانە بە نەتەوەی کورد وەک پێکهاتەیەکی کۆماری تورکیا لەناو دەستوردا، لە هەمان کاتدا کۆمەڵێ زاراوە و دەستە واژ لەناو دەستور و یاساکان پێویستیان بە پێدا چوونەوەی تازە هەیە کە رۆحی ئاشتی و پێکەو ژیان قوڵتر بکاتەوە.
پێنجەم: پێویستە پرسی ئاشتی و چارەسەری کێشەی نەتەوەی کورد لەدەستی دامەزراوە سەربازی و ئەمنیەکان وەربگیرێتەوە و چونکە هەموان گەیشتنە ئەو ڕاستییە کە پرسی کورد پرسی ئەمنی نییە و بە چەک و ئاگر و کوشتن چارە ناکرێت، بەڵکو دەبێت شارەزایانی سیاسی و ئابوری و یاسایی ئەو پرسە بگرنە دەست.
تورکیا چی دەست دەکەوێت لە چارەسەرکردنی کێشەی کوردی باکوری کوردستان:
یەکەم: کورد خاڵی لاوازی دەوڵەتی تورکیایە، بانگەواز و پەیامی هەندێ دەوڵەتی ناوچەکە گەواهی دەری ئەو ڕاستیەن، بەمەش قوڵایی ستراتیجی و هەیبەت و هێزی تورکیا لەناوچەکەو جیهان پێگەێکی بەهێزی دەست دەکەوێت لەروی جیوسیاسی وجیۆپۆلیتکییەوە.
دووەم: باکوری کوردستان ناوچەیەکی پر خێرو بەرکەت و دەوڵەمەند بە کانزاو لەبار بۆ کشتوکال و گەشتیاری کە گەورەترین خزمەت بە ئابوری تورکیا دەکات.
سێیەم: نزیکەی نیوەی زیاتری کورد لەباکوری کوردستانن ئەوانە هاوخوێن و هاونەتەوی کوردانی باشور و رۆژهەڵات و رۆژ ئاوان، بەمەش تورکیا کاریگەری تەواوی لەسەر کورد دەبێت و لەبەرامبەر ئەمن و ئاسایش و مامەڵەی ئابوری تەواوی دەست دەکەوێت.
چوارەم: لەسەر ئاستی ناوچەکە و جیهان، تورکیا سومەندی یەکەمە لە چارەکردنی پرسی کورد، بەتاییبەتی دەرگای یەکێتیی ئەوروپا بەسەردا دەکرێتەوە و تاوانی دژە دیموکراسی و مافی مرۆڤ لەسەر هەدەگیرێت.
پێنجەم: تورکیا لەو داتەپینە ئابوریە رزگار دەکات، و خەرجی شەر و دژایەتی کورد بۆ میزانییەی ئاوەدان کردنەوەی دەوڵەت دەچێت و ئاسایشی کۆمەلایەتی و ئەمن ئاسایش بۆ تاکی تورکیا و دەوڵەت دەستەبەر دەکات.
ئەرکی سیاسەکانی کورد لە باکوری کوردستان بە (قەندیل و ئیمراڵی و ئیدیرنە، و دەم پارتی و هەدەپە) و تەوای کوردانی باکور چییە؟، بەرای بەندە بەسود وەرگرتن لە ئەزمونی (100) ساڵەی خەباتی کوردانی باکور، بەڕەچاوکردنی بارودۆخی جیهان لەبەر ڕۆشنایی بەجیهانی بوون سەردەمی تەکنۆلۆژیا وزیرەکی دەستکرد ، بەڕای بەندە دەبێت کوردانی باکور ئازایانەو لەخۆبردوانە بڕیاری دروست بدەن:
یەکەم: دەبێت هاودەنگی تەواو هەبێت کە شاندو کەسی رێپێدراو بۆ دان و ستاندن عبدللە ئۆجەلانە و هەدەپە و دەم پارتییە.
دووەم : پارتی کرێکاران (پ ک ک)تەوای چاڵاکیەکانی ڕابگرێت و پابەندی بڕیارکانی شاندی دان وستاندن بێت و ئامادەی خۆگونجادن قوناغی نوێ بێت.
سێیەم: سیاسەت و فەلسەفەی (گاندی و ماندێلا ) بکرێتە دروشم و بەرنامەی کوردانی باکوری کوردستان.
چوارەم: مانفێستی لانی کەمی داواکاریەکانی نەتەوەی کورد ڕابگەینرێت بۆ ڕای گشتی ناوخۆ دەرەوە، لەسەر ئاستی تورکیا وباکوری کوردستان و جیهان.
پێنجەم: فراکسیۆنی دەم پارتی و رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدنی و نوسەر و پارێزەرو تەوای هێزی نەرمی باکوری کوردستان کار بۆ بەرێکەوتنی شەمەندەفەری ئاشتی بکەن و بەئەرکی ئێستایان هەڵسن.
شەشەم: ئاشتبوونەوەی گشتیی رابگەینرێت لەناو تەوای توێژەکانی نەتەوەی کورد ، کە بە هۆکارو ستەمی دەوڵەت و رۆژگار دابەشبوون لەنێونیان قوڵ بۆتەوە.
حەوتەم: کوردانی تاراوەگە و باشور و رۆژا ئاواو رۆژ هەڵات بەئەرکی خۆیان هەڵسن و هۆکار و هێزی بەرێخستنی شەمەندەفەری ئاشتی بن.
هەشتەم: دەم پارتی و هەدەپە و رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی مانفێستۆی ئاشتی و پێکەو ژیان بکەنە بەرنامەی کار بۆ پشتەوانی کۆمەڵگای تورکیا بە رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و سەندیکاکان و رۆژنامە نوسان و ناوەندەکانی هزرو ئابوری بۆ ئەوەی هێزی ئاشتی سەربگرێت و دیواری ئەو ترسە بشکێنرێت کە لە تورکیا کەس نەوێرێت باس لەچارەسەری کێشەی کورد بکات لە تورکیا، دەبێت ئەو ڕاستیە بەیان بکرێت پرسی کورد هەیە چارەکردنی لە قازانجی هەموانە.
سەرکەوتنی پرۆسەی ئاشتی و دان نان بە مافی کوردانی باکوری کوردستان بەری رەنج و خەباتی سەد ساڵەی گەلی کوردە، رزگار بوون شادبونی نەتەوەی کورد لە باکوری کوردستان، دەست کەوتە بۆ تەواوی کوردان و هەر سێ پارچەکەی تری.
لەکۆتایی ئەو بابەتە پرسیارێکم ئاراستەی ژیری دەستکرد کرد کە ئایا کێشەی کوردی باکوری کوردستان چۆن چارەسەر دەبێت؟ وەڵامەکەی بەم شیوەی خوارەوەبوو منیش وەک خۆی دایدەنێمەوە:
چارەسەرکردنی پرسی کورد لە تورکیە پێویستی بە مامەڵەیەکی هەمەلایەنە و ئاڵۆزە لەگەڵ کێشە کەڵەکەبووە کولتووری و سیاسی و ئابوورییەکان ئەمە چەند لایەنێک لەخۆدەگرێت لە دیالۆگەوە تا چاکسازی و لە گرنگترین شێوازەکانیش کە دەتوانن بەشداربن لە چارەسەرکردندا.
1/ داننان بە ناسنامەی کولتووری و مافە زمانەوانیەکان: ئەمە لایەنێکی سەرەکییە کە تورکیا دەبێت بە فەرمی دان بە کولتوور و زمانی کوردیدا بنێت و پەروەردەی زمانی کوردی لە قوتابخانەکاندا دابین بکات و پاڵپشتی بەرهەمهێنانی کولتووری و میدیایی بکات بە زمانی کوردی.
2/ چاکسازی سیاسی: گرنگە نوێنەرایەتییەکی سیاسی دادپەروەرانە بە کورد بدرێت و مافەکانی خۆی دەستەبەر بکرێت بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەی سیاسی بەبێ جیاوازی. لەوانەیە ئەمە پشتیوانی لە مافی دامەزراندنی حزبی سیاسیی شەرعی و بێ چەک و بێ چەک و بەشداری ئازادانە لە هەڵبژاردنەکاندا بگرێتەوە.
3/ گەشەپێدانی ئابووری: ناوچە زۆرینە کوردییەکان بەدەست پەراوێزخستنی بەرچاوی ئابوورییەوە دەناڵێنن، بۆیە وەبەرهێنانی چڕ و پڕی ئابووری و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری و ڕەخساندنی هەلی کار پێویستە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەژاری و بێکاری.
4/ کۆتاییهێنان بە توندوتیژی: پێویستە حکومەتی تورکیا و ڕێکخراوە کوردییەکان وەک پەکەکە ڕازی بن بە ئاگربەست و دانوستانی ئاشتیانە دەستپێبکەن بە ئامانجی یەکلاکردنەوەی ململانێکان. گرنگ دەبێت لایەنەکانی دیکە وەک نەتەوە یەکگرتووەکان یان ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ بەشداری بکەن بۆ دڵنیابوون لە بەردەوامیی چارەسەری ئاشتیانە.
5/ بەشداری کۆمەڵگەی مەدەنی: پێویستە دامەزراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە هەردوو لاوە بەشداربن بۆ پاڵپشتیکردنی دروستکردنی پردی پەیوەندی و بەرزکردنەوەی هاوکاری نێوان پێکهاتە جیاوازەکانی ناو تورکیا.
6/ پشتیوانیکردنی پەروەردە و هۆشیاری: پێشکەشکردنی بەرنامەی پەروەردەیی و هۆشیاری کە بەشدارە لە تێگەیشتن لە مافەکانی کەمینەکان و گرنگی پێکەوەژیانی ئاشتیانە. ئەم بەرنامانە ڕەنگە یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی بەربەستە کولتوورییەکان و بەرزکردنەوەی هەستی سەربەخۆیی.
7/ چالاککردنی سیستمی ئۆتۆنۆمی خۆجێیی: تورکیا دەتوانێت لەبری داخوازی جوداخوازی، مۆدێلێکی نوێ بخاتەڕوو کە ڕێگە بە ناوچە زۆرینە کوردییەکان بدات لە چوارچێوەی سەروەری تورکیادا چێژ لە ئۆتۆنۆمی ناوخۆیی وەربگرن، بۆ ئەوەی بتوانن بەشێوەیەکی سەربەخۆتر کاروباری ناوخۆیی خۆیان بەڕێوەببەن.
چارەسەرکردنی پرسی کورد پێویستی بە ئیرادەی سیاسی هەردوولا و خواستی هاوبەش هەیە بۆ دەرچوون لە ڕابردوو و دەستپێکردنی قۆناغێکی هاوکاری بۆ گەیشتن بە ئاشتییەکی هەمیشەیی کە یەکڕیزی تورکیە و ڕێزگرتن لە فرەچەشنیەکەی بەهێزتر بکات.
سەرچاوە : خەندان
