یوسف ئیسماعیل
لێكۆڵینه‌وه له رۆڵی چه‌مكه فه‌لسه‌فییه‌كان له دراما جیهانییه‌كاندا له كایه‌ی نمایشه شانۆییه‌كان، به‌رهه‌مه ئه‌ده‌بییه‌كان و تێكه‌ڵكردنی چه‌مكه فه‌لسه‌فییه‌كان، رۆڵێكی چاره‌نووسساز له داڕشتنی گێڕانه‌وه‌كان و گه‌ڕان به‌دوای پرسه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا بینیووە به شێوه‌یه‌كی قووڵ. وه‌ك چۆن بیرۆكه فه‌لسه‌فییه‌كان ده‌ستیان خستۆته‌سه‌ر پرسیاره بنه‌ڕه‌تییه‌كان سه‌باره‌ت به مرۆڤایه‌تی و بوون و ئه‌خلاق، تێكه‌ڵكردنیان له دراما جیهانییه‌كاندا سه‌كۆیه‌كی بۆ گوتاری فیكری و پشكنینی ره‌خنه‌گرانه له‌م چه‌مكانه‌دا ره‌خساندووه. ئه‌م وتاره‌م ئامانجی قووڵبوونه‌وه‌یه له به‌كارهێنانی بیرۆكه فه‌لسه‌فییه‌كان له دراما جیهانییه‌كاندا، به گرنگیدانێكی تایبه‌ت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه چۆن قووڵایی و گرنگی گێڕانه‌وه‌كان به‌رز ده‌كه‌نه‌وه. به شیكردنه‌وه‌ی شانۆنامه هه‌ڵبژێردراوه‌كانی كه‌لتور و قۆناغه كاتییه جیاوازه‌كان، له‌و كاریگه‌رییه ده‌كۆڵینه‌وه كه چه‌مكه فه‌لسه‌فییه‌كان له‌سه‌ر گه‌شه‌پێدانی كاره‌كته‌ره‌كان، ئاڵۆزییه‌كانی پڵۆت و ئه‌و ته‌وه‌ره سه‌رتاسه‌رییانه‌ی له‌م پارچه شانۆییانه‌دا وێنا كراون. ئەم وتاره به لێكۆڵینه‌وه له‌م یارییه تێكه‌ڵه‌ی نێوان فه‌لسه‌فه و دراما، هه‌وڵده‌دات رۆشنایی بخاته سه‌ر ئه‌و میراته ده‌وڵه‌مه‌نده كه‌لتوری و فیكرییه‌ی كه له‌ناو دراما جیهانییه‌كاندا چه‌سپاوه و چۆن به‌رده‌وامن له ئیلهام به‌خشین و ته‌حه‌دای تێڕوانینه‌كانی بینه‌ران بۆ خۆیان و ئه‌و جیهانه‌ی كه تێیدا نیشته‌جێن.
شیكردنه‌وه‌ی بوونگه‌رایی له «چاوه‌ڕوانی گۆدۆ»ی سامۆێل بێكێتدا
یه‌كێك له‌و چه‌مكه فه‌لسه‌فییه دیارانه‌ی كه له دراما جیهانییه‌كاندا به‌كارده‌هێنرێت، بوونگه‌راییه، كه به‌دواداچوون بۆ ته‌وه‌ری بوونی مرۆڤ و ئازادی و گه‌ڕان به‌دوای مانادا ده‌كات له جیهانێكی بێمانایدا. شانۆنامه ئایكۆنییه‌كه‌ی ساموێل بێكێت، «چاوه‌ڕوانی گۆدۆ»، نموونه‌ی ئه‌م روانگه فه‌لسه‌فییه له رێگه‌ی وێناكردنی دوو كاره‌كته‌ری ڤلادیمێر و ئیستراگۆن، كه له سووڕێكی چاوه‌ڕوانی كه‌سێكدا گیریان خواردووه به ناوی گۆدۆ. دێڕی سه‌ره‌تای به‌ناوبانگی شانۆنامه‌كه، «هیچ شتێك ناكرێ»، یه‌كسه‌ر تۆن بۆ لێكدانه‌وه‌یه‌كی بوونگه‌رایی داده‌نێت، ئه‌مه‌ش ئه‌وه پیشان ده‌دات كه سه‌ره‌ڕای بوونی به رواڵه‌ت بێ ئامانجیان، كاره‌كته‌ره‌كان ده‌بێ به‌رده‌وام بن له به‌رگه‌گرتنی بێمانایی دۆخه‌كه‌یان. كاره‌كته‌ره‌كانی بێكێت له‌گه‌ڵ نه‌بوونی ئاژانس و ئه‌و ئه‌گه‌رانه‌ی كه ژیان ده‌یخاته روو، ململانێ ده‌كه‌ن، ئه‌مه‌ش ره‌نگدانه‌وه‌ی چه‌مكی بوونگه‌رایی به‌رپرسیارێتی و هه‌ڵبژاردنی تاكه‌كه‌سییه. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش، پێكهاته‌ی گێڕانه‌وه‌ی خولیی «چاوه‌ڕوانی گۆدۆ»، به ئاڵوگۆڕه دووباره‌بووه‌كانی و نه‌بوونی یه‌كلاكه‌ره‌وه، ئاوێنه‌یه‌كی ئه‌و باوه‌ڕه بوونگه‌راییه‌یه كه ژیان له بنه‌ڕه‌تدا دووباره‌بوونه‌وه‌یه و خاڵییه له مانای كۆتایی. شانۆنامه‌كه‌ی بێكێت له رێگه‌ی گه‌ڕان به‌دوای بابه‌ته‌كانی بوونگه‌راییدا، ته‌حه‌دای چه‌مكه ئاساییه‌كانی ئامانج و بوون ده‌كات، بینه‌ران به‌جێده‌هێڵێت كه له‌گه‌ڵ تێگه‌یشتنی خۆیان له بارودۆخی مرۆڤدا خه‌بات بكه‌ن.
دووڕیانێكی ئه‌خلاقی سوودبه‌خش له «دوژمنێكی گه‌ل»ی هێنریك ئیبسن
له شانۆنامه‌ی «دوژمنێكی گه‌ل»ی هێنریك ئیبسن، دووڕیانێكی ئه‌خلاقی سوودمه‌ندانه كاتێك سه‌رهه‌ڵده‌دات كه پاڵه‌وانه‌كه، دكتۆر تۆماس ستۆكمان، بۆی ده‌رده‌كه‌وێت كه حه‌مامه تازه گه‌شه‌سه‌ندووه‌كانی شارۆچكه‌كه پیس و بۆگه‌نه، مه‌ترسییه‌كی ته‌ندروستی جددی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا دروست ده‌كات. دكتۆر ستۆكمان وه‌ك تاكێكی رۆشنگه‌ر و پره‌نسیپی پێی وایه ئه‌ركی ئه‌خلاقی خۆیه‌تی كه ئه‌م راستییه بۆ خه‌ڵك ئاشكرا بكات، سه‌ره‌ڕای ئه‌و كاردانه‌وه ئابوورییه‌ی كه ره‌نگه له‌سه‌ر شارۆچكه‌كه هه‌بێت. دووفاقی ئه‌خلاقی سوودمه‌ندانه له به‌رژه‌وه‌ندییه ناكۆكه‌كانی زۆرینه و كه‌مینه سه‌رهه‌ڵده‌دات. له كاتێكدا كه له به‌رژه‌وه‌ندی كۆمه‌ڵگادایه كه چاره‌سه‌ری مه‌ترسییه ته‌ندروستییه‌كان و پاراستنی خۆشگوزه‌رانی گشتی بكرێت، نوخبه‌ی سیاسی و ئابووری شارۆچكه‌كه ترسیان له‌و زیانه داراییه هه‌یه كه ڕه‌نگه له ئه‌نجامی داخستنی حه‌مامه‌كانه‌وه بێت. ئه‌م ململانێیه‌ی نێوان بنه‌مای سوودگه‌رایی زۆرترین به‌خته‌وه‌ری گشتی و ده‌ستكه‌وته كه‌سییه‌كان بۆ چه‌ند كه‌سێكی به‌هێز، بنه‌مای گرژییه دراماتیكییه‌كانی شانۆنامه‌كه‌ن. ئیبسن له ڕێگه‌ی «دوژمنێكی گه‌ل»ه‌وه، یارییه ئاڵۆزه‌كانی نێوان ئه‌خلاق، به‌رژه‌وه‌ندی خۆپه‌رستی و چاكه‌ی گه‌وره‌تر رووناك ده‌كاته‌وه، بینه‌ر له گه‌ڕانێكی بیركردنه‌وه ورووژێنه‌ردا له ئه‌خلاقی سوودمه‌ندانه‌دا سه‌رقاڵ ده‌كات.
به‌دواداچوونی ئیپیكیۆری بۆ چێژ له فیلمی «گرنگی جددی بوون»ی ئۆسكار وایڵد
له فیلمی «گرنگی جدی بوون»ی ئۆسكار وایڵددا كاره‌كته‌ره‌كان به‌هۆی به‌دواداچوونێكی ئیپیكیورییه‌وه بۆ چێژ ده‌جووڵێن. ئیپیكۆریزم، قوتابخانه‌یه‌كی بیركردنه‌وه كه له‌لایه‌ن ئیپیكۆرۆسه‌وه دامه‌زراوه، جه‌خت له‌سه‌ر به‌دواداچوونی چێژ و دووركه‌وتنه‌وه له ئازار ده‌كات وه‌ك به‌رزترین چاكه له ژیاندا. كاره‌كته‌ره‌كانی شانۆنامه‌كه‌ی وایڵد ئه‌م فه‌لسه‌فه‌یه به‌رجه‌سته ده‌كه‌ن، چونكه به‌رده‌وام هه‌وڵده‌ده‌ن خۆیان بخه‌نه ناو ئاره‌زووه‌كانیانه‌وه و چێژه‌كانی خۆیان تێر بكه‌ن. بۆ نموونه ئه‌لجێرنۆن وه‌ك كه‌سێكی چێژخواز وێنا ده‌كرێت، به‌رده‌وام جه‌ژنانه له ساندویچی خه‌یار ده‌خوات و گاڵته‌جاڕی ژیرانه به‌كارده‌هێنێت بۆ ئه‌وه‌ی خۆی سه‌رقاڵ بكات. به هه‌مان شێوه، گویندۆلین و سیسیلی نیشان ده‌درێن كه به دیل بوون به چه‌مكی رۆمانسی عاشق بوون، به‌دوای ئاشنابوونیان به ناوی «جدی»دا ده‌گه‌ڕێن نه‌ك سیفه‌ته راسته‌قینه‌كانی داواكاره‌كانیان. وایڵد له رێگه‌ی ئه‌م كاره‌كته‌رانه و ره‌فتاره‌كانیانه‌وه ته‌نز ده‌كاته سه‌ر به‌دواداچوونی قووڵی چێژ و له ئه‌نجامدا پشتگوێخستنی په‌یوه‌ندی و به‌ها قووڵه‌كانی مرۆڤایه‌تی. به‌م شێوه‌یه وایڵد فه‌لسه‌فه‌ی ئیپیكۆری وه‌ك ئامرازێك به‌كارده‌هێنێت بۆ ره‌خنه‌گرتن له ره‌فتار و پاڵنه‌ره‌كانی كاره‌كته‌ره‌كانی له فیلمی «گرنگی جدی بوون».
توخمه‌كانی نیچه له «سه‌ردان»ی فریدریش دورنماتدا
یه‌كێك له نموونه هه‌ره دیاره‌كانی توخمه‌كانی نیچه له «سه‌ردان»ی فریدریش دورنماتدا وێناكردنی چه‌مكی ئۆبه‌رمێنش، یان «سوپه‌رمان»ه. له شانۆنامه‌كه‌دا كاره‌كته‌ری كلێر زاكاناسیان، خێرخوازی ده‌وڵه‌مه‌ندی شارۆچكه‌یه‌كی خراپبوو، ئه‌م بیرۆكه‌یه‌ی ئۆبه‌رمه‌نش به‌رجه‌سته ده‌كات. كلێر به پێوه‌ره ئه‌خلاقییه ئاساییه‌كانه‌وه پابه‌ند نییه و ته‌نیا به ئاره‌زووی تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه و به‌دواداچوونی ده‌سه‌ڵات پاڵده‌نرێت. ئه‌و كاریگه‌ری خۆی به‌سه‌ر خه‌ڵكی شاره‌كه‌دا ده‌سه‌پێنێت، رزگاری دارایی پێشكه‌شیان ده‌كات له به‌رامبه‌ر مردنی خۆشه‌ویسته‌كه‌ی پێشووی، ئه‌لفڕێد ئیل، ئه‌م ده‌ستكاریكردن و بێبایه‌خكردنه به ئه‌خلاقی نه‌ریتی، ره‌نگدانه‌وه‌ی باوه‌ڕه‌كه‌ی نیچه‌یه به گۆڕینی به‌هادان به به‌هاكان، كه تاكه‌كان هانده‌درێن ته‌حه‌دای نۆرمه‌كانی كۆمه‌ڵگا بكه‌ن و كۆدی ئه‌خلاقی خۆیان دروست بكه‌ن. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش، دورنمات چه‌مكی دووباره‌بوونه‌وه‌ی ئه‌به‌دی، كه چه‌مكێكی دیكه‌ی نیچه‌یه، له رێگه‌ی مۆتیڤێكی دووباره‌بووه‌وه له شانۆنامه‌كه‌دا جێگیر ده‌كات. دێڕی «ناتوانیت به‌خته‌وه‌ری بكڕیت، به‌ڵام ده‌توانیت تاوانێك بكڕیت» چه‌ند جارێك دووباره ده‌كرێته‌وه، جه‌خت له‌سه‌ر سروشتی خولگه‌یی كرداره‌كانی مرۆڤ و ئه‌و بیرۆكه‌یه ده‌كرێته‌وه كه مێژوو خۆی دووباره ده‌بێته‌وه. ئه‌م چه‌مكه له دووباره‌بوونه‌وه‌ی ئه‌به‌دی، ده‌نگدانه‌وه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی نیچه‌یه كه تاكه‌كان له خولێكی ئه‌به‌دیی دووباره‌بوونه‌وه‌دا گیریان خواردووه، كه به ناچاری هه‌مان هه‌ڵه و نه‌خشه‌كان دووباره ده‌بنه‌وه. به گشتی، هێنانه ناوه‌وه‌ی توخمه‌كانی نیچه له‌لایه‌ن دورنماته‌وه له «سه‌ردانه‌كه«دا، ته‌وه‌ری ده‌سه‌ڵات و ئه‌خلاق و سروشتی خولگه‌یی بوونی مرۆڤ ده‌كۆڵێته‌وه، قووڵایی و لێكۆڵینه‌وه‌ی فه‌لسه‌فی بۆ جیهانی دراما زیاد ده‌كات.
چه‌مكی ئه‌ركی كانتی له «ئه‌نتیگۆن»ی سۆفۆكلێسدا
له «ئه‌نتیگۆن»ی سۆفۆكلێسدا، چه‌مكی ئه‌ركی كانتی به درێژایی شانۆنامه‌كه دیاره. كانت پێی وابوو كه پابه‌ندبوونه ئه‌خلاقییه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای عه‌قڵانییه‌ت و داننان به ئه‌ركی مرۆڤ، به‌بێ گوێدانه مه‌یلی كه‌سی یان ئاره‌زووی كه‌سی. ئه‌مه‌ش له كاره‌كته‌ری ئه‌نتیگۆندا دیاره كه به پێچه‌وانه‌ی فه‌رمانی كریۆنی مامی، فه‌رمانڕه‌وای تیبس، پۆلینیسی برای خۆی به خاك ده‌سپێرێت. ئه‌نتیگۆن به توندی پێی وایه كه ئه‌ركی سه‌رشانی خۆیه‌تی رێز له بنه‌ماڵه‌كه‌ی و خوداوه‌نده‌كان بگرێت، ته‌نانه‌ت به نرخی ژیانی خۆیشی. پابه‌ندبوونی به ئه‌ركه‌كه‌یه‌وه بێ چه‌قبه‌ستووه، چونكه رایده‌گه‌یه‌نێت كه پێی باشتره بمرێت نه‌ك براكه‌ی به‌بێ نێژراو به‌جێبهێڵێت. ئه‌م كرده‌ی سه‌رپێچیكردنه له دژی یاسایه‌كی ناڕه‌وا، ره‌نگدانه‌وه‌ی بیرۆكه‌ی كانته كه تاكه‌كان ئه‌ركێكی ئه‌خلاقییان هه‌یه كه به‌پێی ویژدان و بنه‌ماكانی خۆیان مامه‌ڵه بكه‌ن، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به مانای چوونه پێچه‌وانه‌ی فه‌رمانه‌كانی ده‌سه‌ڵاتیش بێت. پابه‌ندبوونی نه‌گۆڕی ئه‌نتیگۆن به ئه‌ركه‌كه‌یه‌وه له كۆتاییدا ده‌بێته هۆی كۆچی دوایی كاره‌ساتباره‌كه‌ی، به‌ڵام كرداره‌كانی وه‌ك نموونه‌یه‌كی به‌هێزی چه‌مكی كانتی ئه‌رك له كرداردا ده‌بینرێن.
شیكاری ده‌روونی فرۆیدی له فیلمی «تره‌مه‌نێك به ناوی ئاره‌زوو»ی تێنسی ویلیامز
له شانۆنامه به‌ناوبانگه‌كه‌ی تێنسی ویلیامز» ترامێتێك به ناوی ئاره‌زوو»، شیكاری ده‌روونی فرۆید رۆڵێكی به‌رچاو ده‌گێڕێت له داڕشتنی پاڵنه‌ر و ره‌فتاری كاره‌كته‌ره‌كان. نموونه‌یه‌كی ئه‌مه‌ش له رێگه‌ی كاره‌كته‌ری بلانچ دوبۆیسه‌وه ده‌بینرێت كه تێكچوونی ده‌روونی به درێژایی شانۆنامه‌كه له ژێر كاریگه‌ری زه‌بر و زه‌نگی رابردوو و ئاره‌زووه سێكسییه سه‌ركوتكراوه‌كاندایه. چه‌مكی نائاگایی فرۆید به ئاشكرا له كاره‌كته‌ری بلانچدا نمایش ده‌كرێت، كاتێك به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ یاده‌وه‌رییه سه‌ركوتكراوه‌كانی خۆیدا له‌باره‌ی خۆكوشتنی هاوسه‌ره‌كه‌ی و كاره نایاساییه‌كانیدا ململانێ ده‌كات. جگه له‌وه‌ش ده‌توانرێت مۆتیڤی دووباره‌بووه‌وه‌ی پشتبه‌ستنی بلانچ به وه‌هم و خه‌یاڵه‌كان وه‌ك میكانیزمێكی به‌رگری له چاویلكه‌ی تیۆری سه‌ركوتكردنی فرۆید لێكبدرێته‌وه. ئه‌و جیهانێكی خه‌یاڵی دروست ده‌كات، كه زۆرجار به «بێل ڕیڤ» ناوده‌برێت، بۆ ئه‌وه‌ی خۆی له واقیعی ئازاربه‌خشی رابردووی خۆی بپارێزێت. ئه‌م وابه‌سته‌بوونه به وه‌همه‌كانه‌وه و ئاماده‌نه‌بوونی بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی جنۆكه‌كانی، له كۆتاییدا ده‌بێته هۆی رووخانی كاره‌ساتبارانه‌ی بلانچ، ئه‌مه‌ش وایكردووه كه شیكاری ده‌روونی فرۆیدی ببێته چاویلكه‌یه‌كی چاره‌نووسساز بۆ تێگه‌یشتن له ئاڵۆزییه ئاڵۆزه‌كانی كاره‌كته‌ری.
ده‌ره‌نجام:
په‌یوه‌ندی به‌رده‌وامی چه‌مكه فه‌لسه‌فییه‌كان له دراما جیهانییه‌كاندا له كۆتاییدا دیاره كه به‌كارهێنانی چه‌مكه فه‌لسه‌فییه‌كان له دراما جیهانییه‌كاندا وه‌ك ئامرازێكی به‌رچاو بۆ گه‌ڕان به‌دوای ته‌وه‌ره ئاڵۆزه‌كان و وروژاندنی پرسیاری بیر ورووژێنه‌ردا كارده‌كات. ئه‌م شانۆنامانه له ڕێگه‌ی پشكنینی دووفاقی ئه‌خلاقی و سروشتی واقیع و سنوورداربوونی بوونی مرۆڤه‌وه، تێگه‌یشتنێكی قووڵتر له بارودۆخی مرۆڤ و ئاڵۆزییه‌كانی ئه‌و جیهانه‌ی كه تێیدا نیشته‌جێین، پێشكه‌ش به بینه‌ر ده‌كه‌ن. په‌یوه‌ندییه به‌رده‌وامه‌كانیان له توانایاندایه بۆ ته‌حه‌دای حیكمه‌تی ئاسایی و ڕۆشنایی بخه‌نه سه‌ر مشتومڕه فه‌لسه‌فییه بێ كاته‌كان. به به‌شداریكردن له‌گه‌ڵ ئه‌م چه‌مكه فه‌لسه‌فیانه‌دا، بینه‌ران هانده‌درێن كه بیر له بیروباوه‌ڕ و به‌هاكانی خۆیان بكه‌نه‌وه، به‌م شێوه‌یه گه‌شه‌كردنی كه‌سی و گه‌ڕانی فیكری په‌روه‌رده ده‌كه‌ن. بۆیه پێویسته هێنانه ناوه‌وه‌ی چه‌مكه فه‌لسه‌فیه‌كان له دراما جیهانیه‌كاندا وه‌ك لایه‌نێكی ژیانی چیرۆكگێڕانی شانۆیی به‌رده‌وام ئاهه‌نگ بگێڕدرێت و به‌رز نرخێنرێت.
سەرچاوە : کوردستانی نوێ
