دڵشاد ئەنوەر
قەیرانی دارایی گرفتی سەرەکی ئێستای ئەردۆغان و ئاکەپەیە، ئەگینا لەڕووی سیاسی و سەربازی و کۆنترۆڵکردنی جومگەکانی دەسەڵاتەوە لە تورکیا گرفتێکی ئەوتۆیان نییە، هەرچەندە پەیوەندیی خراپیان لەگەڵ زۆر وڵات دەچێتە چوارچێوەی گرفتی سیاسی و سەربازییەوە.
ئەردۆغان لە ئێستادا تەنگی بە جەهەپەی رکابەری هەڵچنیووە، هاوکێشەکان گەیشتوونەتە ئاستێک یاخود گەیشتوونەتە دوو ڕیانێک، بە لاوازبوونی تەواوی جەهەپەو بە"کەڵەگابوونی" ئەردۆغان، یان بە باڵادەستبوونی جەهەپە کۆتایی دێت و ئەمەیان ئەگەرێکی زۆر لاوازە.
ئیمام ئۆغڵۆی کاندیدی جەهەپە و دەیان کادیری ئەو هێزە دەستگیرکراون، پێشبینی دەستگیرکردنی سەرکردە نەیارە سەرسەختەکانی تری ئەو هێزەش دەکرێت، تا ئەو ئاستەی ئەردۆغان ئەم هێزە جڵەو و کۆنترۆڵ دەکات، بێگومان گەر بۆی بچێتە سەر.
دەکرێت بڵیین ئەردۆغان دەیەوێت ببێتە حاکمی رەهای تورکیا، نایەوێت ئۆپۆزسیۆزسیۆنی راستەقینە هەبێت و رکابەری بکات، بەڵکو دەیەوێت ئۆپۆزسیۆنێکی لاواز هەبێت و شەرعیەت بدات بە دیموکراسیبوونی وڵاتەکەی، ئۆپۆزسیۆنێکی ناوێت خەونی گرتنە دەستی دەسەڵاتی هەبێت.
گەر دیقەت لەهەنگاوەکانی ئەردۆغان بدەین، جۆرێک لە دووبارە بوونەوەی مێژووی تێدا دەبینرێت، مێژووی هاتن و ڕۆیشتن و سڕینەوەی قۆناغی پێشتر، مێژووی ململانێی ئاینی و نا ئاینی، مێژووی گرتنەبەری ڕێچکەی نوێ و سڕینەوەی ڕێبازی پێشووتر.
کاتێک ئەتاتۆرک لە ساڵی 1923 جڵەوی دەسەڵاتی تورکیای گرتە دەست، تا ساڵی 1928 تاکلایەنە حوکمڕانی تورکیای کرد، ئێستا ئەردۆغان هەمان خواستی هەیە بەڵام بەجۆرێکی تر. ئەردۆغان پێویستی بەبوونی ئۆپۆزسیۆنی قورمیشکراوی دەستی خۆیەتی، تا بانگەشەی دیموکراسیبوونی تورکیای پێبکات.
ئەتاتورک لە ساڵی 1924 دەستوری نوسییەوە و تێیدا ڕێکخراو و بانگەشەی ئاینی ڕەتکردەوە، لەکاتێکدا ئەردۆغان وەکو کەسایەتییەکی ئاینی خۆی دەنوێنێت و جوڵەکانی پێچەوانەی جوڵەکانی ئەون، هەرچەندە ئەمیش بە ئارەزووی خۆی دەستور هەموار دەکاتەوە و یاری بە دەسەڵاتی دامەزراوەکان دەکات.
ئەتاتۆرک هەموو توانایەکی بۆ سڕینەوەی میراتی عوسمانی و لەقاڵبدانی ئاین خستەگەڕ، ئەردۆغانیش هەوڵی لاوازکردن و لە قاڵبدانی جەهەپەی میراتگری ئەتاتورک دەدات. ئەتاتورک تورکیای نوێی دامەزراند و دژی میراتی دەوڵەتی عوسمانی بوو، بەڵام ئەردۆغان هەوڵی سڕینەوەی کەمالیزم و خەونی زیندووکردنەوەی عوسمانیەتی هەیە.
وەکچۆن بۆ تێگەیشتن لە ئەردۆغانیزم و تێگەیشتن لە جوڵە و خواستەکانی بەرامبەر جەهەپە دەبێت بگەڕێیینەوە بۆ ڕابردوو، بەهەمانشێوە بۆ تێگەیشتن لەوەی بۆچی مەهەپە ڕۆیشتووەتە پاڵ ئەردۆغان و لەگەڵ جەهەپە نییە، دەبێت ڕابردوو لە یاد نەکەین.
دوای ئەتاتۆرک و گرتنە دەستی دەسەڵاتی جەهەپە لەلایەن عیسمەت ئینۆنۆ، ئەم هێزە دووچاری جیابوونەوە و لەدایکبوونی ڕەوتی نوێ بوو، وەکچۆن هێشتا ئەردۆغان خۆی لە ژیاندایە، چەندین ڕێکخراو و کەسایەتی هاوشێوەی عەبدولا گویل و ئەحمەد داود ئۆغڵۆ و ئەوانیتر لە ئاکەپە جیابوونەتەوە.
لە ساڵی 1948 پارتی دایک لە جەهەپە جیابوویەوە، بەڵام بەپاساوی بوونی بنەمای ئاینی و یەک نەگرتنەوە لەگەڵ دەستوری تورکیا داخرا، بەڵام بەشێک لە دامەزرێنەرانی پارتە نوێیەکە کۆڵیان نەداو لە ساڵی 1969 مەهەپەیان دامەزراند، بە ئەنجامدانی کۆمەڵێک گۆڕانکاری سیاسی و ئایدۆلۆژی.
لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت هاوپەیمانێتی نەبەستنی مەهەپە لەگەڵ جەهەپە ڕەنگە فاکتەرە مێژووییەکانیش ڕۆڵیان هەبێت تێیدا، بەتایبەت کە مەهەپە لە جەهەپە جیابووەتەوە، گەرچی نزیکبوونەوەی ئاکەپە و مەهەپە دەگەڕێتەوە بۆ کاتی هەمواری دەستوری تورکیا.
ئێستا مەهەپە قورمیشکراوی دەستی ئەردۆغانە، بەڵام جەهەپە ڕکابەری دەکات و خەونی گرتنەدەستی دەسەڵاتی هەیە، بێگومان ئەوەی ئەردۆغان بیری لێناکاتەوە دەست بەرداربوونە لە دەسەڵات، بۆیە هەوڵەکانی ئێستای بۆ جڵەوکردنی جەهەپەیە.
سەرچاوە : هاوڵاتی
