ن/ ئەردەڵان عەبدوڵا
ئیتالیا خاوەنی شارستانییەتێكی زۆر گەورەیە، لانكەی زۆرێك لە فەیلەسوف و زانا و هونەرمەندی مەزنی جیهانە، كە جێ پەنچەیان بەسەر مێژووی مرۆڤایەتییەوە دیارە، یەكێكیش لەو فەیلەسوف و كەسایەتییە مەزنانەش ئەنتۆنیۆ گرامشییە.
ئەم پیاوە مەزنە لە یەك كاتدا، فەیلەسوف، شۆڕشگێڕ، رۆژنامەنووس، نووسەر و چالاكوانێكی مەدەنی ئێجگار گەورە بووە. داكۆیكارێكی مەزن بووە لە مافی چینی كرێكاران و زەحمەتكێشان، لە هەمووشی گرنگتر شۆڕشگێڕێكی مەزن بووە لە دژی رژێمی فاشیستی ئیتالیا، هەر لە پێناوی ئەم بەها جوانانەشدا زیاتر لە 10 ساڵ زیندانیكراوە دواجاریش كاتێك ئازاد كرا، هێندە ئازار و ئەشكەنجەیاندابوو، گیانی پاكی لەدەستداوە.
كاتێك دادوەرەكە بڕیاری زیندانیكردنی بۆ دەركرد رایگەیاند: ئەوا بۆ ماوەی 20 ساڵ ئەم عەقڵەمان راگرت.» بەڵام وەكو نووسەرێكی ئەڵمانی دەڵێت: ئەو عەقڵە نەك راگیرا، بەڵكو هەتاوەكو ئەمڕۆش چالاكە.
گرامشی خاوەنی دیدگایەكی ئێجگار تایبەتە و تیۆری خۆی هەیە لە بارەی كەلتور، رۆڵی رۆشنبیر لەناو كۆمەڵگەدا، هەروەها بۆچوونێكی رەخنەگرانەی هەیە بەرامبەر بە تێڕوانینی خۆرئاوایی بۆ جیهان و كە خۆی لە فیكری سەنتڕاڵی خۆرئاواییی دەبینێتەوە. جگە لە كۆمەڵێك تێڕوانینی تایبەتی لە بارەی یەكێتی سۆڤیەت، فاشیزم، سیستمی سەرمایەداری، پارتی شۆڕشگێر، خەباتی مەدەنی و سیاسیی، دەوڵەت، كۆمەڵێك بابەتی گرنگی تر.
لێرەدا هەوڵ دەدەم تیشكێك بخەمە سەر ژیان و فیكری ئەم كەڵە فەیلەسوفە و كەمێك بە خوێنەرانی ئازیزی كوردی ئاشنا بكەم.
منداڵێكی هەژار
Antonio Gramsci ئەنتۆنیۆ گرامشی لە 22 كانوونی دووەمی 1891 لە دوورگەی سەردینیای ئیتالیا لەدایك بووەو لە 27 نیسانی 1937 لە رۆما پایتەختی ئیتالیا كۆچی دواییكردووە. ئەنتۆنیۆ سەر بە كەمە نەتەوەی Arberesh ئاربیرێش كە كەمە نەتەوەیەكی ئەلبانین لە باشووری ئیتالیا دەژین. لە بنەچەدا بنەماڵەی گرامشی خەڵكی ئیتالیا نین و لە ئەلبانیاوە هاتوون، باپیرە گەورەی بە خۆیی بنەماڵەكەیەوە لە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەوە ئەلبانیای بەجێهێشتووە هاتوون بۆ شاری ناپۆلی باشووری ئیتالیا. ناوی گرامشیش لە ناوی شاری « Gramsci گرامش» ی ئەلبانییەوە هاتووە، كە شارۆچكەیەكی بچووكە دەكەوێتە ناوەڕاستی ئەلبانیاوە.
گرامشی لە تەمەنی سێ ساڵیدا بە دەستی كچە خزمەتكارێكییانەوە دەكەوێتە خوارەوەو پشتی ئازاری زۆری پێ دەگات و ئەمەش هەتا كۆتایی ژیانی كاریگەری گەورەی بەسەر جەستەیەوە بەجێهێشت. بەهۆی ئەمەوە تووشی پشتئێشەی زۆر بووە، لەبەرئەوە نەیتوانییوە زۆر یاری لەگەڵ منداڵانی هاوتەمەنی خۆیدا بكات. پاشانیش وایكردووە كە لە رووی گەشەی جەستەییەوە زۆر پێشنەكەوێت و باڵا كورت و پشت كۆم بێت.
لە رووی ئابووریشەوە سەرەتا رەوشی ژیانیان ئاساییی بووە، باوكی كارمەندێكی ئاساییی حكومی بووە، بەڵام پاشئەوەی ساڵی 1898 باوكی بە تۆمەتی خراپ بەكارهێنانی پۆستی حكومی لە كارەكەی لا دەبرێت و زیندانی دەكرێت، رەوشی بنەماڵەكەیان لە روویی داراییەوە تێكدەچێت. هەرئەمەش وا دەكات كە لە رەوشێكی زۆر خراپی داراییدا خوێندن تەواو بكات، پاشان بۆ تەواوكردنی خوێندنی زانكۆ، بەرەو شاری تورینۆی باكووری ئیتالیا دەڕوات و لێرەشەوە تێكەڵی ژیانی سیاسیی و فكرییی ئیتالیا و ئەوروپا دەبێت.
سەرەتای تێكەڵبوون لەگەڵ سیاسەت و فیكردا
ساڵی 1921 لەرێگەی ستێپێندیۆمێكەوە» دەستگیرۆییەكی خوێندنەوە» دەتوانێت لە زانكۆی تورینۆ بەشی ئاداب بخوێنێت. ئەمەش دەرگایەكی گەورەی فیكریی و سیاسیی و رۆشنبیریی بەرووی گرامشی گەنجدا دەكاتەوە. هەرچەندە وەكو خۆی پاشتر باسی دەكات، لە رووی بژێوییی ژیانەوە، زۆر رەوشی ژیانی خراپ بووەو هەژاریی و برسێتی زۆری چەشتووە. بەڵام زانكۆ و شاری تۆرینۆ دەرگایەكی فراوانی جمووجۆڵی سیاسیی و رۆژنامەگەریی و فیكری بۆ دەكەنەوە.
لەو ساڵانەدا لە تەواوی ئیتالیادا بزووتنەوەی كرێكاریی و چەپەكان زۆر بەهێزبوون، گرامشی زوو تێكەڵی ئەم بزووتنەوەیە بوو. لە ساڵی 1917 لە ئیتالیاش راپەرینی گەورەی كرێكاری دەستیپێكرد، لە شارەكانی باكووردا بزووتنەوەی شورایی لە ناو كارگەكان دروستبوو، كە گرامشی زۆر داكۆكی لێدەكرد. ئەو لەو باوەڕەدا بوو كە لێرەش هاوشێوەی روسیا، شۆڕشێكی كرێكاری روو دەدات و كۆتایی بە سیستمی سەرمایەداری دەهێنرێت و سیستمی سۆشیالیستی هاوشێوەی روسیا دروست دەكرێت، بەڵام وا دەرنەچوو.
گرامشی لە ساڵی 1919 دەبێتە سەرنووسەری رۆژنامەی سیستمی نوێOrdine Nuovo، لێرەدا زیاتر داكۆكی لە مافی كرێكاران دەكات و بەشێكی زۆری بۆچوونەكانی خۆی دەخاتەڕوو. پاشان دەچێتە ناو ریزەكانی پارتی سۆشیالیستی ئیتالیا، دواتریش لە ساڵی 1921 دەبێتە ئەندامی دامەزرێنەری پارتی كۆمۆنیستی ئیتالیا وەكو سكرتێری گشتی حزبیش هەڵدەبژێرێت.
خەبات لە دژی فاشیزم
بەشێكی گرنگی خەباتی سیاسی گرامشی بریتییە لە خەبات لە دژی سیستم و فیكری فاشیزم، ئەو چ بە قەڵەم یان بە چالاكی مەدەنی دژی رژێمی فاشیزمی مۆسۆلۆینی دەوەستێتەوە، بۆیە لە ساڵی 1924 بۆ 1926 چەندجارێك دەستگیر دەكرێت پاشانیش لە ساڵی 1926 بە تەواوەتی زیندانی دەكرێت و هەتاوەكو ساڵی 1937 لە زیندانی فاشیستەكان دەبێت. لە زیندانیش زۆر ئەشكەنجە دەدرێت، هەربۆیە كاتێكیش ئازادی دەكەن، لە پاش ماوەیەكی كەم بەهۆی نەخۆشییەوە گیان لە دەستدەدات.
بۆچوونە فیكرییەكانی
بۆئەوەی لە فیكر و فەلسەفەی گرامشی تێبگەین، هەردوو رەگەزی « كات و شوێن» هاوكاری باشـمان دەكەن. ئەو لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا ژیاوە، ئیتالیاش یەكێك بووە لە زلهێزەكانی ئەوكاتی جیهان و كاریگەری گەورەی بەسەر ئەوروپا و جیهانیشەوە هەبووە. لەوكاتەشدا جیهان بەدەست كۆمەڵێك كێشەی گەورەوە دەیناڵاند، زلهێزەكانی جیهان لە جەنگ و ململانێی سەختدا بوون. بیری سۆشیالیزم و چەپگەرایی لە تەواوی ئەوروپا و جیهاندا زاڵ بووە، لە بەرامبەریشدا فیكری فاشیزم و ناسیۆنالیزم و تۆتالیتالیزم زۆر بەهێز بوو، لە ئیتالیا فاشیزمەكان دەسەڵاتیان گرتبووە دەست، لە روسیا بۆلشەفییەكان دەسەڵاتیان گرتبووە دەست و سیستمی سۆشیالیستیان دامەزراند بوو. ئیتالیاش خۆی لەناو گێژاوێكی گەورەدا دەبینییەوە، هێزە چەپ و راستڕەوەكان لە جەنگ و ململانێی سەختدا بوون. هەموو ئەمانە كاریگەری گەورەیان بەسەر فیكر و دونیابینی گرامشیی هەبووە.
ئەو جگە لە جمووجۆڵی سیاسیی ، لە بواری نووسین و فیكر و فەلسەفیشدا، داهێنانی گەورەی كردووە. بەشێكی زۆری فیكرو فەلسەفەكەشی لە زینداندا نووسیوە كە بە «دەفتەرەكانی زیندان» ناودەبرێن و خۆیان لە 32 دەفتەر دەبیننەوە نزیكەی سێ هەزار لاپەڕەن. لەم دەفتەرانەدا باسی كۆمەڵێك مەسەلەی گرنگی كردووە لەوانە» رۆڵی رۆشنبیر لەناو كۆمەڵگەدا، هەژموونی دەوڵەت و كەلتووری سەرمایەداری، رەخنە لە فیكری سەنتڕالیزمی كەلتووری ئەوروپی. سیستمی دەوڵەت، كۆمەڵی مەدەنی، خەباتی سەندیكایی، دژایەتیكردنی فیكری فاشیزم، شۆڕشی روسیا، كێشەكانی ئیتالیا و ئەوروپا. مەسەلەی شۆرش و خەباتی چینایەتی،،، « كۆمەڵێك مەسەلەی تر.
لێرەدا هەوڵ دەدەم، تیشكێك بخەمە سەر بۆچوونە فیكرییەكانی ئەم كەڵە نووسەرە.
دوو جۆر رۆشنبیر
گرامشی پێناسەیەكی تایبەتی بۆ رۆشنبیر كردووە كە تاڕادەیەك جیاوازە لە بۆچوونی فەیلەسوفانی پێش خۆی. لەهەمانكاتیشدا هەتاوەكو ئەمڕۆش بە یەكێك لە پێناسە گرنگەكان دادەنرێت كە بۆ رۆشنبیر كرابێت. بە بڕوای گرامشی دوو جۆر رۆشنبیر هەیە، یەكەمیان رۆشنبیری تەقلیدیی، ئەمەش ئەو جۆرە رۆشنبیرانە دەگرێتەوە، كە خۆیان لە جەماوەری گشتی خەڵكی بەدوور دەگرن و زیاتر خۆیان بە نوخبەیەك دادەنێن و بە چاوێكی كەمەوە سەیری ئەوانی تر دەكەن و خۆیان لە قەرەی كێشەكانی ناو كۆمەڵ نادەن.
جۆری دووەمی رۆشنبیر ئەوانەیە، كە گرامشی ناوی « رۆشنبیری ئۆرگانی» لێناون. ئەمانە ئەو رۆشنبیرانە دەگرێتەوە كە خۆیان بە بەشێك لە كۆمەڵگەكەیان دادەنێن و هەڵگری ئازار و مەینتەییەكانی گەلەكەیانن و داكۆكی لەمافەكانیان دەكەن. لەهەمانكاتیشدا ئەو رۆشنبیرانە دەبنە رابەری بزووتنەوە جەماوەریی و شۆڕشگێڕییەكان و هەوڵی رێكخستنی خەڵكی دەدەن، لە هەمووشی گرنگتر هەوڵ دەدەن چینی جووتیار و كرێكاران لە یەكتری نزیك بكەنەوە. هەروەها ئەركی سەرەكیشیان هۆشیاركردنەوەو رۆشنبیركردنی چینی كرێكاران و زەحمەتكێشان دەبێت و هەوڵدان بۆ دژایەتییكردنی هەژموونی كەلتووری سەرمایەداریە. لەمەدا گرامشی پێی وایە كە رۆشنبیری ئۆرگانی دەبێت وەكو سەربازێك لە دژی هەژموونی سەرمایەداری بوەستێتەوەو نەهێڵێت ئەو هەژموونە بەسەر تەواوی خەڵكیدا بسەپێت، كە زۆرجاریش ئەم هەژموونە لە رێگەی دەزگاكانی دەوڵەت و میدیاكانەوە دەبێت. بۆیە ئەو پێی وایە دەبێت رۆڵی كۆمەڵی مەدەنی بەهێز بكرێت لەمەشدا رۆشنبیر رۆڵی سەرەكی دەغێڕێت.
سەرچاوە : دانڕان
