لیبرالیزم واتە داننان بە مافی مرۆڤ بۆ ئازادی و بە خاوەندارێتی و ئاسایشی ڕۆحی و مافی مرۆڤ بۆ پەرەپێدانی بەهرەکانی و پێشخستنی تا ئەو جێگایەی کە دەتوانێت. لیبرالیزم زنجیرەیەک مافی جیانەکراوەی مرۆڤە کە ئازادی لێیەوە سەرچاوە دەگرێت. لیبرالیزم مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە و بەشێکی ڕاستە، دواتر بەرپرسیارێتی بەدوای خۆیدا دێنێت. ئێرانییەکان بەشی بەرپرسیارێتییان بە جیهان بەخشی و یۆنانیەکان بە بەشی ڕاستدا ڕۆیشتن کە مرۆڤەکان مافی خۆیانە کۆنترۆڵی چارەنووسی خۆیان بکەن. لە لیبرالیزمەوە بۆ دیموکراسی. ئەگەر مافی مرۆڤ قبوڵ بکەین، کە گرنگترینیان ئەوەیە کە خەڵک بەشداری لە کارەکانی حکومەتدا بکەن، ئەنجامەکەی ئەوەیە کە لیبرالیزم لە پێش هەموو شتێکەوە دێت، پاشان دیموکراسی. ڕەوتی بیرکردنەوەش هەر وەک خۆی بووە. ئەم باسە ٢٥٠٠ ساڵ لەمەوبەر بە چەمکی مرۆڤ کە خاوەنی مافە دەستی پێکرد و ماوەیەکی زۆری خایاند تا بە کردەوە و لە دیموکراسیدا دان بەو مافەدا بنرێت. دیموکراسی مافی حوکمڕانی خەڵکە بۆ خۆبەڕێوەبردن، کە دابەش بووە بەسەر دیموکراسی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆدا.

لیبرالیزم دوو قوتابخانەی ئازادی ئەرێنی و ئازادی نەرێنی هەیە. ئازادی ئەرێنی مافی مرۆڤە کە ئەوەی دەیەوێت بیکات؛ وە دەبێتە هۆی بێ دیسپلین و نابەرپرسیارێتی، ئەمەش نموونەی دامەزراوە داراییە گەورەکانی ئەمریکایە کە هیچ کۆنتڕۆڵێکیان بەسەریاندا نەبووە. ئازادی نەرێنی زۆرەملێ نییە. لە لیبراڵ دیموکراسیدا، بە پێچەوانەی ئەو ئازادییە ئەرێنییەی کە مرۆڤ دەتوانێت هەرچی بیەوێت بیکات، ئازادی بە یاسا و دامەزراوەکان سنووردارە. بیری لیبڕاڵی مۆدێرن لە سەدەی هەژدەهەمەوە دەست پێدەکات و سەرچاوەکەی زیاتر لە سکۆتلەندایە. لەم ڕوانگەیەوە مرۆڤ مافی سروشتی دانەبڕاوی هەیە، بەڵام ئەم پیاوە لە کۆمەڵگادا دەژی، بۆیە دەبێت ئازادی و مافەکانی لە پێوەندی لەگەڵ ئەوانی تردا دیاری بکرێت، واتە حکومەت بەهێز بێت و بەناوی گەلەوە بێت. لێرەدایە کە لیبرالیزم بە دیموکراسیەوە دەبەستێتەوە. لیبرالیزم سنووردارە بەو دامودەزگا و یاسایانەی کە مرۆڤەکان خۆیان دیارییان کردووە. باوەڕ و ڕەوایی دیموکراسی لیبڕاڵ لەسەر بنەمای دەنگی زۆرینە لە چوارچێوەی مافی مرۆڤدا دامەزراوە. ئەم مافانەی مرۆڤ بۆ یەکەمجار لە کۆتایی سەدەی هەژدەهەمدا لە ئەمریکا بوون بە گشتی و دوای دە ساڵ فەرەنسییەکان بە وردی کۆیان کردەوە و لە ساڵی ١٩٤٨ لەلایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە وەک جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ پەسەند کرا.

ئەم بەیاننامەیە مافی زۆرینە سنووردار دەکات و حوکمڕانی زۆرینە تا سنووری مافی تاکەکەسی درێژ دەبێتەوە. سیستمە دیموکراتییەکان لە هەموو شوێنێک لیبڕاڵن، واتە زۆرینەی مرۆڤەکانی ناویان ناتوانن مافی تەنانەت یەک کەسیش پێشێل بکەن. دیموکراسی لیبراڵ هیچ پەیوەندییەکی بە فۆرمی حکومەتەوە نییە، لە پاشایەتییەوە بۆ کۆمار، نە سیستەمی ئابووری، لە ئابووری بازاڕەوە بۆ سۆسیالیستی. بەم مانایە سۆسیال دیموکراتەکان هیچ جیاوازییەکیان لەگەڵ لیبراڵ دیموکراتەکان نییە. بۆ ئێمە ئەم بابەتانە تازە و نامۆن. تا ئەم دواییانە ئەگەر بگوترا سۆسیال دیموکراتەکانیش لیبراڵ دیموکراسی قبوڵ دەکەن، ئەوە لەگەڵ ئەواندا دەگونجێت؛ ئەوان لە لیبراڵەکان دەترسان، بەڵام لە ڕاستیدا سیستەمی سۆسیال دیموکراسی لە ڕووی بەها و پرەنسیپەکانەوە هەمان سیستەمی لیبراڵ دیموکراسییە. ئێستا بۆچی سۆسیال دیموکراتە ڕەسەنەکان لە لیبراڵەکان دەترسن، لەبەر ئەوەیە کە لە بواری ئابووریدا لیبراڵ دیموکراتەکان و سۆسیال دیموکراتەکان لەیەکتر جیا دەبنەوە. سیستەمی سیاسی و سیستەمی ئابووری جیاوازن.

مێژووی لیبرالیزمی ئابووری دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 18، ئەو ڕۆشنبیرانە بناغەی ئابووری لیبڕاڵی نوێیان دانا. چونکە ئازادی و دیموکراسی و مافەکان بەندە بە ڕێزگرتن لە مافی خاوەندارێتی و ئازادی چالاکیی ئابووری و دەستپێشخەری ئازاد. بەڵام هەمان ئادەم سمیس و دەیڤید هیوم کە باوکی ڕۆشنگەری سکۆتلەندین، دەیانگوت مرۆڤەکان لە کۆمەڵگادا دەژین و پەیوەندییان لەگەڵ کەسانی دیکەدا هەیە و ڕەچاوکردنی کەسانی دیکەش پێویستە و هەر بۆیەش، حکومەتێکی هەڵبژێردراوی خەڵک بە سەرپەرشتیکردنی خۆیەوە پێویستە ڕێگری لە زیادەڕەوی بکەن و ڕێگە نەدەن قۆرخکاری سەرهەڵبدات. جیاوازی سەرەکی نێوان لیبراڵ دیموکراسی و سۆسیال دیموکراسی لە بواری ئابووریدا جیاوازی پلەی بەرپرسیارێتی کۆمەڵگایە. لە هەموو کۆمەڵگایەکدا هەندێک کەس لە دواوە دەکەون و زۆریش لە دواوە دەکەون. دیموکراسی لیبراڵ باوەڕی بە کەمترین بەرپرسیارێتی کۆمەڵگا هەیە بەرامبەر بەو کەسانەی کە بەڕاستی ناتوانن و ڕەخساندنی دەرفەتی یەکسان بۆ هەمووان تا بتوانن ژیانی خۆیان دەست پێبکەن، بەڵام کۆمەڵگا بەرپرسیار نییە لە شانە تا گۆڕ باج لەسەر چەند کەسێک بدات و بیبەخشێتە کەسانی تر چونکە دەبێتە هۆی هەڵهاتن لە کار، پێشکەوتنی دەستپێشخەری و پاڵنەر. کەواتە کۆمەڵگا سنوورێک بپارێزێت. دەرفەتی یەکسان بۆ هەمووان و هاوکاری بۆ ئەوانەی ناتوانن، نەک نایانەوێت کار بکەن…

لە سۆشیال دیموکراسیدا بەرپرسیارێتی کۆمەڵگا لەو ووشانە تێدەپەڕێت. دوای شەڕی دووەم، “دەوڵەتی خۆشگوزەرانی” کە لە شانە تا گۆڕ دەگرێتەوە، دروست بوو. باج ئەوەندە زۆر بوو کە خەڵکێکی زۆر وڵاتەکانیان بەجێهێشت یان فێڵیان لە باج کرد. باقی خەڵک ڕاهاتن پارە لە حکومەت وەربگرن. ئەم ڕووماڵە گشتگیرە هەم نادادپەروەرانەیە و هەم ڕێگری لە پێشکەوتن دەکات. لە بیست ساڵ لەمەوبەرەوە دەوڵەتی ئاسوودەژیانی بە هۆی زیادەڕەویەکانییەوە لە هەموو شوێنێک پاشەکشە دەکات.

باسی سۆسیال دیموکراسی و لیبراڵ دیموکراسی سەبارەت بە ڕادەی دەستێوەردان و بەرپرسیارێتی حکومەتە بەرامبەر بە کۆمەڵگە. لەو شوێنانەی کە کرێکارەکە یەکجار دامەزرا لە کارەکەی دوور نەخرێتەوە، بەرهەمهێنانەکە تووشی کێشە دەبێت. خاوەنکار دەبێت ئەم مافەی هەبێت. ئەگەر ئەم مافە لە خاوەنکار وەربگرن، سوپایەکی بێکار و ئەرستۆکراسی کرێکاری دروست دەبێت، کە دەست لە ئیمتیازاتەکانی نادرێت. بێگومان کۆمەڵگا بەرپرسیارە لەو کرێکارەی کە ناتوانێ کارێک بدۆزێتەوە. ئەمانە بابەتگەلێکن کە ئەگەر میساقی حیزبی دەستووری ئێران بخوێنیتەوە بۆت دەردەکەوێت کە ئێمە سۆسیال دیموکرات نین. ئێمە باسمان لە دادپەروەری کۆمەڵایەتی کردووە، بەڵام دادپەروەری کۆمەڵایەتی مانایەکی فراوانی هەیە و گوتوومانە ئێمە دەرفەتی یەکسان بە هەموو لایەک دەدەین و تەنیا یارمەتی ئەو کەسانە دەدەین کە ناتوانن و هاوکاری ئەوانی دیکە ناکەین. هیچ مانایەکی نییە یارمەتی کەسێک بدەیت کە پێویستی پێی نییە. خواردنی بێبەرامبەر بۆ هەمووان یەکێک بوو لەو سیاسەتە چەواشەکارانەی لە ڕابردوودا. لەبری ئەوەی یارمەتی ئەو کەسانە بدەین کە پێویستیان بە زیاترە.

سەرچاوە : خەبات