د. فاخرعالی
(كۆمه‌ڵه‌ی ته‌عالی ژنانی كورد) (1919)،
یه‌كه‌مین كۆمه‌ڵه‌ی ڕێكخراوه‌یی ژنی کورد له سه‌ده‌ی بیسته‌مدا
هه‌ر له كۆنه‌وه ڕه‌گه‌زی مێینه پێكهاته‌یه‌كی سه‌ره‌كی كۆمه‌ڵگه‌و پێكهێنه‌ری مێژووی جیهان بووه، به‌گوێره‌ی هه‌لومه‌رجی سه‌رده‌مه مێژووییه‌كان و جۆرایه‌تی نه‌ته‌وه‌كان ڕۆڵی خۆیان بینیوه، له خراپترین و باشترین دۆخدا ڕه‌گه‌زی مێینه جێده‌ستێكی باڵایان هه‌بووه. وه‌ك ئه‌وه‌ی له سه‌رچاوه مێژووییه‌كانیشدا تێبینی ده‌كرێت، به‌ره‌وپێشچوونی ڕۆڵی ئافره‌تانیش له‌گه‌ڵ ڕه‌وتی ڕووداوه‌كاندا بووه، په‌ره‌سه‌ندنه فكری و سیاسییه‌كانی وڵاتانی جیهان له چ ئاستێكدا بووبێت، ئافره‌تانیش له‌ژێر ئه‌و كاریگه‌رییانه‌دا چالاكی و جوڵانه‌وه‌یان ئه‌نجامداوه. ئافره‌تانی كوردیش له‌نێو ئه‌م گۆڕانكارییانه‌ی جیهاندا بێبه‌ش نه‌بوونه، ڕاسته‌وخۆ له دوای ئه‌و هۆشیارییه سیاسی و نه‌ته‌وه‌ییه‌ی كه له دوای جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی سه‌ری هه‌ڵدا، ژنانی كوردیش تێكه‌ڵ به‌كارو چالاكی ڕێكخراوه‌یی ده‌بن.
سه‌باره‌ت به مێژوو ڕۆژی دامه‌زراندنی یه‌كه‌مین كۆمه‌ڵه‌ی ژنانی كورد چه‌ند بیروبۆچوونێكی جیاواز هه‌یه، سه‌رچاوه‌یه‌ك ئاماژه‌ی به دوو بۆچوون كردووه، له بۆچوونێكیاندا ده‌ڵێت: ” یه‌كه‌مین كۆمه‌ڵه‌ی ژنانی كورد له 20 حوزه‌یرانی 1919 به ناوی (كۆمه‌ڵه‌ی ته‌عالی ژنانی كورد) له ئه‌سته‌مبوڵ دامه‌زراوه، له هه‌مان بابه‌تدا ئاماژه به ڕۆژی (22 مایسی 1919) ده‌كات. نووسه‌ر و توێژه‌رێكی كوردیش به‌بێ ئه‌وه‌ی ڕۆژی دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵه‌كه ده‌ستنیشان بكات، له باسكردنی مێژووی دروستبوونی كۆمه‌ڵه‌كه‌دا ئاماژه به وه‌رزی به‌هار ده‌كات. له‌گه‌ڵ هه‌بوونی ئه‌م بۆچوونانه‌دا ڕۆژی 20 حوزه‌یرانی 1919 له بۆنه‌و داوه‌تننامه‌یه‌كی فه‌رمیدا ژنانی كورد له مه‌یدانی سوڵتان ئه‌حمه‌دی ئه‌سته‌مبوڵ كۆده‌بنه‌وه ئاهه‌نگی دامه‌زراندن ئه‌نجام ده‌ده‌ن. وردەکارییەکانی ئه‌م مەراسیمە لە ژمارە بیستی گۆڤاری ژیندا بڵاوكراوه‌ته‌وه.
کۆمەڵەی ته‌عالی ژنانی کورد، یەکەمین ڕێکخراوی دیارو ناسراوی ژنانه له مێژووی کورد دا. دروستبوونی ئه‌م كۆمه‌ڵه‌یه‌ی ژنانی كورد لە دوا قۆناغه‌كانی دەوڵەتی عوسمانیدا بووه، له‌و سه‌رده‌مدا ژماره‌یه‌كی زۆری وه‌قف و كۆمه‌ڵه‌ی ژنان دامەزراون، له چوارچێوه‌ی ئه‌و بارودۆخ و گۆڕانكارییانه‌ی كه له ده‌وڵه‌تی عوسمانی به گشتی و ئه‌سته‌مبوڵ به‌تایبه‌تی دروستبووه، ژنانی کورد له ئه‌سته‌مبوڵ بیریان له دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵه‌یه‌كی تایبه‌ت به‌خۆیان كردۆته‌وه، بە مەبەستی دەربڕینی خواست و کێشەکانی خۆیان چالاکییان ئەنجام داوه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی چالاكییه‌كانی کۆمەڵەکە زۆر به کەمی تۆمار كراون، جگه له مەراسیمی کردنەوەی كۆمه‌ڵه‌كه كه لە گۆڕەپانی سوڵتان ئه‌حمه‌د كراوه، چالاكی دیكه‌ی فه‌رمی هاوشێوه‌ی مه‌راسیمی دامه‌زراندن به‌رچاو ناكه‌وێت.
ئه‌نجوم یامولکی، كه یەکێکبووه لە ئەندامانی كۆمه‌ڵه‌كه لە خوێندنه‌وه‌ی مەولودی مەیدانی سوڵتان ئه‌حمه‌د دا قسەی کردووه، له وتاره‌كه‌یدا ده‌ڵێت: “پێویستە ژنانی کورد کار بۆ هێنانی عەقڵیەتێکی سەردەمیانە بکەن و هەموو ژنان به بێ جیاوازی نێوان ڕه‌گه‌زی، زمان و ئایین، ئەم خەباتە لە باوەش بگرن”. هه‌ر له وتاره‌كه‌یدا ئه‌نجوم یامولکی دەڵێت: دەرگای کۆمەڵەکە بۆ هەموو ژنان کراوەیە، ئه‌وانه‌ی دەیانەوێت لە کاری خێرخوازیدا بەشداری بکەن و یارمەتی ئەو ژن و منداڵانە بدەن کە لە “دیپۆرتکردنەوەی ئەرمەنییەکان”دا لەناوچوون، له‌م كاتی ته‌نگانه‌یه‌دا باوه‌ش بۆ هه‌مووان كراوه‌یه. له چالاكییه‌كی کاری خێرخوازیدا لە ساڵی ١٩١٩ کۆمەڵەکە ٢٥٠ منداڵیان لە نەخۆشخانەی شیشلی منداڵاندا بەبێ بەرامبەر خەتەنەکردن. ئه‌م وتاردانه‌ی ئه‌نجوم یامولكی و سونه‌تكردنی منداڵه‌كان دوو له چالاکییە دیاره‌كانی کۆمەڵەكه‌ن.
كۆمه‌ڵه‌كه پەیڕەوی ناوخۆیان هەیە کە تێیدا مەبەستی خۆیان و ئەو کارە باس دەکەن کە دەیانەوێت بیکەن. لەم میساقەدا چوارچێوەیەک بەو شێوەیە داڕێژراوە کە ئێنکوم یامولکی لە وتارەکەی سەرەتاییدا ئاماژەی پێکردووە. هه‌ر له‌م میساقه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت که کۆمه‌ڵه‌كه سه‌ڕۆک، دوو جێگر، شه‌ش ئه‌ندام، سکرتێر و ژمێریارێكی هه‌بووه. به گوێره‌ی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی ساڵی 2017 دا ئاماژه بە (ئه‌مینه خانم) ناوێك كراوه كه سەرۆکی کۆمەڵەکە بووبێت. هه‌روه‌ها ئاماژه به ناوی ئه‌م چه‌ند ئافره‌تانه كراوه كه لە بەڕێوەبەرانی كۆمه‌ڵه‌كه بوونه: (عه‌دویه به‌درخان، نازلی به‌درخان، زەریفە به‌درخان، سه‌عاده‌ت به‌درخان، به‌لقیس به‌درخان و نه‌زیره خانم). شوێنی كۆمه‌ڵه‌كه له باڵه‌خانه‌ی دەمیرجیانی نزیک گۆڕەپانی یەڵدێرمەنی ته‌علیمخانه بووه. به گوێره‌ی ئه‌و زانیارییانه‌ی كه ده‌ستكه‌وتون، وا تێبینی دەکرێت چالاکییەکانی كۆمه‌ڵه‌كه نزیکەی ساڵێکی خایاندووە. هه‌روه‌ها هیچ زانیارییەک لەسەر چۆنیەتی کۆتایی هاتنی چالاکییەکانی كۆمه‌ڵه‌كه له‌به‌رده‌ستدا نین. بەڵام زانیاری له‌سه‌ر داخستنی كۆمه‌ڵه‌كه هەیە، ئه‌م زانیارییه‌ش لە ڕۆژنامەی (زاریا ڤاستۆکا) كه لە ساڵی ١٩٢٩ لە تفلیس دەرچووە، بڵاوكراوه‌ته‌وه، هەواڵەکە بە واژۆی کۆمیتەی ژنانی کورد بەم شێوەیەی خواره‌وه باس له داخستنی كۆمه‌ڵه‌كه ده‌كات:
“ساڵی ١٩١٩ ڕووداوگه‌لێكی گەورە ڕوویاندا، کۆمیتەی پێشکەوتنی ژنانی کورد كه بە پشتیوانی ڕۆشنبیرانی کورد، لەگەڵ چەند ڕێکخراوێکی ڕۆشنبیری دامەزرا. بە ئامانجی بەرزکردنەوەی ئاستی فیکری ژنانی کورد و کارکردن بۆ گۆڕینی باری دارایی، ژیانی کۆمەڵایەتییان و هاوکاریکردنیان دامەزرا بوو، بەهۆی لێپرسینه‌وه‌و بەدواداچوونەکانی ناسیۆنالیستەکانی قوستەنتینیە، کاره‌كانیان زۆری نەخایاندو سه‌رئه‌نجام كۆمه‌ڵه‌كه بە هەموو لقەکانیەوە داخرا. لەم کورتە هەواڵەدا وا ده‌رده‌كه‌وێت كه کۆمەڵەکە یەک لقی نه‌بووه‌و لقی دیكه‌شی هه‌بووه، لە پەیڕەو پڕۆگرامەکانیاندا باس لەوە كراوه کە دەیانەوێت ئەم لقانە بکەنەوە. بەڵام هیچ زانیارییەک لەسەر ئەم لقانە نییە. خاڵێکی دیكه‌ی گرنگ کە لە هەواڵەکاندا ده‌رده‌كه‌وێت، باس له داخستنی كۆمه‌ڵه‌كانی ژنان كراوه. لەو سه‌رده‌مدا مشتومڕێكی توند له‌سه‌ر دەوڵەتی نەتەوەیی هه‌بووه، ئیتحاد و ته‌ره‌قییه‌كان جگە لە ناسنامەی تورکی هەموو ناسنامەیەکی دیكه‌یان ڕەتكردۆته‌وه، زۆرێک لە کۆمەڵە و ڕێکخراوە سیاسییە نه‌ته‌وه‌ییه‌كان داخراون، هه‌ر كه‌س و كۆمه‌ڵه‌یه‌ك چالاکییان ئەنجام دابوایه ڕووبەڕووی سزاکانی وەک: دەربەدەری، زیندانیکردن و لەسێدارەدان ده‌بوونه‌وه.
به‌شێوه‌یه‌كی گشتی دروستبوونی (كۆمه‌ڵه‌ی ژنانی كورد له ئه‌سته‌مبوڵ) (1919) به‌رهه‌می لێكه‌وته‌كانی دوای جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی و په‌ره‌سه‌ندنه جۆراوجۆره‌‌كانی ئه‌سته‌مبوڵ بووه. ئه‌و مه‌به‌ست و ئارمانجانه‌ی كۆمه‌ڵه‌كه له پێناویدا دروستبووه، بۆ ئه‌و سه‌رده‌م وه‌رچه‌رخانێكی گرنگ بووه، لەم سەردەمە زووەی مێژووی رێكخراوەییدا لە نێو كورداندا هەنگاوێكی به دیقه‌ت و باڵكێشه!، چونكه ئه‌ندام و به‌ڕێوه‌به‌رانی كۆمه‌ڵه‌كه تێگه‌یشتنێكی تازه‌یان بۆ بارودخ و پێشهاته‌كان هه‌بووه، ئه‌م جۆره تێگه‌یشتنه‌ش زاده‌ی ڕووداوگه‌لێكن كه به‌سه‌ر دانیشتوان و نه‌ته‌وه‌كانی ده‌وڵه‌تی عوسمانیدا هاتوون.
د. فاخر عالی
زانكۆی سۆران / فاكه‌ڵتی ئاداب / به‌شی مێژوو
——————————————–
بۆ زانیاری زیاتر له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته بڕوانه ئه‌م سه‌رچاوانه‌ی خواره‌وه:
Rojda Yıldız, 20 Haziran 1919: Kürt kadınlar ilk örgütünü kuruyor https:// catlakzemin.com/20-haziran-1919-kurt-kadinlar-ilk-orgutunu-kuruyor/7. 2. 2023.
د. جه‌بار قادر، ژنانی كورد له مێژوودا. https://www.nuche.net/post-271.html . 7. 2. 2023.
سەرچاوە : سایتی دەنگەکان
