وەڵامێکی پێویست بۆ ئیدیعا و پرسیارێکی گرینگ (#دیموکراسیخوازەکانی باکووری کوردستان دەتوانن دەستووری تورکیا بگۆڕن؟)
لەپاش بڵاو کردنەوەی وتاری "هەوساری دیموکراتیک وەک چەکێکی ستراتیژیک/ خوێندنەوەیەک بۆ پەیوەندیی دژبەرانەی نێوان دیموکراسیی دەوڵەتی و ناسیۆنالیزمی نەتەوە بێدەوڵەتەکان) هەندێک سەرنج و پرس و روانگەی جیاواز هاتنە ئاراوە کە زۆرینە سەرنجیان لەسەر دۆخی تایبەتمەندی باکووری کوردستان بوو کە گوایە روانگەی دیموکراسیخوازانە لە باکووری کوردستان دەشێ ئامانجی ئەوە بێت کە پاش ساڵانێک بتوانێت خۆیان، یان بە هاوپەیمانی لەگەڵ هێز و لایەنە سیاسییەکانی دیکە زیاتر لە ٦٠٪ کورسییەکانی پارلمان بەدەست بهێنن و بەو میکانیزمە بتوانن ئەو بنەما دەستوورییانە بگۆڕن کە پێداگری لەسەر یەکێتیی نەتەوەیی و دەوڵەت دەگرن. بنەمای ئەم سەرنج، پرسیار یان ئیدیعایە دەیتوانێ سێ هۆکاری سەرەکیی هەبێت: یان نەناسینی دیموکراسی ، یان نەناسینی دەوڵەتی تورکیا یانیش کەڵکاوەژۆ لە زەینی گشتیی کۆمەڵگەی کوردستان لەپێناو بەرژەوەندیی حیزبی و ئایدیۆلۆژییەکی تایبەت. هەوڵ دەدەم لەم نووسراوەیەدا ئارگیۆمێنتی پێویست لەسەر بنەمای لۆژیکی دەوڵەت و بەتایبەتی دەوڵەتی تورکیا بخەمە روو کە نامومکین بوون یان لانیکەم لەرادەبەدەر ئەستەم بوونی وەها چاوەڕوانییەک بسەلمێنێت. ئەو هیوایەی کە بەشێک لە حیزبە دیموکراسیخوازەکان لەناو نەتەوە بێدەوڵەتەکانی وەک کوردستاندا هەیانە بۆ چوونە ناو وەها پرۆسەیەکی دیموکراتیکەوە کە بتوانن لە ئاکامی خەباتێکی ئەوتۆدا گۆڕانکاریی ئەوەندە گەورە دروست بکەن کە بتوانن بنەما سەرەکییەکانی کانی دەستووری وڵاتی مەبەستیان بگؤرن کە پارێزگاری لە یەکێتیی خاک و دەوڵەت و هەروەها یەکێتیی نەتەوەیی دەکات، پێدەچێ بەبێ سەرنجدان بە کۆنتێکستی دەستووری و کۆمەڵایەتی-فەرهەنگیی ئەو وڵاتە، تەنیا لەسەر بنەمای هیوا بە خودی دیموکراسی ئەو ئیدیعایە بکەن. لە حاڵێکدا دیموکراسی خۆی چوارچێوەیەکی کۆنتێکستچواڵە، واتە دیموکراسییەکان لەناو کۆنتێکستە تایبەتەکانی خۆیاندا دەبێ بخوێندرێنەوە و ئیمکانەکانیان هەڵسەنگێندرێت، ئەگەرچی هەندێک تایبەتمەندیی هاوشێوە لەناو هەموو دیموکراسییەکاندا هەیە، بۆ وێنە ئەوە کە دیموکراسی هیچکات ناتوانێ لە قەبارەی دەوڵەت گەورەتر ببێتەوە. لە وەڵامی ئەو سەرنج و پرسیارەدا کە ئاماژەم پێکرد پێویستە تا ئاستێکی باش بە کۆنتێکستی تورکیادا رۆبچین بزانین لە دیموکراسیی تورکیدا چی تێدەپەڕێت. لە مێژووی دەوڵەتی تورکیادا چوار جار دەستوور نووسراوەتەوە کە دەستووری ساڵی ١٩٦١ لەپاش کوودەتای ١٩٦٠ بە باشترین و دیموکراتترین و لیبێراڵترین دەستووری تورکی دادەنرێت کە گوایە بیستویەک ساڵی تەمەنی ئەم دەستووە هەتا ١٩٨٢ پرشنگدارترین ساڵانی مێژووی دەوڵەتی تورکیا بووە. بەڵام تەنانەت لەو دەستوورەشدا بە هەمان شێوەی سێ دەستوورەکەی دیکەی ئەو وڵاتە دەوڵەت بە هیچ شێوەیەک دابەشهەڵگر نییە، هیچ دانێک بە هەبوونی ئیتنیکی جیا و نەتەوەی جیاوازدا نانێت، هیچ نەتەوەیەکی تر جگە لە نەتەوەی تورک بە فەرمی ناناسێت و هەر تاکێکی هەڵگری ناسنامە و ناشناڵیتیی تورکیایی بە تورک هەژمار دەکات. لە دەستووری ١٩٨٢دا زۆر بە روونی هەر چەشنە هەوڵێکی سیاسی و هەر بانگەشەیەکی هەر لایەنێک بۆ جیابوونەوە یان ئەوەی بە هەر جۆرێک ئاڵنگاری بۆ یەکێتیی دەوڵەت و نەتەوە و خاک دروست بکات قەدەغە کراوە. لە مێژووی دەوڵەتی تورکیادا چەندین جار هەڕەشە بۆ سەر یەکێتیی نەتەوەیی بۆتە هۆکار بۆ هەڵوەشاندنەوەی حیزبە سیاسییەکان. دەستووری تورکیا کاتێک لە پێناسەی فۆرمی کۆماریی دەوڵەتدا پێداگری لەسەر کۆماری دەکات و بە روونی سەروەریی دەوڵەت دەگەڕێنێتەوە بۆ "میللەت" و میللەت بە تورک دەزانێت بەو مانایەیە کە دیموکراسی ناتوانێ ئەو بەرژەوەندییانە کە دەستوور دیاری کردووە بترازێنێت. هەر جووڵەیەکی سیاسی لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژییەکی تایبەت، ئایین، جیاوازیی ئیتنیکی و نەتەوەیی کار بکات تووشی بەربەستی یاسایی دەبێتەوە و لەلایەن دادگای دەستوورییەوە هەڵدەوەشێتەوە. یاسای ژومارە ٢٨٢٠ی دەستووری تورکیا بەڕوونی لە چەند مادەدا مەرجەکانی دامەزراندن، چالاکیکردن، چاودێریکردن و هەڵوەشاندنەوەی پارتە سیاسییەکان رێک دەخات. لە مادەی پێنجەمی ئەم یاسایەدا مەرجەکانی دامەزراندنی پارتە سیاسییەکان دەستنیشان دەکات و دەڵێ پارتێکی سیاسی ناتوانێ لەسەر بنەمای، رەگەز، ئایین یان ناسنامەی نەتەوەیی دابمەزرێت، چونکە ئەمە بە هەڕەشە بۆ سەر یەکێتیی نەتەوەیی، کۆمەڵایەتی و بنەمای سێکیۆلاری دەوڵەت دەزانێت. لە مادەی شەشەمدا هاتووە کە هیچ حیزبێک ناتوانێ ناو، سیمبول یان نیشانەیەک هەڵبگرێت کە تایبەت بێت بە توێژ یان گرووپێکی یاتبەتی "میللەت" بن. چونکە بەگوێرەی دەستووری تورکیا، پارتی سیاسی دەبێ لەپێناو بەرژەوەندیی کۆی میللەت دابمەزرێت. مادەی هەشتاویەکی دەستووری تورکیا تایبەتە بە قەدەغەکردنی هەر چالاکییەکی سیاسی کە بەپێچەوانەی یەکپارچەیی دابەشهەڵنەگری دەوڵەت کار بکات. جیا لەو مادانە، مادەی ٦٨ و ٦٩یش بە هەمان شێوە سەبارەت بە چوارچێوەی چالاکیی حیزبە سیاسییەکان و هەروەها هەڵوەشاندنەوەی پارتە سیاسییەکان بە مەرجی لادان لە بنەما دەستوورییە پەیوەندیدارەکان داڕێژراوە. دادگای دەستووریی تورکیا بەگوێرەی مادەی ١٠١ و چەن مادەیەکی تری دوای ئەویش دەسەڵاتی ئەوەی پێدراوە کە لەپاش بەرزکرانەوە لەلایەن داواکاری گشتیی دادگای باڵای تێهەڵچوونەوە بۆ دادگای دەستوور، ئەو مافەی هەیە کە لەپێناو پاراستنی بەها دەستوورییەکان، ئەو حیزبە کە بۆتە هەڕەشە بۆسەر یەکێتیی نەتەوەیی و کۆمەڵایەتیی و یەکپارچەیی دابەشهەڵنەگری دەوڵەت، هەڵوەشێنێتەوە. ئاماژە بەو بنەما دەستوورییانە بە سەرنجدان بەو ئیدیعایەیە کە گەرەکیەتی لە چوارچێوەی دیموکراسیی دەوڵەتی تورکدا بگاتە ئاستێک لە دەسەڵاتی پارلمانی کە ئەو بنەمایانە بگۆڕێت، لە حاڵێکدا مەرجەکانی دامەزران و کار کردنی خودی ئەو پارتانە بە رادەیەک بەرتەسک و سنووردارن کە لانیکەم رێڕەوی دیموکراتیک ناتوانێ ئەو هیوایە بگەیەنێتە ئەنجام. جیا لە قفڵ و بەستە دەستوورییەکان لەبەرانبەر هەر چەشنە گۆڕانکارییەکی بنەڕەتیی لەو شێوەیە لە دەستووردا، یەکێکی تر لە ئاڵەنگارییەکانی بەر دەم ئەو پارت و لایەنە دیموکراسیخوازانە کۆزەینی سیاسیی کۆمەڵگەی تورکیایە. کۆزەینێک کە لە تەواوی مێژووی دەوڵەتی تورکیادا لەپاش رووخانی ئیمپراتۆریی عوسمانییەوە هەتا ئەمڕۆ گومان لە زەروورەتی پاراستنی یەکپارچەیی خاک و دەوڵەت و یەکێتیی نەتەوەیی ناکات و خۆی بە ئەرکباری پاراستنی زانیوە و دەزانێت. ئەم کۆزەینە بەشێوەی پارالێل لەگەڵ روانگە سیاسییەکانی لایەن و پارتە گەورەکانی ئەو وڵاتەدا گەشەی کردووە. ئەم بنەما دەستوورییانە خۆیان وەک بەهای سیاسی و نەتەوەیی هەم لەلای پارتێکی ناسیۆنالیستی سێکیۆلار وەک جەهەپە، هەم لەلای پارتێکی ناسیۆنالیستی کۆنسێرڤات و ئایینی وەک ئاکپارتی و هەم لای پارتێکێ راستی ناسیۆنالیستی وەک مەهەپە هاوبەشن. ئەم بنەمایانە لەگەڵ گێڕانەوە و نەرەیتیڤی نیشتمانیی تورکیادا تێکەڵ بوون و بە بڕیاری سیاسی یان بە هەڵبژاردنی دیموکراتیک گۆڕانکارییان بەسەردا نایەت بەڵکوو بۆ هەر گۆڕانکارییەکی لەم چەشنە پێویستە کۆی ئەم نەرەیتیڤە بگۆڕدرێت و ئەمەش پێویستیی بە پرۆسەیەکی درێژمەودای پەروەرردەیی و کلتوورسازییەک هەیە کە خودی دەستوور بەهێزترین بەربەستە لەبەردەم هەر چەشنە هەوڵێک بۆ گۆڕینی ئەو نەرەیتیڤ و گێڕانەوە نیشتمانی و نەتەوەییە. جیا لە بەربەستە دەستوورییەکانی بەردەم هەرچەشنە هەموارکردنەوەیەکی دەستوور بەتایبەتی سەبارەت بەو یاسا و مادانە کە تایبەتن بە یەکپارچەیی خاک و دەوڵەت و یەکێتی نەتەوەیی کۆمەڵێک بەربەستی بەمەبەست داڕێژراوی دیکە هەن کە ئەم هەوڵانە زیاتر لە مەحاڵ نزیک دەکەنەوە. بەگوێرەی مادەی ١٧٥ی دەستووری تورکیا هەر چەشنە خواستێکی هەمواکردنی دەستوور پێویستیی بەوەیە کە لەلایەن یەک لەسەر سێی کۆی ئەندامانی پارلمان واتە زیاتر لە ٢٠٠ کەس لە ٦٠٠ ئەندامی ئەنجومەنی نیشتمانیی تورکیاوە پێشنیار بکرێت. ئەم پێشنیارە دەبێ بە دوو خولی دەنگدان لەنێو ئەنجومەنی گەورەی نیشتمانیدا تێپەڕێت کە بۆ هەردووکیان پێویستی بە دەنگی زیاتر لە سێ لەسەر پێنجی کۆی ئەندامان واتە زیاتر لە ٣٦٠ ئەندام هەیە. دەنگدانی یەکەم وەک دەنگدانی پێشوەختە ئەگەر پێشنیاری هەموارکردنەکە پەسەند بکرێت دەچێتە خولی دووهەمەوە بۆ گفتوگۆی ورد لەسەر پێشنیارەکە . ئەمە بەو مانایەیە کە تێپەڕاندنی پێشنیارەکە پێویستیی بە پشتیوانییەکی فراوانی سیاسی هەیە. ئەگەر بێت و پێشنیارەکە زۆرینەی رەها واتە زیاتر لە ٤٠٠ دەنگ لە کۆی ٦٠٠ دەنگ مسۆگەر بکات ئەوا پێویستیی بە ریفراندۆم نابێت و سەرۆک کۆمار دەتوانێ پێشنیاری هەموارکردنەکە راستەوخۆ پەسەند بکات یان بینێرێتە بەر دەم ریفراندۆمێکی سەرتاسەرییەوە. بەڵام بە ٣٦٠ دەنگی مسۆگەرەوە، بەڕێوەبردنی ریفراندۆم لە ئاستی کۆی وڵاتدا دەبێتە ئیجباری. واتە ئەو خەڵکەی کە لە سەرەوە ئاماژەمان پێکرد دەبێ دەنگ بە گۆڕینی ئەو بنەما دەستوورییانە بدەن کە پارێزگاری لە یەکپارچەیی خاک و دەوڵەت و یەکێتیی نەتەوەیی دەکەن. یەکێک لە بەربەستە سەرەکییە دامەزراوەییەکان لە تورکیا بۆ وەها مەبەستێک دروست کردنی کۆدەنگیی سیاسییە لەنێوان ئەو لایەنە سیاسییانە کە زۆرینەیان ئەو بنەما دەستوورییە ئاماژەبۆکراوانە وەک نرخ و بەهای باڵا بۆ خۆیان پێناسە دەکەن. جیا لەوە بەربەستێکی هەرە گەورە و گرینگ دادگای دەستوورییە. واتە دادگای دەستووری تەنانەت دەتوانێ بەسەر ئەنجامی ریفراندۆمی گشتیشدا بچێتەوە بۆ ئەوەی هەڵسەنگاندنی خۆی سەبارەت بە ئاکامی ریفراندۆمی هەموارکردنی دەستوور لەگەڵ بنەما دەستوورییەکانی کۆماری تورکیادا بەڕێوە ببات. لەڕاستیدا بنەماکانی یەکێتیی نەتەوەیی و دابەشهەڵنەگریی دەوڵەت پرسگەلێکن لەسەروو تەنیا یاسا و هەڵبژاردن و ناوەرۆکی گشتیی دیموکراسییەوە لەبەر ئەوەی خودی دیموکراسی ئامرازێکە بۆ پاراستنی ئەو یەکێتی و یەکپارچەییە کە بەشێووەی مێژوویی لە دامەزران و بەردەوامیی هەتا ئێستای تورکیادا رەگاژۆی کردووە و بۆتە یەکێک لە گرینگترین پێکهێنەرەکانی کۆنەستی نەتەوەیی و سیاسی لەلای لانیکەم زۆرینەی بە ئیتنیک تورکی ئەو وڵاتە. لێرەدایە کە دەکرێ بە بێ دڕدۆنگی بگوترێت کە کۆی دەزگای دەوڵەت و حکوومەت و دەستوور و دادگای ئەو وڵاتە وەها داڕێژراون کە کەمترین کەلێن بۆ دروست بوونی هەڕەشەی یاسامەند و دیموکراتیک لەسەر ئەو یەکێتییە دروست نەبێت. ئێستا ئەو لایەن و پارتە سیاسییانەی کە بەتایبەتی لە باکووری کوردستان ئیدیعای ئەوە دەکەن کە بە رێڕەوی دیموکراسی و لەرێگەی پارلمانتاریزمەوە دەتوانن لە قۆناغێکدا دەستیان بە زۆرینەی رەهای دەنگەکانی ئەنجومەنی نیشتمانیی تورکیا رابگات و لە بەرژەوەندیی پرسی نەتەوەیی کوردستان و جیابوونەوەدا دەستووری ئەو وڵاتە هەموار بکەن دەبێ ئەم بەربەستانەی بەر دەمیان بناسن و بزانن کە دەبێ کامانە بەربەست تێپەڕێنن و بۆ ئەو تێپەڕاندنە پێویستییان بە چ هێز و ئیمکاناتێکی سیاسی و مەدەنی هەیە. پێویستە ئەوە رەچاو بکەن بە هاوپەیمانی لەگەڵ کامانە لایەنی سیاسی دەتوانن ئەو ئاکامە بپێکن (بڕواننە ناوەرۆکی پارتە سیاسییە گەورەکانی تورکیا). وەک لە وتاری "هەوساری دیموکراتیک وەک چەکێکی ستراتیژیک" دا ئاماژەم پێکردووە دیموکراسیی دەوڵەتی لەناو دەوڵەتە فرەنەتەوەکاندا هیچکات ناتوانێت لەبەرژەوەندیی چارەسەری پرسی نەتەوەیی و ناسیۆنالیزمی جوداییخواز و دەوڵەتسازدا بێت بەڵکوو ئامرازێکی بەهێزی پاراستنی دەوڵەتی سەردەست و هەروەها داشکاندنی هەبوونی نەتەوەیی نەتەوەی بێدەوڵەتە. خوازیارم هەر لایەن و پارتێکی سیاسی، ئەگەر خاوەنی هەر پرۆژەیەکی سیاسی هەیە بە روونی و راشکاوی روو بە کۆمەڵگەی کوردستان بدوێت و خۆی روون بکاتەوە نەک ئەوەی کەڵکاوەژۆی کۆنەستی نەتەوەیی کوردستان بکات لەپێناو دابینکردنی پێگەی جەماوەری و هێزی سیاسی لەبەرانبەر پارت و لایەنە سیاسییەکانی دیکەدا.
