پ.د. سابیر بۆکانی

لە رووی چەمك‌ و واتاوە بریتییە لە : داڕمانی توانا عەقڵی ‌و هزرییەكانی تاكەكەس بەهۆی زیاد بەكارهێنانی هەندێك ماددەوە. لە ئێستاشدا ئەم داڕمانە بەهۆی ناوەڕۆكی خراپی بابەتەكانی ئینتەرنێتەوەیە كە هیچ ‌و پوچ ‌و ئاست نزمن‌ و مێشك ناخەنە دۆخی ئاڵنگاری ‌و تێرامان ‌و بیركردنەوەوە. چەمكی بۆگەنكردنی مێشك، ئاماژەیە بۆ كاریگەریی خراپ ‌و نەرێنی ‌و وێناكراوی زیادبەكارهێنانی ناوەڕۆكی كرچ ‌و كاڵ ‌و پووچی ئینتەرنێت، كە بە هیچ جۆرێك دۆخی عەقڵی ‌و هزری ناوروژێنن، ئەم كێشەیە رووبەڕووی هەموو كەسێك دەبێتەوە ئیتر لەهەر تەمەنێكدا بێت. 
بۆگەنكردنی مێشك، چەمكێكی گشتی‌ و میللییە بۆ پاشەكشەی (بیركردنەوەی رەخنەگرانە و یادگە‌ و ئەركی جێبەجێكاری مێشك) بەكاردەبرێت. بەگشتی پەیوەستە بە تەرخانكردنی كاتێكی دوورودرێژ لەگەڵ سۆشیال میدیا و پلاتفۆرمە ئۆنلاینەكانی تردا. هەرچەندە دەستنیشانكردنێکی پزیشكی رەسمی لە پشت ناوزەدكردنەکەوە نییە، بەڵام رەنگدانەوەی ترس‌ و دڵەڕاوكێیەكە بۆ شوێنەوار و لێكەوتە چاوەڕوانكراوەكانی فشاری دیجیتاڵیی پەرەسەندووی هەڵكشاو. 
نیشانەكانی بۆگەنكردنی مێشك بریتین لە: بوونی ئاستەنگ لە چڕكردنەوەی سەرنج‌ و كێشەكانی یادكەوتنەوە و لاوازیی توانا لە چالاكی ئامانجداردا. ئەم دیاردەیە تازە نییە و لە رابڕوودا بۆ تەلەفزیۆن ‌و ژانرەكانی دیكەی راگەیاندن بەكارهێنراوە. بەهۆی بەكارهێنانی زۆری ئەم وشەیە لەلایەن خەڵكییەوە، زانكۆی ئۆكسفۆرد، بە (وشەی ساڵ)ی 2024 هەڵیبژارد. 
مرۆڤ بەهۆی دانیشتن‌ و تەرخانكردنی كاتێكی زۆر بۆ بینینی ناوەڕۆكی نزم‌ و بێ بەهای ڤیدیۆیەكەوە، هەست بە چالاكی ‌و گەشانەوە ناكات، بەپێچەوانەوە هەست بە ماندووبوون ‌و لێڵی دەكات‌ و پێشیخۆشە هەر دابنیشێت‌ و هیچ جووڵەیەكی وەرزشی ئەنجام نەدات. هەندێك لە توێژەران پێیانوایە هۆڕمۆنی دۆپامین (كە هۆڕمۆنی خۆشی‌ و ئاسوودەییە) لە كاتی سەرقاڵبوون بە ئامرازەكانی سۆشیال میدیاوە، بە ئاستێكی زیاتر دەڕێژرێت‌ و مرۆڤ لە سەرەتادا هەست بەدڵخۆشی دەكات، بەڵام دواتر مێشكی سست ‌و ماندوو دەكات.
یەكەمین بەكارهێنانی تۆماركراوی چەمكی بۆگەنكردنی مێشك، بۆ زانای سروشتناس‌ و فەیلەسوفی ئەمریكی هێنری دێڤید سۆرۆ (1817-1862) دەگەڕێتەوە، ساڵی 1854 لە كتێبەكەیدا بەناوی (واڵدن) باسی شێوازی ژیانی سادە لە جیهانی سروشتدا دەكات، سۆرۆ رەخنە دەگرێت‌ و دەڵێت: «كۆمەڵگە لە بەرژەوەندیی هزرە سادە و ساكارەكاندا، لە بەهای هزرە ئاڵۆزەكان (كە بە چەندین رێگە لێكدانەوەیان بۆ دەكرێت) كەمدەكاتەوە. ئەمیش دەبێتە هۆی هاتنە خوارەوەی هەوڵ‌ و تێكۆشانی عەقڵی‌ و هزری.»
چەمكەكە لە سەردەمی دیجیتاڵدا، بایەخێكی نوێی وەرگرت بەتایبەتیش لە ساڵانی 2023 و 2024 دا، ناوبانگی زیاتری پەیدا كرد وەك گوزارشتێك لەو ترس‌ و دڵەڕاوكێیەی تایبەت بوون بە ناوەڕۆكی بەدكواڵیتی بابەتەكانی ئینتەرنێتەوە بەدیاریكراویش TikTok، كە لە ئامرازەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتییدا بڵاو دەكرانەوە. لە ئێستادا ئاماژەیە بۆ رۆشنبیری لە رێی ئینتەرنێتەوە وەك گاڵتەپێكردن ‌و سووكایەتی بە ناوەڕۆكی ئاست نزمی ڤیدیۆ بڵاوكراوەكان.
بۆگەنكردنی مێشك، ئەمڕۆ گوزارشت لە هۆشیاریی نەوەی سەردەم دەكات، بەهۆی بەركەوتنیان بە كاریگەریی خراپی بابەتە ئاسان‌ و كورت‌ و بێ ماناكانی نێو ئامرازەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتییەوە، كە لە نەوەكانی پێشترەوە بۆیان ماوەتەوە.

سەرچاوە : کوردستانی نوێ