د. سانا كەمال
پارێزەری ڕاوێژکار
لە چەند رۆژی رابردودا دوو ڕوداو ناخی هەموو خەڵکی هەرێمی کوردستانی هەژاند، ڕوداوی یەکەم: دکتۆرێک خێزانەکەی ودایک وباوک وخوشکی خێزانەکەی کوشت.
ڕوداوی دووەم: چەند چەکدارێک تەقەیان کرد لە ناو کافتریایەکی شاری سلێمانی.
هەردوو روداوەکە بە چەک ئەنجام دراوە، وە بەرزبوونەوە هەیە لە ژمارەی تاوانەکانی کوشتن لە ناوچەکەدا کە بەهۆکاری بڵاوبونەوەی چەک و فرۆشتنی هەڕەمەکی لە شارە جیاوازەکانی هەرێمدا بەبێ لێپرسینەوە و چاودێری پێویست.
لێرەدا پرسیارێک دێتە ئاراوە، ئایا بۆچی بەم شێوازە چەک بڵاوبۆتەوە لەناو تاکەکانی کۆمەڵگا؟
ئایا کێشەی بڵاوبونەوەی چەک لە هەرێم ڕەهەندێکی بازرگانی یا خود سیاسی و یاسای هەیە؟
سەبارەت بە دیوە بازرگانیەکەی ئەم بابەتە، خۆی بەرجەستە دەکات لە دیوێکی شاراوەی چاو چنۆکی قێزەون، ئەویش بەهۆی ئەوەی بازرگانی چەک چەندین کۆمپانیای زەبەلاح وکەسانی دەسەڵاتداری لە پشتە، بەرادەیەک قەبارەی هاوردەکردنی جیهانی بۆچەکی ئاسایی گەورە، لە ساڵی ١٩٩١دا گێشتە نزیکەی ٢٣.٦ ملیار دۆلار.
ئەم ژمارەیە لە ساڵی ١٩٩٥دا بە شێوەیەکی بەرچاو دابەزی بۆ نزیکەی ١٩.٢ ملیار دۆلار، وە لە ساڵی ٢٠٠٠دا بۆ ١٥.٣ ملیار دۆلار دابەزی. هەر لەبەر ئەمەش بوو کۆمپانیا گەورەکانی چەک پەلەیان کرد لە هەوڵی ڕزگارکردنی بازاری چەک، بۆ ئەم بابەتەش هەستان بە بەکارهێنانی کارتی ( بارودۆخە نێودەوڵەتی و ناوخۆیەکانی وڵاتانی جیهان).
وە وەک رێگایەک بۆ پاراستنی بازاڕی چەک و قازانج، کۆمپانیاکانی چەک و کارگە و دەڵاڵەکان ئەو شتانە بڵاودەکەنەوە کە بە "سیناریۆی هەڕەشەی ئاسایشی نیشتمانی" لە وڵاتە جیاوازەکاندا دەناسرێت. کە ئەمەش سیناریۆی هەڵبەستراوە و ئامانج لێى بڵاوکردنەوەی ترس و دڵەڕاوکێیە لە نێوان ئەو ناوچانەی کە بە شەڕ و نائارامی ڕاهاتون و بەم رێگایەش بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ فشار دەخەنە سەر حکومەتەکان بۆ ئەوەی بەشداری گرێبەستە گەورەکانی چەک کرین بکەن بە مەبەستی "بەرگریکردن لە ئاسایشی نیشتمانی" لە بەرامبەر مەترسی و هەڕەشە ئەگەریەکان کە بەشێکی زۆرى ساختە وناراستن کە لە لایەن "شارەزایانی ستراتیژی"ەوە دائەرێژرێن کە کار بۆ کۆمپانیا و کارگەکانی چەک دەکەن بە تایبەت چەکی گەورە.
وە هەرێمی کوردستان وعێراق بەدور نین لە ئامانجگرتنیان لە لایەن ئەو کۆمپانیایانەوە بە هۆکاری ئەوەی لە ساڵی (٢٠٢٣)دا عێراق بە بەهای (١١.١) ملیۆن دۆلار چەکی هاوردە کردووە، وە لە پلەی ٩٢ ی جیهاندا بووە لە هاوردەکردنی چەک. هەر لەو ساڵەدا چەک لەڕوی بەرهەمە هاوردەکراوەکان بۆ عێراق لە پلەی بیستەمدا بوو، ئەمە سەرەرای ئەوەی لە عێراق زیاتر لە یەک کارگەی بەرهەمهێنانی چەکی سووک و زرێپۆشی و چەکی مامناوەند هەیە.
هەروەها سۆشیاڵ میدیا ڕۆڵی لە گەرمکردنی بازاڕی چەکدا هەیە لە ناوچەکەدا، بە شێوازێک کە فرۆشتنی چەک لە عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە "بەربڵاو بووە"، بە تایبەت لە رێگەی فەیسبووک بە شێوازی شاراوە، یا خود بە ڕوونی لە رێگەی هەندێ پرۆفایلەوە کە بانگەشە بۆ فرۆشتنی دەمانچە دەکات.
لایەنێکی تری کێشەی هەڵگرتنی چەک لەوەدا خۆی دەبینێتەوە کە ئەندامانی حزبە دەسەڵاتدارەکان و لایەنگرانیان، بەشێکی باشن لەوانەی کە چەک هەڵدەگرن .
وە لە یادمان نەچێت کە لە کاتی شەڕی ناوخۆی ناوەڕاستی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوی نێوان حیزبە کوردستانیەکان، برێکی ئێجگار زۆر لە چەکی سوک لەدوای ئەو شەرە بەجێما. وە هەروەها نەبونی متمانە لە نێوان حیزبەكاندا و تاڵانکردن لە کاتی شەڕدا وای لە خەڵکی مەدەنی کرد کە چەک بۆ بەرگریکردن لە خۆیان هەڵبگرن. وە بە شێک لە چیرۆکی چەکەکانی تر کە بە دەست هاوڵاتیانەوەیە دەگەرێتەوە بۆ کاتی ڕژێمی سەدام وە لەکاتی هەڵوەشانەوەی سوپای بەعسدا هەزاران سەربازی پێشوو چەکەکانیان هێشتەوە لە لای خۆیان کە بەشێکیان نیشتەجێ هەرێمن لە کاتی ئێستا.
نەک تەنها ئەمە بەڵکو لە کاتی دروستبونی شەری داعش، سەرەڕای هێرشە ئاسمانییەکانی ئەمریکا بۆ سەر داعش، بەڵام نیگەرانیەکانی هاوڵاتیان کەم نەبۆوە، وە ترس ودڵە راوکێ بەرادەیەک زیادی کرد، کە بازاڕی چەک لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان گەشەی زۆری کرد لەو ماوەیە و بوژاندنەوەی بەخۆیەوە بینی، چونکە کڕینی چەک لە لایەن هاوڵاتیانەوە ئامادەکاریەک بوو بۆ بەرگریکردن لە مەترسی.
وە هەروەها چەند لێکوڵینەوەیەک دەریانخست، کە بەشێک لەو چەکانەی حکومەتی ئەڵمانیا ڕادەستی کوردەکانى کردووە بۆ بەرەنگاربونەوەی داعش، لە بازاڕەکانی هەولێر و سلێمانی دەفرۆشرێن.
ئەم زانیاریانە دەرخستەی ئەوەیە کە پەیوەندییەکی بەهێز لە نێوان جوڵەی بازاری چەک و سیاسەتی نێودەوڵەتیدا هەیە، وە پەیوەندی لەنێوان ئەم بازاڕە و ململانێی وڵاتانی گەورەدا هەیە، وە هەروەها پەیوەندی لە نێوان ئەم بازارە وململانێ ناوخۆییە سیاسیەکانیش هەیە.
دیوەکانی ئەم بابەتە تەنها لێرەدا ناوەستێتەوە بەڵکو دیوێکی یاسای هەیە لەم بابەتەدا، کە ئەویش ئەوەیە تا چەند یاسا بابەتی چەکی رێکخستوە، لە هەرێمی کوردستان یاسای چەکمان هەیە، کە لەم یاسایەدا دەسەڵاتی مۆڵەتدانی هەڵگرتنی چەکی داوە بە وەزارەتی ناوخۆ، کە ساڵانە لە ماوەی ٣٠ رۆژدا دەبێت مۆڵەتەکە تازە بکرێتەوە، وە چەند مەرجێک دانراوە بۆ پێدانی ئەو مۆڵەتە بە کەسی داواکار، کە ئەویش خۆی لەم چەند مەرجە دەبینێتەوە:
١- داواکار عیراقی بێت ودانیشتوی هەرێم بێت.
٢-تەمەنی لە ٢١ ساڵ کەمتر نەبێت.
٣ـ ڕەوشت چاک و ڕەفتار و ناوبانگ باش بێت.
٤-بە جینایەتێکی نا سیاسی یاخود کەتنێکی ئابڕوبەر حوکم نەدرابێت.
٥- لەڕوی جەستەی و دەرونی و عەقڵيەوە شیاوی هەڵگرتنی چەکی هەبێت.
٦-لە رووی تەکنیکیەوە شیاو بێت بۆ هەڵگرتنی چەکی ئاگرین.
٧-چەکەکەی بە شێوەیەکی ڕەوا دەستخستبێ و پاساوێکی ڕەوای هەبێت بۆ هەڵگرتنی.
دەرخستنەی سەرەوە دەمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی کێشەی چەک لەگۆرەپانی یاسادا بەهۆی کەم وکوری یاساکەوە نییە، چونکە یاساکە بەجوانی ئەم بابەتەی رێک خستوە و مەرجداری کردوە، بەڵام کێشەکە لەجێبەجێکردنی یاساکەیە لە سەر ئەرزی واقعدا.
لە کۆتایدا دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی کە کێشەی چەک لە هەرێم بازرگانی سیاسیە و دورە لە یاساوە، وە تەنها کێشە کەهەیە لەگۆرەپانی یاسادا خۆی لەجێبەجێنەکردنی یاساکان وەک خۆی دەبینێتەوە نەک خودی یاساکە، وە بۆ چارەسەرکردنی ئەم بابەتە دەبێت پلان و هەوڵەکانی حوکمەت بۆ قەتیس کردنی چەک لە دەستی دەوڵەتدا چر تر بکرێتەوە، وڕێکارەکانی پێدانی مۆڵەتی چەک توند و توڵتر بکرێت، وە بازاری چەک چاودێریەکی تایبەتری بۆ تەرخان بکرێت، بە هۆکاری ئەوەی سروشتی زۆرێک لە مامەڵەکانی چەک لەناو بازاڕی ڕەشدا ئەنجام دەدرێت، ودەبێتە هۆی لەدەستدانی داهاتی باج.
وە هەروەها هۆشداری یاسای زیاتر بڵاو بکرێتەوە دەربارەی سزای هەڵگرتنی چەکی بێ موڵەت و سزای ئەو تاوانانەی کە ئەگەری هەیە لە رێگەی چەکەوە ئەنجام بدرێت.
سەرچاوە : میدیای درەو
