هیچ چەمكێك هێندەی سیاسەت لە كۆمەڵگەی ئێمەدا، بەركار نییە. بە جۆرێك بووەتە گوزارشتێكی زمانەوانی رۆژانەیی و بەردەوام لەلایەن چین و توێژەكانی كۆمەڵگە دەگوترێتەوە و باسی سیاسەت دەكرێت. ئێمە چونكە سیاسەت لە حزبایەتیدا كورت دەكەینەوە، بۆیە سیاسەت بە تەنها وەك كردەیەكی حزبیانە كە سەرچاوەی هەموو كێشە و گرفتەكانی كۆمەڵگە بێت دەبینین. لە كاتێكدا سیاسەت چەمێكە گەورەتر لەو روانینە و هونەری بەڕێوەبردن و رێكخستنی ژیان و كۆمەڵگەیە. تاكو ئێستاش، بە مانا زانستی و مۆدێرنەكەی، كۆمەڵگەی ئێمە لە سیاسەت و بیری سیاسیانە نەگەیشتووە، بۆیە جۆرە تێگەیشتنێكمان بۆ ئەم چەمكە لا دروست بووە، كە بەردەوام نەرێنییانە بڕوانینە سیاسەت و دنیای سیاسەت. بەلایەنی كەمەوە، سەدەیەكە ئێمە باسی سیاسەت دەكەین، بەڵام چەند زانستیانە سیاسەت دەكەین و لێی تێگەیشتووین، ئەمەیان پرسیارە گرنگەكەیە. كتێبی (رەهەندەكانی بیری سیاسی)، باس لە بایەخی بیری سیاسی و رۆڵی لە هوشیاركردنەوە و پێشخستنی كۆمەڵگە و سەرەتاكانی هزری سیاسیانە لە باشووری كوردستان دەكات. ئەم كتێبە، لە كۆمەڵە وتارێكی هزری و سیاسی پێكهاتووە، كە دواجار هەموویان دەچنە بواری رەهەندەكانی بیری سیاسی و قوتابخانەكانی هزری سیاسیانە و پراكتێزەكردنیان لە كۆمەڵگەدا.
سەرەتایەكیان بۆ هزری سیاسی كوردی بونیاد نا
لە دەسپێكی كتێبەكەدا، نووسەر باس لە دەركەوتنەكانی بیری سیاسی لە كۆمەڵگەی كوردی دەكات و لە رووی مێژووییەوە دەیگەڕێنێتەوە بۆ سەرەتاكانی سەدەی رابردوو، بە تایبەتیش لە دەیەی سییەكاندا. دەركەوتنی هزری سیاسی لەو كاتدا، لە چوارچێوەی فۆرمۆڵەبوونێكی سیاسیانە نەبووە، بەڵكو ئەو هزرە لە نێو دنیای نووسین و ئەدەبیات چەكەرە دەكات و دواتر چوارچێوەیەكی سیاسیانە وەردەگرێت. نووسەر ئاماژە بەوە دەدات كە لە سییەكانی سەدەی ڕابردوودا، ژمارەیەك لە خوێنەوار و دەرچووی زانكۆ لە بەغدا، دوای تەواوكردنی خوێندن و بە تایبەتیش فێربوونی زمانی ئینگلیزی، سەرەتایەكیان بۆ هزری سیاسی كوردی بونیاد نا و لە دەسپێكیش لە رێگەی دەركردنی گۆڤار و رۆژنامە و بزاوتێكی رۆشنبیرییەوە، توانیان لە ژێر كاریگەریەتی هزری سیاسی ئەو كات و ئەو گۆڕانكاریانەی ئەو كات، بە تایبەتیش لە دوای نەمانی دەسەڵاتی كۆنەخوازانەی عوسمانییەكان، بنەمایەك بۆ هزری سیاسی دابڕێژن و بیرو بۆچوونەكانی خۆیان دەرببڕن، ئەمەش بووە سەرەتایەك كە لەوێوە بناغەی حزبی سیاسی لە شێوەی هیوا و پاشان رزگاری و شۆڕش بونیاد بنرێت. بەمەش یەكەم دەركەوتنی هزری سیاسییانە لە باشووری كوردستاندا بە مانا مۆدێرنەكەی، لە سەر دەستی ئەو بژاردە رۆشنبیر و خوێندەوارە بوو كە تێگەیشتنێكی دیكەی جیاوازیان بۆ سیاسەت و رووداوەكان هەبوو.
ئەم بناغە هزرییە
ئەم كرانەوەیە، بە گۆڕانكاریەكی گرنگی هزری و سیاسی دادەنرێت، كە ئەو نوخبە خوێندەوارە هێنایانە ئاراوە و توانیان جێ بە ئیلیتی تەقلیدی و بیرداخراو لەق بكەن كە تا ئەو كات باڵادەست بوو بەسەر هزری سیاسیانەوە. ئەم بناغە هزرییە، بووە سەرەتایەك كە هزری سیاسی لە فۆڕمۆڵەبوونێكی رۆشنبیریی و ئەدەبییەوە، ببێتە هزرێكی سیاسی و دواتریش هەمان ئەو بژاردەیە رۆڵیان لە پێكهێنانی حزبی سیاسی بینی و توانیان بنەماكانی بیری سیاسی بە جەماوەری بكەن لە چوارچێوەی حزبی سیاسیدا. كە ئەمەش بە مانای كرانەوەی هزری و هوشیاری كۆمەڵایەتی و سیاسی كۆمەڵگە دێت. ئەو بژاردە خوێندەوار و سیاسی و روناكبیریە، توانیان سەرەتایەك بۆ بیری سیاسی كورد دابڕێژن، بەڵام گرفت لەوە دابوو، نەیانتوانی پراكتیزەی ئەو هزرە سیاسییە، لە چوارچێوەی دەسەڵاتدا بكەن، بۆیە بە بڕوای نووسەر، ئەو ئیلیتە بە درێژایی مێژووی سیاسی كورد هەر لە سییەكانەوە تا راپەڕین، نەیتوانی دەسەڵات بگرێتە دەست. ئەمەش هۆكاری دیاریكراوی خۆی هەبوو. بە بڕوای نووسەر، یەكێك لە دیارترین ئەو بەربەستانەی بووە هۆكارێك كە ئەو بژاردەیە نەتوانێت ئەو بیرە سیاسییە لە تیۆرەوە بكاتە كردار و لە زەمینەی واقیع پراكتێزەی بكات، ستراكتۆری كۆمەڵایەتییانەی كۆمەڵگەی كوردی بوو، چونكە ئەو كۆمەڵگەیە، لە رووی پێكهاتەی كۆمەڵایەتییەوە، لە خێڵ و عەشیرەت پێكهاتووە و ئەو بونیادەش، زاڵە بەسەر بیركردنەوەیەكی نەتەوەیانە و تاكەكان لە بری هاوسۆزی و هاوتێگەیشتنی نەتەوەیانە، ئەوا لەسەر بنەمای خوێن و خێل و خزم بیر دەكەنەوە و رەفتار دەكەن، بە تایبەتیش لە سەدەی رابردوودا، بەمەش كۆمەڵگەی كوردی، هێندەی بەلای ئەقڵیەتی كوێخا و دەرەبەگەكانەوە دایشكاندەوە، هێندە بایەخی بە بیركردنەوەی ئەو نوخبە سیاسیە نەدا و بەمەش پەراوێز خران و دژایەتی كران.
كۆمەڵگەی كورد هوشیار بێتەوە
لە سەرێكی دیكەوە، لە بەرژەوەندی دەسەڵات و نەتەوەی سەردەست نەبوو، كۆمەڵگەی كورد هوشیار بێتەوە و درك بە مافە نەتەوەیی و سیاسییەكانی بكات، چونكە ئەمە راستەوخۆ دەبووە مەترسی لەسەر هەژموون و فەرمانرەوای نەتەوەی سەردەست، كە كورد بیر لە جیابوونەوە دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی بكاتەوە، بۆیە بەردەوام ئەوانیش دژایەتی ئەو نوخبەیان دەكردوو هاوكار و پاڵپشتی دەرەبەگ و ئەرستۆكراتەكان بوون، ئەمە وێرای دژایەتی بەردەوامی كورد، وەستانەوە لە ئاست جووڵانەوە سیاسی و شۆڕشگێریەكانی لە هەر چوار پارچەی كوردستان. ئەم هۆكارانە و گەلێكی دیكە بە سەر یەكەوە رێگر بوون لەوەی بیری سیاسی كوردی لە بیرێكی ئیلیتیەوە، واتا تایبەت بە بژاردەیەكی سیاسی، ببێتە بیرێكی جەماوەریانە و لە بزاوتە سیاسی و جەماوەرییەكان و فۆڕمەكانی بەرێوەبردن رەنگ بداتەوە. بە تایبەتیش كە كۆمەڵگەی كوردی بە ئێستاشەوە توند دەستی بەو ترادسیۆنە میللی و خێڵەكییانەوە گرتووە لە بری بیركردنەوەی نەتەوەیانە. بەمەش گەشەی هزرییانەی كۆمەڵگەی كوردی هاوتەریب لەگەڵ نەتەوەكانی دیكەی دنیا، بە تایبەتیش لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە نەڕۆیشت. چونكە كورد، بیركردنەوەیەكی خێڵەكیانەی داخراوی هەبوو، سەرەنجام ئەو بژاردەیە لە دەرەوەی دەسەڵات و بەڕێوەبردن مانەوە و بیری سیاسی كورد، لە بیرێكی بژاردەیەوە نەبووە بیرێكی جەماوەری تاكو راپەڕین. پاڵپشتیكردنی دەسەلاتدارانی عێراقی لە چینی دەرەبەگ و ئاغاو كوێخاكان، یەكگرتنەوەی بەرژەوەندیەكانیان، هۆكارێكی دیكەی فۆرمۆڵەنەبوونی ئەو بیرە بوو، چونكە لەبەرژەوەندی ئەوان نەبوو، گەلی كورد هوشیار بێتەوەو درك بە مافەكانی بكات. لە وتارێكی دیكەیدا، نووسەر باس لە هەردوو چەمكی هوشیاری سیاسی و كەلتوری سیاسی و جیاكردنەوەیان لە هوشیاری كۆمەڵایەتی دەكات.
ئەم دوو هوشیارییە جیاوازن
بێگومان لە ئەدەبیاتی سیاسی ئێمەدا وا باوە، كە هوشیاری سیاسی بە مانای هوشیاری كۆمەڵایەتی دێت، بەڵام نووسەر ئاماژە بەوە دەدات، كە ئەم دوو هوشیارییە جیاوازن لە یەكتری و هوشیاری كۆمەڵایەتی دەركەوتەیەكی كۆمەڵایەتی خۆرسكانەیە و لە سەردەمی كۆنەوە بوونی هەیە و بەستراوەتەوە بە بەها و نەریتە كۆمەڵایەتییەكان، كە لە نەوەیەكەوە پارێزاراوە و دەگوازرێتەوە بۆ نەوەیەكی دیكە و سەرەنجام دەبێتە بەشێك لە نەریتی كۆمەڵایەتییانەی پەیڕە و كراو لەلایەن حەشامات. وەك پابەند بوون بە داب و نەریت و هەندێك خەسڵەتی میللی و خێڵەكییانە. كە ئەمانەش لە دەرەوەی هوشیاری سیاسین، كە هوشیاری نەتەوەیی بە گشتی دەگرێتەوە. هوشیاری كۆمەڵایەتی، لەو كار و بزاوت و چاڵاكییانەی خەڵك رەنگدەداتەوە كە هەیانە، مەرجیش نییە ئەو چالاكییانە، پەیوەندیان بە رەهەندی سیاسییەوە هەبێت. بەڵكو زۆرجار لە هەندێك داواكاری جەماوەریانەی ئاسایی كورت دەكرێتەوە، كە لە دەرەوەی داواكاری و هوشیاری سیاسی بن. هەڵبەتە ئەگەر هوشیاری كۆمەڵایەتیش بە هوشیاری سیاسی بزانین، ئەوا دەبوو ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا، درككردنێكی گەورەی هزری و سیاسییانە بە كێشە و گرفتە كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و خزمەتگوزارییەكان هەبووایە، بەڵام ئەم هوشیارییە، هەر تەنها لە فۆڕمێكی بیركردنەوەی ئاسایانە دەمێنێتەوە و فۆرمۆڵە نابێت بۆ هوشیاری سیاسییانە، كە هەموو ئەو بەهاو پرەنسیپ و رێبازە سیاسیانە دەگرێتەوە، كە پەیوەندی راستەوخۆیان بە دەسەڵاتی سیاسی و دامەزراوە سیاسیەكانەوە هەیە، وەك ئازادی و یەكسانی و دادی كۆمەڵایەتی و دیموكراسیەت و سیستەمی سیاسی. هەرچی سەبارەت بە كەلتوری سیاسیشە، كە جیایە لە هوشیاری سیاسی، ئەوا نووسەر ئاماژە بەوە دەدات كە كەلتوری سیاسی، لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە دێتە نێو زانستی سیاسەت و مەبەست لەو چەمكە، بریتیە لە هەوڵدان بۆ زاڵبوون بە سەر بۆچوونی رۆتینی و قانوونیانە بۆ سیاسەت. خوێنەوەی دیاردە سیاسیەكان و بەستنەوەیانە بە كەلتوری ئەنترۆپۆلۆژیانەی كۆمەلگەكان و دیراسەكردنی رەهەندی كۆمەڵایەتییانەی تاكەكانی هەر كۆمەڵگەیەكە بە جیا لە یەكتری.
هەروەها راڤەی پەیوەندی عاتیفی و سایكۆلۆژی و كۆمەڵایەتی نێوان ئەندامانی گرووپە سیاسییەكان و فۆڕمەكانی بەڕێوەبردن بكرێت. لە كۆمەڵگەی ئێمەدا، تا ئێستاش كەلتوری سیاسی تێكەڵ بە كەلتوری كۆمەڵایەتییانەی مرۆڤەكان دەكرێت و گەلێك جار كورت دەكرێتەوە لە هەندێك رەفتار و دەربڕینی سیاسیانەی كەسێك، لە كاتێكدا ئەم چەمكە، مانایەكی فراوانتری هەیە و میتۆدێكە بۆ خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی رەهەندی سیاسیانەی كۆمەڵگە. ئەم كتێبە، لە چەندین بابەتی دیكەی وەك: (لیبرالیزم _ سۆسیال دیموكرات _ تۆتالیتاریزم _ ڕیفۆرم ) و گەلێك چەمكی دیكە دەدوێت، بۆیە خوێنەوەی كتێبەكە بەگشتی بۆ خوێنەران و بەتایبەتیش سیاسی و ئەندامانی حزب، گرنگە و بایەخی خۆی هەیە، لە ئاشناكردنیان بە گەلێك زاراوە و چەمكی سیاسی.
سدیق سەعید رواندزی
سەرچاوە: knwe
