عارف قوربانی
باشوور و رۆژئاوای کوردستان، دوو ئەزموونی تازەن لە مێژووی گەلی کورد دا، دوو نیمچە کیانی حوکمڕانی و خۆبەڕێوەبەریی سەربەخۆی کوردین کە نە دەوڵەتی سەربەخۆن و نە بەڕێوەبەرێتییەکی وابەستە و پاشکۆن بە ناوەندی دەسەڵاتی دەوڵەتی نەتەوەی سەردەستەوە، ئەمە لە مێژووی گەلی کوردستاندا ئەزموونێکی هاوشێوەی نەبووە. هەردووکیان زادەی هەلومەرجێکی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتین. یەکەمیان، هەرێمی کوردستان لە دەیەی کۆتایی سەدەی بیستەمدا بەهۆی ئەو گۆڕانکارییانەی لە جەنگی کەنداو کەوتەوە، بە پشتیوانیی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر بەشێکی جوگرافیای باشووری کوردستان وەک دیفاکتۆیەک دامەزرا. دووەمیش بەهۆی لێکەوتەکانی بەهاری عەرەبی لە دەیەی یەکەمی سەدەی بیست و یەک، بە پشتیوانیی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر بەشێکی جوگرافیای رۆژئاوای کوردستان دروست بوو.
لەدوای رووخانی دەوڵەتی مادەوە جگە لە هەندێ میرنشین و ئیمارەتی کوردی، کورد دەرفەتی دیکەی خۆبەڕێوەبەری بۆ نەڕەخساوە کە بۆ ماوەیەکی درێژ و لە سنوورێکی بەرفراوانی جوگرافیاکەی، حوکمڕانیی خۆی بکات. میرنشین و ئیمارەتەکانیش پاشکۆ و وابەستەی راستەوخۆی هەردوو دەسەڵاتی عوسمانی و سەفەوییەکان بوون. لە باشترین حاڵەتیشدا ئەگەر لە قۆناخێکدا توانیبێتیان خۆیان لە پاشکۆیەتی قوتار بکەن، وەک ئەوەی شێخ رەزا دەیڵێت، (لەبیرم دێ سولەیمانی کە دارولمولکی بابان بوو، نە مەحکومی عەجەم نە سوخرەکێشی ئالی عوسمان بوو)، بەڵام بەڕێوەبەرێتییەکی ناوچەیی بوون، هەل و دەرفەتی ئەوەیان نەبووە ببنە کیانێکی سەربەخۆ لە کوردستان، بەڵام ئەم دوو ئەزموونە تازەیەی باشوور و رۆژئاوای کوردستان، هەردووکیان بنەمای ئەوەیان تێدابوو کە ئەگەر پێکەوە بوونایە یان بە جیا جیا، ئەم دەرفەتانەی بۆیان رەخساوە بیکەن بە قۆناخێکی راگوزەر بۆ پەڕینەوە بەرەو دەوڵەتی کوردستان. گەرچی لە رووی مێژوویی و لە رووی جوگرافیا و قەبارەی دانیشتووان و قەوارەی سیاسی و دامەزراوەیی دەوڵەتیشەوە، ئەزموونەکەی باشوور لەپێش رۆژئاوای کوردستانەوە بوو، بەڵام هەم لە رابردوودا دەرفەتی زۆری لەدەستدا و هەم بۆ داهاتووش شانسی کەمتر بووەتەوە وەک لەو دەرفەتانەی لەبەردەم رۆژئاوای کوردستاندا کراونەتەوە.
سەرباری هاوشێوەبوونی هەردوو ئەزموونەکە، بەڵام لەزۆر رووەوە جیاوازن، یاخود دەکرێت بڵێین جیاواز ئیدارەی ئەو بارودۆخەیان داوە کە بۆ هەردوو بەشەکە رەخساون. جیاواز ئیدارەدانەکەش، شانس و دەرفەتی جیاوازیان بۆ دروست دەکات. هەرێمی کوردستان وەک قەوارەیەک لە ئاستی ناوخۆیی عێراق و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیشدا دانیپێدا نراوە. مامەڵەی فەرمی و راستەوخۆی لەگەڵ دەکرێت. رۆژئاوای کوردستان وەک حاڵەتی ئەمری واقیع بەهۆی بارودۆخی ناوخۆیی سووریاوە، لەسەر جوگرافیایەکی دیاریکراو، چەسپیوە، بەڵام نە لە ئاستی ناوخۆیی و هەرێمایەتی و نە لە ئاستی نێودەوڵەتی، وەک کیانێکی دانپێدانراو مامەڵەی لەگەڵ ناکرێت، بەڵام شانسی سەرکەوتنی رۆژئاوای کوردستان زیاترە وەک لە باشووری کوردستان. باشووری کوردستان لە کەوتنی رژێمەکەی سەدامدا دەرفەتی ئەوەی هەبوو، رێگەی سەربەخۆیی بگرێتەبەر، بەڵام تەسلیمبوونەوەی هەڵبژارد. لە حوکمڕانیی کوردستانیشدا لە ناوچەیەکی بە دیکتاتۆر دەورەدراو، شانسی ئەوەی هەبوو بە پێشکەشکردنی مۆدێلێکی جیاوازی حوکمڕانی، وێنایەکی جیاوازتر بخاتە پێشچاوی جیهان، بەڵام لەمەشدا سەرکەوتوو نەبوو.
رۆژئاوای کوردستان، سەرباری ئەو گۆشەگیرییەی بۆیان دروستکراوە، لە پێشکەشکردنی نموونەیەکی جیاوازی حوکمڕانیدا، توانیویانە مۆدێلێکی جیاوازتر لە حوکمڕانانی ناوچەکەی دەوروبەریان بخەنەپێش چاوی جیهان. لە جۆری مامەڵەکردنیان لەگەڵ پێکهاتە ئایینی و ئیتنیکە جیاوازەکان، بەشداریپێکردنیان لە بەڕێوەبردن و هاوبەشی سیاسی، سەرکەوتووبوون. لە رووی ئیدارەدانی کەرتی وزە و داهات و دارایی، هیچ خاڵێکی سلبیان لەسەر تۆمارنەکراوە. پێچەوانەی هەرێمی کوردستان کە لەپێش چاوی ناوەندە میدیایی و جیهانیەکاندا ناو و ناوبانگێکی خراپی بۆ دروستبووە لە گەندەڵی، نادادپەروەری و بەرتەسککردنەوەی ئازادی، کورد دەڵێت (مەیموون خۆی لەخۆی نەبوو، ئاوەڵەشی دەرکرد). باشووری کوردستانیش بەو ناوبانگە خراپەیەوە ئێستا خەریکە ناویشی دەچێتە ریزی وڵاتێکی وەک ئەفغانستانەوە بۆ ترانزێتی مادەی هۆشبەر.
هاتنی داعشیش سەرباری ئەو هەموو قوربانییەی شنگال و هێزی پێشمەرگە، دەرفەتێکی دیکەی بۆ باشوور رەخساند تا وەک وێنای گەلێکی پاڵەوان دەرکەوێت و دەرگەکانی جیهانی زیاتر بە روودا بکاتەوە. لە واقیعیشدا بە خوێنی ئەو هەزاران قوربانییە و بە تێکۆشان و گیانفیدایی پێشمەرگە، توانی ئەفسانەی داعش تێکبشکێنێت. بەڵام ئەمە نەبووە وێنە حەقیقییەکەی باشووری کوردستان، بەهۆی رەفتاری هەندێ بەرپرسی خائین و گەندەڵ و چاوچنۆکەوە، راپۆرتی دەزگە هەواڵگری و میدیاییەکان پڕکران لە قسەوباسی قاچاخچێتی نەوت و بازرگانیکردن لەگەڵ داعش و تەنانەت گوترا ئەو چەکانەی هاوپەیمانەکانیش دەیاندا بەهێزی پێشمەرگە، هەندێکی فرۆشرانەوە بە داعش. هەروەها هاتنی داعش ئەو دەرگایەشی بۆ باشوور کردەوە کە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی چەک و کەرەستەی پێشکەوتووی سەربازی ببەخشێت بە هێزی پێشمەرگە، مەشق و راهێنان و پڕچەککردنی بگرێتە ئەستۆ، تاوەکو هەرێمی کوردستان ببێتە خاوەن هێزێکی چەکداری ئەوتۆ کە توانی رووبەڕووبوونەوەی هەر هەڕەشە و مەترسییەکی هەبێت بێتە سەر کوردستان. تاکە مەرجیشیان ئەوەبوو کە هەرێم پابەندبێت بەوەی یەک هێزی چەکداری نیشتیمانی هەبێت، بەڵام لەمەشدا نەک سەرکەوتوو نەبوون و نەتواندرا هێزی پێشمەرگە یەکبخرێتەوە، بەڵکو وێناکە لە هێزی دوو حیزبیشەوە گۆڕاوە بۆ هێزی سەر بە کارەکتەرە سیاسییەکان.
بەڵام وێناکە بۆ رۆژئاوای کوردستان بە جۆرێکی دیکەیە، لەوێ هیچ بەرپرسێکی قاچاخچی چاوچنۆک نەبووە هۆکاری بەخەساردانی خوێن و رەنجی شەڕڤانەکان. کچ و کوڕە گیانبەخشەکانی رۆژئاوا بوونە وێنای ئەفسانەی کورد، بوون بە داستان، وەک چیرۆکی نەبەزین و خۆڕاگری، ئێستا لە سینەماکانی ئەوروپا و ئەمریکا، لە دەیان فیلمی سینەماییدا وەک سیمبولی داعش بەزێن بەفراوانی پەخش دەکرێن. لەوەشدا نموونەیەکی سەرکەوتوو بوون کە رێگەیان نەدا دوو هێزی چەکدار دروستبێت، تەنانەت ئەو هۆز و عەشیرەتە عەرەبی و تورکمانانەشی لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی رۆژئاوای کوردستان بوون و دژ بە تیرۆر چەکدار کرابوون، هەموویان خراونەتە ژێر یەک فەرمانڕەوایەتیی هێزی چەکدارەوە و هاوپەیمانەکان و لە سەرووی هەموویانەوە ئەمریکا ئەرکی راهێنان و پڕچەککردنی گرتوونەتە ئەستۆ.
رەنگدانەوەی ئەم جیاوازییانە بوونە دەرفەتی سەرکەوتنێکی گەورە بۆ رۆژئاوای کوردستان. ئێستا جیهان بۆ داهاتووی کورد خەون و ئومێدیان لەسەر رۆژئاوایە نەک باشوور، کە نەدەبوو هاوکێشەکە بەم جۆرە بووایە. بە کورتی و بە کوردی، رۆژئاوای کوردستان تائێستا باشیان هێناوە، هاوتەریب لەگەڵ ئەوەی لەسەر ئەرزی واقیع بەدەستیان هێناوە، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش توانیویانە چاوی سەرنجەکان بۆ خۆیان راکێشن. لە جوگرافیایەکدا کە هاوکێشەکەی مەحکومە بە ناکۆکی و ململانێی رووسیا، ئەمریکا، ئێران، سووریا، تورکیا و پەکەکە. لەناو جوگرافیاکەشدا چەندین گرووپی چەکدار و سیاسی جیا جیا و ئایین و ئیتنیکی جیاواز، بەجۆرێک مامەڵەیان لەگەڵ ئەو واقیعەدا کردووە کە بووە بە خاڵی بەهێز بۆ پەسندکردنی کورد وەک دیفاکتۆ لە ناوچەکە. ئەوەی دەمێنێتەوە پلانی رۆژئاوای کوردستانە بۆ دوای ئەسەد، کە ئێستا بەهۆی هێرش و پەلامارەکانی گرووپەکانی سەر بە دەستەی تەحریر شام، گرتنی شارەکانی (حەلەب و حەما) و نزیکبوونەوە لە شام، خەریکە خۆری حوکمڕانیی بنەماڵەی ئەسەد کە زیاتر لە نیو سەدەیە دیکتاتۆرانە حوکمی سووریا دەکەن، ئاوادەبێت.
گرنگە کورد لە رۆژئاوای کوردستان هەڵەکانی باشووری کوردستان دووبارە نەکاتەوە، بەتایبەتی و بەدیاریکراوی لە خۆکردنە قوربانی یەکپارچەیی خاکی سووریا و بەستنەوەی خەونی کورد بە ناوەندەوە. لە باشووری کوردستان، چارەنووسی کورد کرایە قوربانیی یەکپارچەیی خاکی عێراق. نابێت لە رۆژئاوای کوردستانیش بە پاساو و بیانووی برایەتیی کورد و عەرەب و برایەتیی گەلانەوە، دەرفەتی کورد مردار بکرێتەوە. کورد برای کەسیتر نییە، دەبێت برای خۆی بێت. دەبێت پلانێکی روون و راشکاو و ئازایانەیان هەبێت بۆ دروستکردنی دەوڵەتێکی سەربەخۆ بۆ کوردستان لەسەر ئەو جوگرافیایەی دەتوانن حوکمی تێدا بکەن
سەرچاوە : سپی میدیا
