دە ستراتیژییەکەی چۆمسکیی

عومەر ئەحمەد عەزیز

نوام چۆمسکیی ڕۆشنبیر و زمانناس و زانای بواری بیرکاریی بە ڕەگەز جولەکەی ئەمریکیی، دە ستراتیژ دیاریدەکات، کە سیستەمە زەبەلاحەکانی جیهانی وەکو ئەمریکا و ئەوروپای ڕۆژئاوا و ڕوسیا و چین و وڵاتە زلهێزەکان بەکاریدەهێنن لە ڕێگەی میدیا و دەزگا جیاوازەکانی ترەوە، بۆئەوەی جڵەوی کۆمەڵگاکانیان بکەن، ئەم دە ستراتیژییە ئەو توانایە دەدات بەو سیستەمانە، کە بەشێوەی فێڵکردن بۆ ماوەیەکی زۆرتر بمێننەوە و لەو سوڕە گشتییەی بۆ سیستەمەکان دانراون لە کۆندا دەربچن، کە دەوترا هەموو حوکومڕانییەک سوڕێکی دیاریکراوی هەیە و دەبێت بڕوات و حوکومڕانییەکی تر بێتە شوێنییەوە، وەکو لای (ئیبن خەلدون ) دەبینرێت، دیارە ئەم ستراتیژییانە، ئامرازەکانی جێبەجێکردنیان لە نێوان وڵاتێکی وەکو ئەمریکا و کوردستاندا، جیاوازییان هەیە و بگرە  لە هەندێک شوێندا لە ناوەڕۆک  فۆرمیشەوە زۆر  لەیەکتر ناچن، چونکە زەمینە و پاشخان و قەبارە و توانا...تاد ئەم دوو کۆمەڵگەیە بەراورد ناکرێت لەگەڵ یەکتردا، بەڵام ئەوەی سەیرە، بەدەر لە هەموو جیاوازییەکان، لە هەر کوێیەک دەسەڵات هەبوو، ئیتر ئەو دەسەڵاتە مەرج نییە دەوڵەتێکی زلهێزیی سەربازیی و ئابوریی بێت، بەڵکو تەنها دەسەڵات بوو، بەجۆرێک لە جۆرەکان لە زۆر خاڵی جەوهەریدا پەنا دەبەن بۆ ئەم ستراتیژییانەی، کە چۆمسکی خستویەتییەڕوو بۆئەوەی لەڕێگەی جێبەجێکردنیانەوە  ماوەیەکی زیاتر بمێننەوە و جڵەوی  کۆمەڵگاکەیان بکەن.

بابەتەکە بۆ دۆخی کۆمەڵگەی خۆمان زۆر پێوست بوو، بۆیە ستراتیژەکانم وەرگێڕایە سەر زمانی کوردیی، بەخوێنێدنەوەیان ڕاستەوخۆ دۆخی کۆمەڵگەی خۆمان لە هزردا وێنەکەی بۆ دروست دەبێت، تۆ سەیری ئەو لێشاوە لە ڕوداوی بێمانا بکە لە سۆشیال میدیا، کە هیچیان ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە کێشەکانی کۆمەڵگا و گرفتە سایکۆلۆجییەکانی تاکی  ئێمەوە نییە، تەنها بۆ سەرقاڵکردن و لادانی هزری کۆمەڵگان لە کێشە بنەڕەتییەکان،  یان ئەو هەموو قەیرانەی دروستدەکرێت لەنێوان حزب و دەستە و تاقمە جیاوازەکاندا بەبێ ئەوەی  پەیوەندییان بە ژیانی سیسایی و کۆمەڵایەتی ئێمەوە هەبێت، هەروەها زۆر جار بە وردبوونەوە لە گوتاری سیاسییەکان سەیر دەکەیت وەکو ئەوەیە، کە لەگەڵ منداڵێکدا قسەئەکەن، گوتارێکی بازاڕیی پۆپۆلیستیی پڕ لە ڕەمز و هێما و ئاماژەی سادەی ڕوکەشیی، کە مرۆڤ زۆرجار لانی کەمی هۆشیاریی هەبێت توشی خەمۆکی گەورە دەبێت، کە بۆچی کۆمەڵگەی ئێمە گوێ لەم جۆرە لە گوتارانە دەگرێت و بڕوایان پێدەکات، هەروەها ئەو قەیرانە یەک لەدوای یەکانەی،  کە دروستدەکرێن، بەڵام بە قۆناغ و بە پلە دەخرێنە نێو کۆمەڵگاوە بۆ ئەوەی ڕۆحی قبوڵکردن بچێنن لەنێوان ئەندامانێ کۆمەڵگەکەدا و دواتر ناچاریان بکەنبە قبوڵکردنی ئەو کێشانەی کە بۆیان دروستکراوە، پاشان ئاڕاستەکردنی گوتارێک پڕ لە وروژاندنی هەستوسۆز، بەناوەی نیشتیمانیی، نەتەوەیی، دینیی، کە لە ڕاستیدا هیچیان ئەو کێشانە نین، کە تاکی ئێمە پێوەی گیرۆدە بوون، وەکو نەبوونی درفەتی کار، نایەکسانی ژیان لە هەموو ئاستەکاندا، نادادگەریی و تەخشان و پەخشانی موڵک و سامانی گشتیی، بەبنەماڵەییکردن و بەخێزانییکردنی حوکومڕانیی...تاد، هەروەها هەر کەسێک ، جا مامۆستای زانکۆ، ڕۆژنامەنوس، نوسەر، لەهەر چینێکی کۆمەڵگا بێت، بەشێک نەبێت لە پرۆژەی بیرکردنەوەی دەسەڵات بە تۆمەتبار ناوەزەندی دەکات، هەموومان شاهیدی چەندین کەسایەتین، کە چۆن لەکەدارکران و تەنانەت زۆریان تیرۆرکران، بەدەر لەم هەمو ستراتیژییانە، دەسەڵاتی دنیای مۆدێرن لەڕێگەی سود وەرگرتن لە ئامڕازە مۆدێرنەکان و هەواڵگیرییە زۆر بەهێزەکانییەوە، بەتەواویی توانیویەتی تاک بناسێت، خواستەکانی دیاریبکات، ئاستی هۆشیاریی لێکبداتەوە و پێناسەی تەواوی بکات، لەم ڕێگەیەشەوە کۆنتڕۆڵی بکات، بۆیە هیچ جۆرە جوڵەیەک لە کۆمەڵگا نەماوە، بگرە چالاکی و کاری بەکۆمەڵ و خۆپیشاندان و دەربڕینی ناڕازیی بووەتە ئاکتێکی پەکخراو و هیچ ئەنجامێکیان نابێت، ئەم ستراتیژییەی کۆتایی ڕەنگە چۆمسکی لە میشێل فۆکۆوە وەریگرتبێت کە لەچەمکی بایۆدەسەڵاتدا، خستویەتییە ڕوو.

ستراتیژەکان ئەمانەی لای خوارەوەن:

1- ستراتیژی سەرقاڵکردن

2- ستراتیژی دروستکردنی کێشە، پاشان  پێشکەشکردنی چارەسەر

3- ستراتیژی کەم کەم

4- ستراتیژی_دواخراو

5- دواندنی خەڵک وەکو منداڵ

6- ورووژاندنی هەست و سۆز لەبری بیرکردنەوە

7- هێشتنەوەی خەڵک لە حاڵەتی نەزانی و گەمژەیی

8-هاندانی خەڵک بۆ پەسەندکردنی میناڕەویی

9- قەرەبووکردنەوەی یاخیبوون بە تاوانباری

10- ناسینی تاکەکان باشتر لەوەی خۆیان دەناسن 

ستراتیژی سەرقاڵکردن:

 بریتییە لە لادانی بیروڕای گشتیی لە کێشە و گۆڕانکارییە گرنگەکان، کە نوخبەی سیاسیی و سەرمایەدارەکان بڕیاری لەسەر دەدەن،  ئەمەش لە ڕێگەی لێشاوێکی  بەردەوامی سەرقاڵکردن و زانیاریی بێ بایەخەوە ئەنجام دەدرێت.  هەروەها ستراتیژی سەرقاڵکردن پێویستە بۆ ئەوەی خەڵک ئارەزووی فێربوون لە بوارەکانی   وەکو، ئابووری، دەروونناسی، بایۆلۆجی دەمارناسیی و زانستی کۆمپیوتەردا نەکات.  دەشڵێت: "بەرژەوەندی گشتی بە سەرقاڵکردن، دوور لە کێشە کۆمەڵایەتییە ڕاستەقینەکان و ئاراستەکردنی ئەو بەرژەوەندییانە بەرەو بابەتگەلێک، کە هیچ گرنگییەکی ڕاستەقینەیان نییە. خەڵک بە سەرقاڵی، سەرقاڵی، سەرقاڵ بهێڵەرەوە، بەبێ ئەوەی هیچ کاتێکی بیرکردنەوەیان هەبێت، تا لەگەڵ باقی خەڵک دەگەڕێنەوە بۆ کێڵگەکە". ئاژەڵەکان."  (بڕگەیەک لە کتێبی چەکی بێدەنگ بۆ شەڕە بێدەنگەکان)

ستراتیژی دروستکردنی کێشە، پاشان  پێشکەشکردنی چارەسەر:

 ئەم شێوازە  پێی دەوترێت "کێشە - کاردانەوە - گیراوە".  لە پلەی یەکەمدا ئێمە کێشەیەکی چاوەڕوانکراو، یان "دۆخێک" دروست دەکەین بۆ ئەوەی کاردانەوەیەکی دیاریکراو لەلایەن خەڵکەوە ڕوبدات و بەجۆرێک، کە ئەمەی  دووەمیان داوای ئەو ڕێوشوێنانە بکەن، کە ئێمە دەمانەوێت قبوڵیان بکەن.  بۆ نموونە: ڕێگەدان بە گەشەکردنی توندوتیژی شارەکان، یان ڕێکخستنی بۆردومانی خوێناوی، بەجۆرێک، کە خەڵک داوای یاسای ئەمنی بکەن لەسەر حیسابی ئازادی خۆیان، یان دروستکردنی قەیرانی دارایی و  دابەزینی ئاستی مافە کۆمەڵایەتییەکان و تێکچوونی خزمەتگوزارییە گشتیەکان، بەجۆرێک داواکردنیان وەکو جۆرێک لە کێشە سەیردەکرێت.

ستراتیژی کەم کەم:

 بۆ ئەوەی ڕێوشوێنێکی قبوڵنەکراو قبوڵ بکرێت، ئەوەندە بەسە، کە وردە وردە بەکاربهێنرێت، وەک سپێکتریمی یەک ڕەنگ (لە ڕووناکیەوە بۆ تاریکی)، لە ماوەی ١٠ ساڵدا.  ئەم شێوازە بۆ سەپاندنی هەلومەرجی ئابووری کۆمەڵایەتی نوێ لە نێوان هەشتاکان و نەوەدەکاندا وەرگیرا: بێکاری بەکۆمەڵ، گرێبەستی دەرەکی و مووچە، کە گەرەنتی ژیانێکی شایستە ناکات، ئەمانە گۆڕانکاری گەورەن، ئەگەر بەیەکجار جێبەجێ بکرابان، کێشەی گەورەی لێدەکەوتەوە.   

ستراتیژی_دواخراو:

 شێوازێکی ترە بۆ بەدەستهێنانی قبوڵکردنی بڕیارە نەخوازراوەکان و تەنانەت خستنەڕووی وەک دەرمانێکی "ئازاربەخش بەڵام پێویست" ئەم ستراتیژییە بریتییە لە بەدەستهێنانی ڕەزامەندی خەڵک لە ئێستادا بۆ جێبەجێکردنی شتێک لە داهاتوودا.  قبوڵکردنی قوربانییەکی داهاتوو هەمیشە ئاسانترە لە قبوڵکردنی قوربانییەکی ئێستا. لەبەر دوو هۆکار 

  یەکەم: چونکە هەوڵەکان یەکسەر نادرێن، دووەمیش، چونکە مرۆڤەکان هەمیشە مەیلیان هەیە،  بە سادەیی هیوای ئەوە بخوازن "سبەی هەموو شتێک باشتر دەبێت"، و لە داهاتوودا دەتوانن خۆیان لە قوربانیدانی پێویست بەدوور بگرن.  لە کۆتاییدا ئەم هەموو کاتە بەجێدەهێڵرێت بۆ ئەوەی خەڵک لەگەڵ بیرۆکەی گۆڕانکاریدا ڕابێن و کاتێک کاتی هات بە تەسلیمبوونەوە قبوڵیان بکات.

دواندنی خەڵک وەکو منداڵ:

 زۆرینەی ئەو ڕیکلامانەی، کە ئاراستەی جەماوەری گشتی دەکرێن، قسە و ئارگومێنت و کارەکتەر و تۆنێکی سروشتی منداڵانە بەکاردەهێنن، زۆرجار لە ئاستی دواکەوتوویی دەروونی نزیک دەبنەوە، وەک ئەوەی بینەر منداڵێکی بچووک بێت، یان کەمئەندامی دەروونی بێت.  تا زیاتر هەوڵی چەواشەکردنی بینەر بدەین، زیاتر پشت بەو تۆنە دەبەستین.  بۆچی؟ "ئەگەر وەک ئەوەی منداڵێکی دوانزە ساڵان، قسە لەگەڵ کەسێک بکەین، ئەوا ئەو کەسە وەڵامێک یان کاردانەوەیەکی دەبێت، کە بە هەمان شێوەی منداڵێکی دوانزە ساڵان دەیبێت و دیارە ئەو تەمەنە  لە هەستی ڕەخنەیی بێبەشە."  (بڕگەیەک لە کتێبی چەکی بێدەنگ بۆ شەڕە بێدەنگەکان)

 ورووژاندنی_هەست و سۆز لەبری_بیرکردنەوە:

 ئیندێکشنی هەست تەکنیکێکی کلاسیکە، کە بەکاردێت بۆ تێکدانی شیکاری لۆژیکی مرۆڤەکان و هەستی ڕەخنەگرانەیان.  بەکارهێنانی وشەسازی سۆزداریی ڕێگە بە تێپەڕین دەدات بۆ نائاگایی، تا بتوانرێت بە بیرکردنەوە، هەستەکانی وەکو( ئارەزوو، ترس، مەیل،ئاواتخواستن، ...تاد) لە ڕەفتارەکانیاندا بچێنرێت.

هێشتنەوەی خەڵک لە حاڵەتی نەزانی و گەمژەیی:

 کارکردن بەجۆرێک، کە خەڵک نەتوانن ئەو تەکنەلۆجیا و شێوازانە هەڵمژن، کە بۆ کۆنترۆڵکردن و کۆیلەکردنیان بەکاردەهێنرێن.  "کوالیتی ئەو پەروەردەیەی کە پێشکەش بە چینی خوارەوە دەکرێت دەبێت هەژارترین بێت، بەجۆرێک کە ئەو بۆشاییە مەعریفیەی، کە چینی خوارەوە لە چینی سەرەوە جیادەکاتەوە، لەلایەن چینەکانی  خوارەوە تێنەگەیشتووە" (بڕگەیەک لە کتێبی چەکی بێدەنگ بۆ شەڕە بێدەنگەکان)

  هاندانی خەڵک بۆ پەسەندکردنی میناڕەویی: 

 هاندانی خەڵک بۆ ئەوەی بە  کە( گەمژەیی و بەربەرییەت و نەزانیی ...تاد) بە جوانیی و باشیی بزانن.

:قەرەبووکردنەوەی_یاخیبوون بە تاوانباری:

 وابکرێت لە تاک، کە  وا بیربکاتەوە، کە؟تەنیا خۆی بەرپرسیارە لەو هەموو   ناخۆشییەی کە بەسەریدا دێت، هۆکارەکەشی بیتییە لە تەمبەڵیی، بێ توانایی، یان خراپیی هەوڵەکانیی خۆی،  بەم شێوەیە لەبری ڕاپەڕین لە سیستەمی ئابووری، خۆی زەلیل دەکات و هەست بە تاوانباری دەکات، ئەمەش حاڵەتێکی خەمۆکی دروست دەکات، کە یەکێک لە کاریگەرییەکانی گۆشەگیری و پەکخستنی جوڵەیە.  

بەبێ کردار شۆڕش ناکرێت!

ناسینی تاکەکان باشتر لەوەی خۆیان دەناسن: 

 لە ماوەی پەنجا ساڵی ڕابردوودا، پێشکەوتنە زانستییە سەرسوڕهێنەرەکان بۆشاییەکی  فراوانیان لە نێوان زانستی گشتی و ئەو زانستەی، کە لەلایەن نوخبە دەسەڵاتدارەکانەوە قۆرخکراون و بەکارهێنراون، دروستکردووە.  لە سایەی بایۆلۆجی، بایۆلۆجی دەمار و دەروونناسی کارەکیی، "سیستەم" زانیاریی پێشکەوتووی لەسەر مرۆڤ بەدەستهێناوە، لە هەر دوو ئاستی جەستەیی و دەروونی.  ئەم "سیستەم"ە توانیویەتی تاکی ئاسایی زیاتر لەوەی خۆی بناسێت، بناسێت و ئەمەش بەو مانایەیە کە سیستەمەکە - لە زۆربەی حاڵەتەکاندا - دەسەڵاتی زیاتری بەسەر تاکەکاندا هەیە لەوەی، کە ئەوان بەسەر خۆیاندا هەیانە.

سەرچاوە :  ئاوێنە