ئا: محەمەد كەریم
بەپێی ئەفسانەی یەكێك لە هۆزە كۆنەكانی كالیفۆرنیا، خوڵقێنەری دنیا ناوی ناگایجۆیە. ناگایجۆ بۆ دروستكردنی جیهان چوار پایەی دانا بۆ ئەوەی ئاسمان جێگیر بكات، پاشان زەوی دروستكرد. دواتر بە دەوری زەویدا خولایەوە و بوونەوەرەكانی دروستكرد. ئەفسانەكە باسی وردەكاریی دروستكردنی دەریا و رووبار و مرۆڤ لە نێر و مێ و ئاژەڵان دەكات بەبێ ئاماژەدان بە دروستكردنی سەگ، بەڵام لە كۆتاییدا باسی ئەوە دەكات كاتێ ناگایجۆ بەپێوە وەستابوو سەگێكی لە تەنیشتەوە بوو، بەو پێیە باسی ئەوە دەكات خواوەند پێشان سەگێكی هەبووە. ئەفسانەكە بوونی مرۆڤ بەبێ سەگ وا دەبینێ كە قابیلی باوەڕپێكردن نییە تا ئەو شوێنەی كە دەڵێت سەگ هەمیشە لەسەر زەوی هەبووە و سەرەنجام ئەوە رادەگەیەنێت دوای دروستكردنی جیهان لە راستیدا سەگ هەمیشە بە مرۆڤەوە لكاوە، بۆنی كردووە، شتی دۆزیوەتەوە، گوێ قوڵاخ بووە. گوایە خواوەند پاش ماوەیەك لەگەڵ سەگەكەی بەرەو باكوور چووە.
وادیارە پێشینەی پێكەوەژیانی سەگ و مرۆڤ دەگەڕێتەوە بۆ سێ تا حەوت هەزار ساڵ پێش كشتوكاڵ. ئێسك و پروسكی سەگ لە عیراق دۆزراوەتەوە بەپێی ئەوە بوونی سەگ لەم وڵاتە بە پانزە هەزار ساڵ مەزەندە دەكرێت. لە ئەمریكا كۆمەڵێ ئێسقان دۆزراونەتەوە، بەو پێیە یانزە هەزار ساڵ پێش ئێستا مرۆڤ و سەگ پێكەوە بوون. لە وڵاتانی ئەسكەندەناڤیا، نزیكەی دە هەزار ساڵ پێش ئێستا دوو جۆری سەگ لەوێ ناسێنراون. لە چینیش هەر لەو ماوانەدا سەگ و مرۆڤ پێكەوە ژیاون.
جاك لەندەن
دەتوانین توێژینەوەیەكی دوور و درێژ لەو بارەیەوە بكەین كە نووسەران سەگیان لە چیرۆك و رۆمانەكانیاندا باسكردووە و سەگ لە زیهنی مرۆڤدا بە جدی ئامادەگی هەبووە. بەڵام بە چاوپێداخشانێكی خێرا بە ئەدەبدا، جاك لەندەن گورگە بەشكۆكانی زیاتر لە چیرۆك و رۆمانەكانی دیكە لە یادەوەریدا ماونەتەوە. لە چیرۆك و رۆمانەكانی جاك لەندەندا گورگ و سەگ بران بەتایبەتی لەم دوو كتێبەیدا باسی سەگ و گورگی كردووە. رۆمانی (هاواری بیابان، 1904) و رۆمانی (دان چەرموو). رۆمانی هاواری بیابان بەسەرهاتی سەگێكە بە ناوی (باك) كە حەزی بە ژیانی بیابانە و دوای مردنی خاوەنە میهرەبانەكەی بەرەو بیابان مل دەنێ بۆ ئەوەی بچێتە ناو گەلەگورگ و لەناو براكانی دارستانیدا بە شادی بچەپێ و بقروسكێنێت.
دان چەرموو، یەكەمجار، بە شێوەی یاداشت بڵاوكرایەوە و جاك لەندەن تیایدا باسی ژیانی سەگێك دەكات كە خوێنی گورگی تیایە. شێوازی رۆمانەكە لەسەر بنەمای رووبەڕووبوونەوەی شارستانیەت لەگەڵ خووی كێویدا بنیاتنراوە. دان چەرموو دێڵەگورگێکی زیرەكە، درێژەی چیرۆكەكەی هێندە پەیوەندی بەم بابەتەوە نییە كە قسەی لەسەر دەكەین.
لە ساڵی 1963دا نووسەرێكی كەنەدایی بە ناوی (فارلی مۆوات- Farley Mowat) كتێبێكی نووسی بە ناونیشانی «گورگ ناگری» ئەم كتێبە بە پێچەوانەی بۆچوونی میللی و ئەفسانە نیگەتیڤەكانەوە سەبارەت بە گورگ، بەچاوی بەزەییەوە لە گورگ دەڕوانێت كە سەرنجی زۆر كەسی بەلای خۆیدا راكێشا و فیلمێكیشی لێ دروستكرا كە پێشوازییەكی زۆری لێكرا. كتێبەكەی مۆوات رەخنەیەكی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا سەبارەت بە نەخشەی كۆنترۆڵی گورگ لە ئەمریكای باكوور و لە ساڵی 1974، گورگی خۆڵەمێشی گەڕایەوە بۆ لانەكەی خۆی لە باكووری مەشیگان. فارلی مۆوات نووسەر و ژینگە دۆست بوو كە كتێبەكانی بۆ پەنجا و دوو زمان تەرجەمەكراون. كتێبێكی بەناوبانگی دیكەی ئەم نووسەرە لە دوای كتێبی «گورگ ناگری» ناوی «گەلە ئاسكەكێوی» بوو كە ناوبانگێكی زۆری بۆ پەیداكرد.
پەیوەندی نێوان مرۆڤ و سەگ
نووسەرانی تریش بایەخیان بە پەیوەندی نێوان سەگ و مرۆڤ یان گورگ و مرۆڤ داوە. لە چیرۆك و رۆمانی فارسیدا سەگ و گورگ زۆرجار دیمەنی ترس بوون یان شووم بوون. سەرەڕای ئەوەی لە فەرهەنگی میللیدا لە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ سەگدا كە بە ناوی ئەم ئاژەڵەوە پێكهاتەیەكی جیاواز لە دروستكردنی جنێودا بەكارهێنراوە، بەكارهێنانی زاراوەی سەگ لە ناونیشانی چیرۆك و رۆمان و فیلمەكاندا لە خودی سەگ لە ئەدەبدا زیاتر ئامادەگی هەیە. بەپێی تێپەڕینی رۆژگار سەگ لە زمانە جیاوازەكاندا مانای جیاجیای هەبووە و دەستەواژەی وەكو ژیانی سەگ ئاسا، سەگ دڵ، سەگ راونان، رۆژگاری سەگ و دەستەواژە و زاراوەی لەم جۆرە دروستكراوە جاریوابووە روانینێكی پڕ بەزەیی و جاریواشبووە روانینی سووكایەتی ئامێز بووە بۆ سەگ و حیكایەتی پەیوەندی و هەڵاتنی مرۆڤە لە سەگ. سەگ لە چیرۆك و رۆمانی فارسیدا جاریوایە رەمزی بەزەیی و رەحمە، ژیانی سەخت و جاریواش بووە نیشانەی دانایی و پێشبینی مەترسی بووە.
سەگی بەرەڵا
بەناوبانگترین كورتەچیرۆكی فارسی لەم بارەیەوە «سگ ولگرد- سەگی بەرەڵا»ی سادقی هیدایەتە. چیرۆكەكە روانینێكی مرۆڤانەی هەیە بۆ سەگ و رەمزی مرۆڤێكی بێلانە و تیاماوە لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا سادقی هیدایەت لەم چیرۆكە لەسەر روانینی مرۆڤانەی خۆی سوورە و بەكارهێنانی سەگ بۆ تەنیا بۆ باسكردنی كێشەی مرۆڤێكە و لەم رووەوە نەكەوتۆتە ناو چوارچێوەی ژیانی ئەو كۆمەڵە وتارەوە.
لە ئێران، لە كۆنەوە سەگ پێگەیەكی گرنگی هەبووە و لەناو پێكهاتە دینییەكاندا خۆشەویست بووە و بایەخی پێدراوە، ئەمەش لە بەرەبەیانی فۆرمەڵەبوونی شارستانییەتەوە لەم وڵاتەدا بەردەوام بووە هەتا سەرهەڵدانی ئیسلام، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی ئیسلامدا ئەم مەسەلەیە تەواو پێچەوانە بۆتەوە.
لە كەلتورەكانی تریشدا تەقریبەن هەر بەو شێوەیەیە. هەندێك كەلتور بە ئاژەڵێكی پیس و ناپاكی دەزانن و هەندێ كەلتوری تریش بە هاوشانی ئاژەڵەكانی تری دەزانن. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا مرۆڤ چ سەگی خۆشویستبێت یان بە نەفرەتی كردبێت، هەمیشە لە سەگ نزیك بووە و لەگەڵیدا ژیاوە. ئەو بابەتەی كەمتر بایەخی پێدراوە هۆكار و چۆنێتی پەیوەندی نێوان مرۆڤ و سەگ بووە. بێگومان شێواز و رێوڕەسمی كەلتورەكان رۆڵی هەبووە لە فۆرمەڵەبوونی ئەو جۆرە پەیوەندییەدا، بەڵام دەسكەوتنی ئەو شێواز و رێوڕەسمی فۆرمەڵەبوونەی پەیوەندی نێوان مرۆڤ و سەگ بەشێوەیەكی تایبەتی ئەوەندە ئاسان نییە و لەم بارەیەوە سەرچاوەیەكی ئەوتۆ لەبەردەستدا نییە.
سەرنجی زۆربەی شوێنەوارناسان و مرۆڤناسان زیاتر لەسەر مەسەلە مرۆییەكان بووە و ئەگەر جاربەجارێك باسی مەسەلەكانی نێوان مرۆڤ و ئاژەڵیان كردبێت لە سنووری روونكردنەوەی رەفتار و كاردانەوەی مرۆڤەكاندا بووە. بەڕای توێژەران تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان مرۆڤ لەو لایەنەوە گرنگە کە لە رێگەیەوە دەتوانرێت لایەنی گۆڕانكاریی فیزیكی و رەفتاری سەگ روون بكرێتەوە.
توێژەران نازانن بۆچی مرۆڤ رەفتاری جیا جیای لەگەڵ سەگدا كردووە. بەڵام پێدراوە تازەكان ئەوە نیشان دەدەن مرۆڤەكان تەنیا لەگەڵ ئەو سەگانەدا پەیوەندی هەمیشەییان دروستكردووە كە پێیان وابووە بۆ خواست و تایبەتمەندیی كەلتوری ئەوان گرنگ بوون.
سەرچاوە: knwe
