پێویستە هەموو کەس بەئاگا بێت لەوەی کاتێک راگەیاندن دەکرێتە ئامرازی ساغ كردنەوەی كاڵای خراپ و زیانبەخش، وەك ژەهر دەڕژێنرێتە فەزای گشتی و ژینگەی كۆمەلایەتی، بە جۆرێك هیچی کەمتر نیە لەو ڤایرۆس و پەتا جیهانیانەی کە رووبەرووی مرۆڤ دەبنەوە، هەندێک بە تەواوی دەبنە قوربانی و هەندێکیش گیرۆدەی دەستین، ئەوەی دەمێنێتەوە بە سەلامەتی خەڵکە هۆشیار و تێگەیشتتوو فکر فراوانەکەیە لە بەکارهێنان و بەکاربردنی.
ئەمڕۆ ئەگەر سەرژمێرییەک بکرێت رێژەیەکی بەرچاو لە خەڵک بەکارهێنەری سۆشیال میدیان بەجۆرێک زیادەڕەوی تێدا دەکرێت، بوار بۆ چالاکی تری رۆژانە لە ژیانی تاک ناهێڵێتەوە، ئەگەر دەرئەنجام و بابەت و بڵاوکراوەکان تەندروست و پڕبەها بن، یان زانست و زانیاری دروست بن، دەکرێت فکر و رۆشنبیری مرۆڤ بەخێرایی و بە ئەندازەیەکی زۆر پەرە پێبدات، ئەگەر پێچەوانەکەشی بێت ئەوا تاک و کۆمەڵگە بەرەو ئاقارێکی خراپی کۆمەڵایەتی و پەرەوەردەیی و ئاسایشی دەبات.
ئەزموونی پەرتەوازەیی و بێ سەروبەری لە سۆشیال میدیا لە عیراق و هەرێمی کوردستان ئەزموونێکی نوێیە و خەریکە تێگەیشتن لەو بێسەرووبەرەی میدیا دێتە ئاراوە، گرنگ هەنگاوی جدییە بۆ کۆنترۆڵکردن و سنوردارکردنی لەلایەن فەرمانگە پەیوەندیدارەکانی حکومەت و بڵاوکردنەوەی هۆشیاری زیاتری وەرگرەکان.
ئەزموونی خراپ و بێ کۆنترۆڵی سۆشیال میدیا لەوڵاتانی تر تێپەڕێوە، کار لەسەر ئەوە دەکرێت وەرگر هۆشیار بکرێتەوە وەک چۆن خواردنێکی زیان بەخش زیان بە تەندروستی جەستە دەگەیەنێت، ئاوهاش هەواڵ و بابەتی ناڕاست زیان بە کەلتور و ئاداب و ئاسایش و پەروەردە و لایەنی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگە دەگەیەنێت.
كۆمەڵگە لە ئەڵمانیادا تێكدەدات
لە ئەڵمانیا، كۆمپانیای ڤۆدافۆن توێژینەوەیەكی لەسەر گەنجان كردووە كە %75 ی گەنجان پێیان باش بووە لە خوێندنگەكاندا باس لە چۆنێتی هەڵسوكەت لەگەڵ هەواڵی درۆدا بكەن، چونكە پێیانوایە هەواڵی درۆ پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و یەكگرتوویی كۆمەڵگە لە ئەڵمانیادا تێكدەدات، كە زۆربەی هەواڵەكان بریتین لە بڵاوكردنەوەی رق و كینە و جیاوازیی رەگەزیی و ئایینی و مەزهەبی.
بە پێی ئەو توێژینەوەیە %58ی ئەو گەنجانە پێیان باشە ئەوانەی لەسەر پێگە ئەلكترۆنییەكان كار دەكەن، رووبەڕووی هەواڵی درۆ ببنەوە. %46 پێیان باشە هۆیەكانی راگەیاندن ئاگاداری ئەم كێشەیە بن و كاری پێویستی لەسەر بكەن.
هاوکات لێپرسراوی بەشی بەرهەمهێنانی یوتوبیش دەڵێت: «بە داخەوە نزیكەی 10 ملیۆن ڤیدیۆی هەواڵی ناراست لە سەر كۆرۆنا بڵاوكراوەتەوە و زۆربەشیان بینەریان ناگاتە 10 بینەر، بەڵام یوتوب ستراتیژییەكی تازەی داهێناوە لەسەر سڕینەوەی ئەو ڤیدیۆییانە و لەمەودا رێكاری پێویست دەگرێتەبەر بەرامبەر ئەو كەناڵانەی ئەو جۆرە كارانە دەكەن.
ئەرکەکە لەسەر حکومەتە
بابەتەکە جیهانییە، کۆنترۆڵکردن و بەکارهێنانی بەشێوەی تەندروست و بەکارهێنانی بۆ ماوەیەکی دیاری کراو لەلایەن تاکەوە بەشێوەیەک نەگاتە رادەی ئالودەبوون، بەشێک لە ئەرکەکە لەسەر حکومەتە، کارکردنی دامەزراوە و کەناڵە میدیا رەسمییەکان بەشێوەیەکی تەندروست و پابەندکردنیان بە بڵاونەکردنەوەی هەواڵی بێ بنەما و ناڕاست لە بەرژەوەندی لایەنێک یان یان کەسێک، وەرگرتنی رۆژنامەنووسی راهێنراو لە میدیا و دامەزراوە میدیایەکان، سنووردارکردنی میدیا و پێدانی مۆڵەتی کارکردن لە وڵات بەشێکن لە هەوڵی کۆنترۆڵکردنی بێسەروبەری سۆشیال میدیا، لەلایەکیترەوە پێنەدانی زانیاری و لێدوان لە لایەن فەرمانگەکانی حکومەتەوە بەدەزگا و میدیایی ناڕەسمی و نەناسراو و بێ مۆڵەت.
رێکخستنەوەی ئەرکی حکومەت و رێکخراوەکان و تاکە، تیایدا پەروەردە و مامۆستایانی ئاینی و ناوەندە ئەکادیمیەکان و دامەزراوەکانی تایبەتمەند لەحکومەت دەتوانن رۆڵی تێدا بگێڕن.
بە پێی نوێترین توێژینەوە
چونکە بەکارهێنەرانی ئینتەرنێت بۆتە بەشێکی گەورەی ژیانی هەموان، کاتی بەکارهێنان سنوردار نیە، بە پێی نوێترین توێژینەوە لە ئێستادا لەسەرئاستی جیهان (520) ملیۆن كەس ئالودەی بەكارهێنانی ئینتەرنێت بوون، بۆ ئەوەی لانیکەم ئالوودەبوونی تاک بە سۆشیال میدیا و ئینتەرنێت کۆنترۆڵ بکرێت و رێژەکەی کەم بکرێتەوە لە هەرێمی کوردستان.
ئەگەر تەماشایەکی دەوروبەری خۆشمان بکەین، بە تایبەت ئەوەی کەسانەی رۆژانە زیاد لە پێویست ئینتەرنێت بەكاردەهێنن، هەروەك لەكاتی بچڕانی هێڵی ئینتەرنێتدا هەست بە نائارامی دەكەن و لە سەفەر و گەشتەكانیاندا بەر لە هەموو كارێك بەدوای هێڵی ئینتەرنێتدا دەگەڕێن و كاروباری ماڵ و ئەركی خێزانی و كۆمەڵایەتی و كارگێڕی پشتگوێ دەخەن، دەکرێت ئەم کەسانە هۆشیار بکرێنەوە دووبارە وردە وردە دەست بەكارەكانی پێش ئالودەبوونی ئینتەرنێت بكاتەوە، لەهەمانكاتدا كاتی بەكارهێنانی ئینتەرنێت دابنێ و ئەو وێبسایتانەش رابگرێ كە ئالودەیان بووە، هەروەك هەوڵی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە راستەوخۆكان و گەڕان و سەردان و دیدارەكانی بكاتەوە.
كێشەكانی بواری كاركردن
ئەگەر نا مەترسییەکی گەورە لە سەر تەندروستی، خێزان، كێشەكانی بواری كاركردن، لادان لە داب و نەریت و كەلتور تەشەنە دەکات و کۆنترۆڵیان ئەستەم دەبێت، چونکە بەپێی دواین ئاماری سایتی (داتا ریپۆرتاڵ) لەعیراق کە هەرێمی کوردستانیش بەئەندازەی قەبارەی دانیشتوان تێدا بەشدارە، کۆی گشتی دانیشتوانی عیراق لە کانوونی دووەمی 2022دا 41.67 ملیۆن کەسە، لە مانگی کانوونی دووەمی 2022دا 20.58 ملیۆن بەکارهێنەری ئینتەرنێت لە عیراق هەبووە، ژمارەی بەکارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە عیراق لە سەرەتای ساڵی 2022دا یەکسان بوو بە 68.0 لە سەدی کۆی دانیشتوان، لە مانگی کانوونی دووەمی 2022دا 28.35 ملیۆن بەکارهێنەری تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لە عیراق هەبوون، هەروەها ئەو زانیاریانەی لە سەرچاوەکانی ریکلامی مێتا بڵاوکراونەتەوە ئەوە دەردەخات کە فەیسبووک لە سەرەتای ساڵی 2022دا 18.85 ملیۆن بەکارهێنەری لە عیراق هەبووە، ریکلامی فەیسبووک لە عیراق یەکسان بوو بە 91.6 لە سەدی بنکەی بەکارهێنەری ئینتەرنێتی ناوخۆیی (بێ گوێدانە تەمەن) لە کانوونی دووەمی 2022دا ، ئینستاگرام لە سەرەتای ساڵی 2022دا 15.45 ملیۆن بەکارهێنەری لە عیراق هەبووە، سناپ لە سەرەتای ساڵی 2022دا 13.80 ملیۆن بەکارهێنەری هەبوو لە عیراق.
کاریگەری باش و خراپ
بۆیە مەترسییەکە لەسەر نیوەی رێکی کۆمەڵگەی عیراقی و کوردیش هەیە، لێرە چی دەگوزەرێت کاریگەری باش و خراپی لەسەر بەکارهێنەرانی دەبێت، هەواڵی ساختە بڵاو کردنەوەی ئەنقەستی زانیارییە تەواو هەڵەکان یاخود چەواشەکارییەکان، وێنە و فیلم لە رێگەی میدیا کۆمەڵایەتییەکان،هەواڵ و زانیاری هەڵە و ناڕاست لە ژێر ناوی هەواڵی بڕوا پێکراو، بەشێکی گەورەن لەوەی پێشکەشی بەکارهێنەران دەکرێت لە ناو ئەم دنیایەدا، دیسان گرنگی هۆشیارکردنەوە لێرەدا دەردەکەوێت، بە پشتگوێخستنی ئەم بابەتە نازانرێت نیوەی رێکی کۆمەڵگەکەمان بەرەو باش یان خراپ لە ناو ئەو فەزایەداهەنگاو دەنێت، بە ئەزمونێکی کەمی بەکارهێنانەوە، بە نەشارەزایی لە جیاکردنەوەی هەواڵی دروست و نادروست و بە پشت بەستن بەحەز و ئارەزوو، یان بەرژەوەندییە تایبەتەکان.
کاروان سامان حسێن
سەرچاوە: knwe
