د.توانا
لە دیموکراسیدا هەڵبژاردن وەک ڕێگای بنەڕەتیی خەڵک بۆ مومارەسەی دەنگی خۆی و کاریگەری لەسەر ئاراستەی میللەتەکەی سەیر دەکرێت. ئایدیاڵ ئەوەیە کە لە ڕێگەی هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەرانە حکومەتێک دروست دەبێت کە ڕەنگدانەوەی ئیرادەی خەڵک بێت و چارەسەری نیگەرانییەکانیان بکات و دادپەروەری و یەکسانی و خۆشگوزەرانی بەرەوپێش ببات. بەڵام چی ڕوودەدات کاتێک هەڵبژاردن نەتوانێت گۆڕانکاری ڕاستەقینە بهێنێتە ئاراوە؟ چی ڕوودەدات کاتێک پرۆسەی هەڵبژاردنەکان سازش لەسەر بکرێت، و پارتی دەسەڵاتدار خەریکی ساختەکاری، دەستکاریکردن، یان فێڵکردنێکی سیستماتیکی بێت؟ لە هەلومەرجێکی وەها ترسناکدا، چارەسەر لە دەرەوەی دەنگدان و بنکەکانی دەنگدان- لەناو دڵ و مێشکی خەڵکدایە.
شکستی هەڵبژاردن و گەندەڵی سیستماتیکی
کاتێک هەڵبژاردن کێشەکانی نەتەوەیەک چارەسەر ناکات، زۆرجار لەبەر ئەوەیە کە شکۆی سیستەمی هەڵبژاردنەکە خۆی بەهۆی پارتێکی گەندەڵەوە ڕفێنراوە. ساختەکاری پارتێکی سیاسی، بەتایبەتی پارتی دەسەڵاتدار، دەتوانێت چەندین شێوەی هەبێت- دەستکاریکردنی ئەنجامەکان، سەرکوتکردنی ئۆپۆزسیۆن، کڕینی دەنگ، یان چەواشە کردن وکۆنترۆڵکردن وچاوبەستنی میدیایی. لە هەندێک حاڵەتدا ڕەنگە لەتەواوی سیستەمی سیاسی ساختەکاری بکرێت بۆ بەردەوامکردنی دەسەڵاتی ئەوانەی لە ژێر کۆنتڕۆڵدانین ، پرۆسەی هەڵبژاردن بکرێتە ڕووبەرێکی تەنها، نمایشێکی ڕێوڕەسمی داماڵڕاو لە ماف ویاسا کە هیچ بۆن بەرامێکی ڕاستەقینەی تێدا نەبێت.
بۆ ئەو هاووڵاتیانەی لەژێر دەسەڵاتێکی لەو شێوەیەدا دەژین، نائومێدی دووبارەبوونەوەی هەڵبژاردن دەتوانێت ببێتە هۆی بێزاری و بێهیوایی. سەرەڕای هەموو هەوڵەکانیان، هیچ گۆڕانکارییەکی مانادار نابینن، چونکە ئەوانەی لە دەسەڵاتدان هەموو ئامرازێک کە لەبەردەستیاندایە بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی خۆیان بە پۆستە ئیمتیازدارەکانیانەوە ببەستنەوە. لەوەش خراپتر، کاتێک ساختەکاری بێ کۆنتڕۆڵ دەڕوات و بنبڕ نەکرێت، نەک هەر مافی خۆبەڕێوەبەری لە خەڵک دەدزێت بەڵکو خودی بناغەکانی دیموکراسیش تێکدەدات.
هۆشیاری ،هێزی زانین لای میللەت لەم ساتە گرنگانەدا کە لوتکەی دەسەڵاتداری سیستەمەکە ساختەکاری دەکات و هەڵبژاردنەکان بێمانا دەکرێن،گرنگن چونکە کلیلی بەرخۆدان لە هۆشیاریدایە. دەبێت خەڵک ئاگادار بکرێتەوە لەو پیلانگێڕییەی کە لە یارییەکەدا هەیە- پیلانێک نەک تەنها دەنگی ساختە یان مامەڵەی سێبەر بەڵکو پارتێکی دەسەڵاتدار کە ئەرکی خۆی بۆ خزمەتکردنی میللەت واز لێهێناوە و ئێستا گشت تواناکان وتەنها سەرنجی لەسەر پاراستنی دەسەڵاتی خۆیەتی.
هۆشیارکردنەوەی خەڵک کارێکی ئاسان نییە. زۆرجار ئەوانەی دەسەڵاتدارن کۆنترۆڵی میدیا و سیستەمی پەروەردە و دامەزراوە گشتیەکان دەکەن و وەک ئامرازێک بۆ پڕوپاگەندە و زانیاری هەڵە بەکاریان دەهێنن. بەڵام هۆشیاری دژە ژەهرێکی بەهێزە بۆ فریودان. ڕاستییەکان کاتێک ئاشکرا دەبن، دەتوانێت ئیلهامبەخش بێت بۆ یەکڕیزی و بوێری و کردار لە نێوان خەڵکدا. کاتێک مرۆڤەکان لەوە تێدەگەن کە ئەو کێشانەی ڕووبەڕوویان دەبێتەوە ڕووداوی گۆشەگیر نین بەڵکو دەرئەنجامی خیانەتێکی سیستماتیکی سەرکردەکانیانن، ئەگەری ئەوە زیاترە کە کۆببنەوە و داوای گۆڕانکاری بکەن.
بەڵام هۆشیاری بەتەنها بەس نییە. پێویستە گەل هێزێک دروست بکات کە لە دەرەوەی سیستەمی گەندەڵی دەسەڵاتدا کار بکات. ئەم هێزە پێویست ناکات توندوتیژی بێت بەڵکو دەبێت ڕێکخراو و ستراتیژی و ئیرادەدار بێت. لەوانەیە وەک بزووتنەوەی بنەڕەتی، ناڕەزایەتی، یان نافەرمانی مەدەنی دەستپێبکات، کە هاووڵاتیانی ئاسایی بۆ دەربڕینی ناڕەزایی خۆیان و داوای لێپرسینەوە دەکەونە سەر شەقامەکان. دەنگی بەکۆمەڵیان کە جارێک بە ڕادەیەکی پێویست بەرز بوو، چیتر ناتوانرێت پشتگوێ بخرێت.
ئەم هێزەش دەبێت وریا بێت. حیزبێکی حوکمڕانی خیانەتکار بە ئاسانی دەستبەرداری دەسەڵات نابێت؛ هەموو ئامرازەکانی لەبەردەستیاندا بەکاردەهێنن- ترساندن، سەرکوتکردن و تەنانەت توندوتیژی ،تیرۆروڕفاندن بۆ پاراستنی کۆنترۆڵکردن. مێژوو نیشانی داین کە ئەو دەسەڵاتانەی کە لە ژێر هەڕەشەی دەسەڵاتی خەڵکدان، زۆرجار بۆ پاراستنی دەسەڵاتی خۆیان پەنا دەبەنە بەر ڕێوشوێنی توندڕەوی. هەر لەبەر ئەمەشە کە زۆر گرنگە بزووتنەوەکان کە بەدوای گۆڕانکاریدا دەگەڕێن، خۆیان بۆ بەرخۆدان ئامادە بکەن و لە بەدواداچوونی دادپەروەریدا چەسپاو بمێننەوە.
لە بەرامبەر ئەم جۆرە تەحەددایانە، یەکگرتوویی زۆر گرنگە. بەدابەشبوون، خەڵک ئاسانە بۆ کۆنترۆڵکردن، بەو پێیەی پارتی دەسەڵاتدار دەتوانێت جیاوازییەکانیان بقۆزێتەوە، چ سیاسی، کۆمەڵایەتی، یان ئابووری. بەڵام یەکگرتوو، گەل هێزێکی ڕانەگیرانە. پێویستە بە وریاییەوە بمێننەوە، نەک تەنها بەرامبەر بە خیانەتەکانی ئەوانەی دەسەڵاتدارن بەڵکو لە بەرامبەر هەوڵەکانی چاندنی ناتەبایی لەنێوانیاندا.
هەروەها وریایی بە واتای مانەوە لە سەرقاڵبوون دێت، تەنانەت کاتێک ئەنجامە دەستبەجێیەکان لە ئارادا نەبن. ڕەنگە گۆڕانکاری لە شەوێکدا ڕوونەدات. زۆرجار ڕێگای وەرگرتنەوەی دیموکراسی لە دەسەڵاتێکی گەندەڵ درێژە و پڕە لە پاشەکشە. بەڵام بە کۆڵنەدان و بە زانینی ئەوەی کە خەبات بۆ دۆزی دادپەروەرانە دەکەن، ئەوکاتە گەل دەتوانێت تەنانەت بەسەر چەسپاوترین سیستەمی دەسەڵاتیشدا زاڵ بێت.
کاتێک هەڵبژاردنەکان شکستدەهێنن لە چارەسەرکردنی کێشەکانی میللەتێک، وە کاتێک ساختەکارییەکانی پارتێک بنبڕ ناکرێت، ئەودەم ڕێگای بەرەو پێشەوە ڕوون دەبێتەوە، دەبێت خەڵک ئاگادار بکرێتەوە لە پیلانگێڕی لە کاردا. پێویستە لە دەرەوەی سیستەم یەکبگرن و هێزێکی کاریگەر بۆ داوای گۆڕانکاری دروست بکەن. پێویستە ئەم هێزە بچێتە سەر شەقامەکان و بە وریاییەوە بمێنێتەوە و بەرەنگاری خیانەتەکانی حزبی دەسەڵاتدار ببێتەوە.
لە کۆتاییدا دەسەڵاتی خەڵک لە هۆشیاری و یەکگرتوویی و ئیرادەیاندایە. دەسەڵاتێکی گەندەڵ ڕەنگە لیڤەرەکانی دەسەڵات بگرێت، بەڵام کاتێک میللەتێک بەئاگا هاتەوە، هیچ هێزێک ناتوانێت بەرامبەری بوەستێت. نادادپەروەری تەنها تا ئەو کاتەی خەڵک ڕێگەی پێبدات دەتوانێت زاڵ بێت. کاتێک خەڵک هۆشیار و وریا و یەکگرتوو بوون، خۆیان دەبنە بەهێزترین هێز بۆ گۆڕانکاری.
