سەدیق سەعید رواندزی
لە دوای یادگاریی، وێنە تاكە رایەڵە مرۆڤ بە رابردووەوە گرێ دەدات. بەڵام ئەوەی وێنە لە یادگاریی جیا دەكاتەوە بینینە. بێگومان ئەمە بەو مانایە نییە وێنە بەشێك نەبێت لە یادگاریی، بەڵكو بەو مانایەی بینین لە یەكترییان جیا دەكاتەوە. كاتێ بیر لە رابردوو یاخود بیرەوەریی رۆژانی بەسەرچوو دەكەینەوە، هەستێكی غەمگینی دامان دەگرێت. ئەو هەستە غەمگینییە، لە رێگەی فلاشباكەوە بۆ یادگارییەكان دروست دەبێت. ئەم هەستە، رەنگە ماوەیەكی كورت بخایەنێت و وەك بروسكەیەك بە خێرایی بێت و نەمێنێت، بەڵام لە بینینی وێنەدا، ئەو هەستە غەمگینییە قووڵتر و بینینیش زیاتر دەخایەنێت. چونكە لە رێگەی وێنەوە، بەرجەستەی زەمەنێك دەكرێت ساڵانێكە جێمان هێشتووە. نوستالۆژیای گەڕانەوە بۆ رابردوو بە رێگەی بینینی وێنە كۆنەكانەوە، هەم ئازار بەخشە و هەمیش چێژ بەخش، بەو مانایەی لە یەك كاتدا، بە دوو هەستی جیاواز کە خۆشی و غەمگینییە، چێژ لە سەیركردنی وێنەكان دەبینین. رابردوو لە رێگەی وێنەكانەوە، نیشاندانی سەردەمێكە، كە بە هەموو پێوەرێك لە رووی كۆمەڵایەتی، كەسی، خێزانی و گشتی، جیاوازە لە ئێستا. رەنگە لە رێی وێنەوە، مرۆڤ لە ئێستادا ئاشنایەتییەكی ئەگەر كەمیش بێت بۆ ژیانی رابردوو لا دروست ببێت. بۆ نموونە: كە سەیری وێنەیەكی ساڵانی شەستەكان دەكەین، لایەنی بیناسازیی، ژیانی كەسەكان، شێوەی ئەندازەیی خانوو، ژیان و سرووشت و رواڵەتی هەموو شتێكی ژیانمان بۆ روون دەبێتەوە. كەواتە وێنە هێزێكی گەورەی بەستنەوەی مرۆڤی بە رابردوو تێدایە ئەگەر خۆشی ئەو كات لەو زەمەن و شوێنە نەژیابێت، بەڵام بزانێت ژیانكردن لەو سەردەمە چۆن بووە. دیوێكی دیكەی بینینی رابردوو لە رێگەی وێنەوە، دیوە ئازار بەخشەكەیە.
رێگەی وێنەوە
ئەگەر وێنە نەبووایە، هەرگیز شیوەنمان بۆ زەمەنێك نەدەكرد كە رۆیشتووە. ئێمە لە رێگەی وێنەوە دەزانین چ جوانییەكمان لە رابردوو جێهێشتووە. ئەگەر بە وردی سەرنج بدەین، دەبینین زۆر ئەستەمە كەسێك هەبێت لە نەوەكانی پێشوو، لە ئێستادا ئاخ بۆ رابردوو هەڵنەكێشێت. ئەگەرچی ژیانی رابردوو بە بەراورد لەگەڵ ژیانی ئێستا زۆر سادە و هەژار و بێ نەوا بووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا مرۆڤەكان تاسەی گەڕانەوە بۆ رابردوو دەكەن. ئەوە چییە ئەو هەستە لای مرۆڤەكان دروست دەكات كە بگەڕێنەوە رابردوو؟ بە بڕوای من بەختەوەرییە رۆحییەكەیە. مرۆڤەكانی دوێنێ هیچییان نەبوو، بەڵام بەختەوەربوون. مرۆڤ كە بەختەوەری نەبوو لە ژیاندا، هیچ پێداویستییەكی ماددیی و فسیۆلۆژیی ناتوانێ بەختەوەری بكات. سەیر بكەن، كەم كەس هەیە لە ئێستادا خۆزگە بە رابردوو نەخوازێت، لەوانەیە ژیانێكی زۆر سەختیش ژیا بێت، بەڵام لە ئێستادا مرۆڤەكان چونكە لە رووی رۆحییەوە ئاسوودە نین، ئیدی پێویستییەكانی ژیان هیچ بەهایەكییان نییە. رۆحێكی بە هێز، دەتوانێت ژیان بكاتەوە بەر جەستەیەكی بێ هێز و داڕماو، بەڵام هەرگیز جەستەیەكی بەهێز، ناتوانێت رۆحێكی داڕووخاو و لاواز رابگرێت. بەشێكی زۆری ئەو نەخۆشانەی شێرپەنجە دەگرن بە زووی دەمرن. چونكە ئەوان بەرلەوەی نەخۆشییەكە جەستەیان بكوژێت، رۆحیانی كوشتووە. كە مرۆڤیش ئیڕادە و توانا و خۆڕاگری نەما، بێگومان دەڕووخێت. لە راستیدا هەر ئەو بۆ شاییە رۆحیەشە وا لە هەموومان دەكات بەردەوام چاوێكی ژیانمان لە سەر رابردوو بێت و نەتوانین لە بیری بكەین. ئێمە كە تاسەی گەڕانەوە بۆ رابردوو دەكەین لە بنەڕەتدا مەبەستمانە بگەڕێینەوە سەر مرۆڤ و پەیوەندییەكانی، ئامرازە سادە و سەرەتاییەكانی ژیان. جوانییەك لە رابردوودا لە ژیانی هەمووماندا هەیە كە ناتوانین دەستبەرداریی بین. زۆر جار دەگوترێت خێزانەكان لە رابردوودا بە گشتی هەژار بوون، بەڵام دڵ و دەروون و دەستكراوە و بە لوتف بوون، ئەگەر ئەم خەسڵەتەی ژیان لە دوێنێدا بەراورد بكەین بە ئێستا، ئەوا شتێكی تەواو پێچەوانە دەبینین. مرۆڤ لە ئێستادا بەلایەنی كەمەوە لە كۆمەڵگەی ئێمە (زۆرینەی هەرە زۆریان) بە شێوەیەك دەژی و بیر دەكاتەوە، كە تەنها ژیانی خۆی بەلاوە گرنگە و نەرجسیەتێك دایگرتووە، كە باكی بە هیچ جۆرە پەیوەندییەكی كەسی و كۆمەڵایەتی نەبێت و سنوورەكانی ژیان لای ئەو لەوێوە دەست پێ دەكات، كە چەند دەتوانێت بە تەنها بۆ خۆی بژی و بەرژەوەندیییەكانی بپارێزێت و سەرمایە ماددییەكانی لە سەر حسابی سەرمایە رۆحییەكانی، زۆرتر و زیاتر بن.
هەموومان هەست بە ئاسوودەیی بكەین
مرۆڤەكانی دوێنێ، بۆ ئەو كات دەژیان كە تیایدا بوون، هەرگیز بیریان لە سەد ساڵی داهاتووی ژیانییان نەدەكردەوە، بەڵام مرۆڤی ئێستا، وەك ئەوەی تەمەنی نوحی هەبێت، بیر لە هەزار ساڵ ژیانكردن دەكەنەوە. هەندێكییان بیر لە دروستكردن و بیناكردنی پڕۆژەیەك دەكەنەوە، كە تیایدا مەزندەی پەنجا ساڵی داهاتووی تەمەنیشیان دەكەن. بێ ئاگا لەوەی لە چركەیەكی نادیاردا، مردن چۆكی پێ دا ئەدات و ژیانی دەسڕێتەوە. بێگومان ئەمە بەو مانایە نییە مرۆڤ دەستەوەستانی ژیان و پێشكەوتنەكان بوەستێت و هەوڵی بەرەو پێشەوە چوون نەدات، نەخێر، بەڵام گرنگە ئەو هەوڵانە هەر تەنها لە دەوری پێداویستییە مادییەكان نەبینین و چڕنەكەینەوە، بەڵكو هەوڵی پێداویستی دیكەی هزریی و رۆحیش بدەین. ئەگەر بەختەوەری ژیان لە سەرمایەی زۆر و ژیانێكی شاهانە و زەنگینی بووایە، ئێستا دەبوو هەموومان هەست بە ئاسوودەیی بكەین. نابێ ئەوەمان بیر بچێت گەڕانەوەی ئێمە بۆ رابردوو، گەڕانەوەیە بۆ جوانییەكانی دوێنێ، بۆ سۆزو خۆشەویستی و بەخشندەییەكانی دوێنێ، بۆ خۆشەویستی ڕاستەقینە و مرۆڤی متمانەدارو هەڵگری بەها بەرز و جوانییەكانی ژیان. مرۆڤی كورد، بەشێكە لە مرۆڤی رۆژهەڵاتیی كە پەیوەندییە رۆحی و كۆمەڵایەتییەكان بەشێكی سەرەكی ژیانی ڕەنگ ڕێژ دەكەن، بۆیە كاتێ لە ژیانێك دەژیت و هەست دەكات هیچ كام لەو پەیوەندی و جوانییانە بوونییان نەماوە، ئیدی تاسەی گەڕانەوە بۆ رابردوو دەكات. بیرمان نەچێت، مرۆڤ كە دەیەوێت بگەڕێتەوە جوانییەكانی دوێنێ، ئەوەندەی مەبەستییەتی لە ناشرینییەكانی ئەمڕۆ خۆی بشارێتەوە، ئەوەندە مەبەستی گەڕانەوە نییە بۆ رابردوو، كە دڵنیاییە جگە لە خەفەت و غەمگینی، سەرچاوەی هیچی تر نین. ئەم گەڕانەوەیە بۆ رابردوو، هەرتەنها لە سەر ئاستی ژیان و دیوە كۆمەڵایەتییەكە بوونی نییە، بەڵكو زۆرجار كایەی دیكەی ژیانیش دەگرێتەوە وەك (ئەدەب و هونەر). زۆرجار دەگوترێت هەفتاكان قۆناغی زێڕینی شانۆی كوردی بوو، یاخود گۆرانی كوردی لە رابردوودا لە ڕووی هونەرییەوە جوانتر و چێژ بەخشتر بووە لە بەشێكی زۆری گۆرانی ئێستا. لێرەدا ناچینە سەر ئەو هۆكارانەی كە هونەری دوێنێ لە هونەری ئەمڕۆ سەنگینتر و جوانتر دەكەن كە كات و دەرفەتی دەوێت، تەنها مەبەستمان ئەوەیە كە نیشانی بدەین رابردوو لە زۆر ڕووەوە بە بەراورد لەگەڵ ئێستا، جوانتر و پر ماناتر بوو. چونكە لە هەموو شتێكدا پەیام هەبوو، پرەنسیپی مرۆیی و ئەخڵاقی و نیشتمانی گەورە و پیرۆزو مانادار هەبوون، كە دەبوونە چوارچێوەیەك بۆ شوناسی كەسەكان كە نەتوانێت لەو پرەنسیپانە لابدات.
پەیام گرنگە
لە هونەری دوێنێدا، پەیامێك و دۆزێك هەبوو، لە گوتاری شیعریدا، رۆحێكی بەرەنگارییانە و ئازادیخوازانە، دژ بە ستەمی بەعس و جەلادەكانی هەبوو، كە شیعری پیرۆزتر و مەزنتر دەكرد. ئێستا بە گشتی ئەو پەیامە لە هونەر و شیعر و شانۆ و تەنانەت بەشێكی زۆری ژیانی تاكەكانیشدا ونە. تا ئەو رادەیەی كەسانێك جوێندان و قسەی ناشرین بە بەندبێژی و هونەری گۆرانی بزانن. بێگومان لە هەموو شتێكیشدا پەیام گرنگە، چونكە نابێ ئەوەمان بیر بچێت كە دواجار هونەر و ئەدەبیش، دەچنە خزمەت مرۆڤایەتییەوە. نەبوونی ئەو پەیام و پرەنسیپانەشە، وا لە ئێمە دەكات بەردەوام تاسەی گەڕانەوە بۆ رابردوو بكەین، بەردەوام ئاخ بۆ زەمەنێك هەڵكێشین، كە بە زەمەنی سادەیی و جوانی و میهرەبانی دەناسین. ئێمە كاتێ بۆ رابردوو دەگەڕێینەوە، بۆ زەمەن و شوێن وەك ئەبستراكتێك ناگەڕێینەوە، بەڵكو بۆ هەموو ئەو دیاردە و خەسڵەتە جوانانە دەگەڕێینەوە، كە ئەوكات هەبوون. بۆچی دەڵێین هەفتاكان قۆناغی زێڕینی شانۆی كوردییە؟ بۆچی تا ئێستاش درامایەكی وەك (ژاڵە)، گۆرانییەكانی حەمە جەزا لە یادەوەری ئێمە ماونەتەوە؟ لە كاتێكدا بە دەگمەن درامایەكی دوای ڕاپەڕین (جگە لە گەردەلوەل) هەیە بیرمان مابێت؟ ئەوە ئەو پەیام و جوانییانەن كە ئەو كات هەبوون و ئێستا نەماون.
نامانەوێت بیدركێنین
لێرەدا، دەكرێ بپرسین، ئەگەر وێنە وەك پردی بەستنەوەمان بۆ رابردوو نەبووایە چیمان دەكرد؟ چۆن دەمانتوانی ئەگەر بۆ ساتێكی كەمیش بێت، بگەڕێینەوە رابردوو؟ بێگومان ئەوكات غەمگینییەكەمان قووڵتر و بە ئازار تر دەبوو. هەرچەندە گەڕانەوەش بۆ رابردوو لە رێگەی وێنەوە، دیسانەوە ئازارمان دەدات، بەڵام چێژیشی لێ وەردەگرین. ئەم هەموو تاسەی گەڕانەوەیە بۆ رابردوو، كۆنخوازیی و گەڕانەوە نییە بۆ دواوە، كە رەنگە كەسانێك وا لێكی بدەنەوە، بە پێچەوانەوە هەقیقەتێكە، كە لە ناخ و بیر كردنەوەی زۆربەمان دایە، بەڵام نامانەوێت بیدركێنین. رەنگە زۆرینەی مرۆڤەكان، بە جۆرێك لە جۆرەكان، وەك بەختەوەرێك و كەسێكی زۆر نۆرماڵ و پەیوەست بە ژیانی ئاڵۆز و جەنجاڵی ئێستا خۆی نیشان بدات، بەڵام ئەوانیش لە ناخی خۆیاندا، هەڵگری ئەو بەختەوەرییە راستەقینەیە نین، كە بشێ مرۆڤ لە هەموو رووێكەوە ئاسوودە بكات. هەرگیز ناتوانین رابردوو لە بیربكەین. رەسول هەمزەتۆڤ دەڵێت:( ئەوەی گولـلە بە رابردووەوە بنێت، داهاتوو تۆپی پێوە دەنێت!) لێرەوە وێنەكانی دوێنێ دەمانبەستنەوە بە سەردەمێكی زێڕین، بەڵام بە راستیش ئازارمان دەدەن.
سەرچاوە؛ کوردستانی نوێ
