بەسەرنجدان لەمێژووی مرۆڤایەتی درك بەوە دەكەین، ئەفسانە و ئایین و بیروباوەڕەكان بەشێك بوون لەپێكهێنەری ژیاریی مرۆڤایەتی، هەریەكەشیان لەو پرسیارانەوە سەرچاوەیان گرتووە، كە سەبارەت بە بوون و سروشت بوون. كاتێكیش بابەتی ئایین دێتە ناو گتوبێژەكانمانەوە كۆمەڵێك پرسیار دەورووژێت بۆ نموونە: دروستبوونی ئایینەكان لەچییەوە سەرچاوەیان گرتووە؟ كەڵكەڵەی بوونی خودایەك و زیاد لە خودایەك لە ئەندێشەی مرۆڤدا بۆچی دەگەڕێتەوە؟ ئایا ترس لەڕووداوە سروشتییەكان ئەو بیرۆكەیەیان خوڵقاندووە، یاخود پێویستی! یاخود بەهۆی هەژاریی زانستییەوە بووە لەو دەمەدا؟... ئەمانە و زۆر پرسیاری دیكە، كە وەڵامدراونەتەوە و وەڵامیش دەدرێنەوە، لەسەر ئەو بنەواشەیەی، كە گەشتی مرۆڤ بۆ گەڕان بەدوای ڕاستیدا بەردەوامە. ئەوەی لە چوارچێوەی ئەم گوتارەدا جێی بۆ دەكەینەوە و بەبایەخەوە هەوڵدەدەین لێڕوانینی بۆبكەین كۆمەڵێك پرسی دیكەن وەك: پەیامبەرەكان كێن؟ ئایا ئایین دیاردەیەكی پیاوانەیە؟ لە قۆناغێكدا خوداوەندەكان مێینەبوون، پەیڕەوكارانی پەرستنەكەش نێرینە و مێینە بوون، بەڵام لە قۆناغێكی دیكەدا ئەم هاوكێشەیە گۆڕانی بەسەردا دێت، بۆچی خوداوەندەكان دەبنە نێرینە و ئەوەی پەیامی ئەم خودایانە دەگەیەنێت بە مرۆڤەكان دیسان نێرینەن؟
ئەفسانە چییە؟
ئەفسانە، ئایین نییە، بەڵكو كولتوورێكی دیاریكراوی مرۆڤی ئەو سەردەمەیە لەتەك بوون و هێزە نادیارەكان. ئەو ڕاستییەی مرۆڤ نەیتوانیوە لێی تێبگات، بەهۆی ئەفسانەوە واتاداری كردووە و هزراندوویەتی.
دەتوانین بڵێین باوەڕ و ئەفسانە و ئایینەكان بۆ مرۆڤی سەرەتایی بەهۆی نەبوونی زانیاریی زانستییەوە سەبارەت بەڕووداوە سروشتییەكان، سەریهەڵداوە. وێنایان كردووەو مانایان پێ بەخشیوە. بۆئەوەی لەتوڕەیی و كینەی سروشت خۆیان بپارێزن، كۆمەڵێك ڕێگایان پەیجۆر كردووەو ڕێزو ستایشیان بۆ داناوە. لەپاڵ ئەوەی، كە دەڵێین زانیاریی زانستیی نەبووە، بەڵام ئەندێشەیەكی زرنگ و خەیاڵێكی جوان هەبووە لەپێناو تێگەیشتن لە بوون. "زەینی مرۆڤی كۆن دەتوانێت توانای ئەبستكراتكردنەكەی خۆی بەرجەستە بكات، هەردوو جیهانەكەش لای ئەو ئاوێزانی یەكترن و سنوورەكان تێكەڵ دەبن و بەربەستەكان دەسڕێنەوە". لێرەدا پرسیارێك خۆی بەیان دەكات وەڵامدانەوەی لێدەگەڕێین بۆ خوێنەران: ئایا مرۆڤی مێژوویی، مرۆڤە داهێنەرەكان بوون، یاخود تەنها چیرۆكیان هۆنیوەتەوە؟
بەشێك لەو دایكە خواوەندانەش ئەمانەبوون: "لای سۆمەر(ئینانا) مێخواوەندی سروشت و بەپیتی-زاوزێكردن و سوڕی كشتوكاڵی. لە بابل(نینخورساگ) دایكەزەوی و عەشتاری هاوتای ئینانا. لای گریك(ئارتمیس) و (ئەفرۆدیت). لە ڕۆما(دیانا) و (ڤینۆس)" . هەموو ئەو مێخواوەندانەی لەو دەمەدا بوونیان هەبووە و بەو ئەفسانە و نهێنیانەی پێیانەوە گرێ دراوە، بەپێی قۆناغەكان و پلەبەندی مێژوویی گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە. بۆ نموونە لەسەردەمی كشتوكاڵدا، مێخواوەندەكان، مێخواوەندی سروشت بوون و بە نهێنی سروشت دانراون، وەك سەرچاوە و هۆكاری دروستبوون. لەپاڵ ئەم دیدگا فراوانەی بۆ مێخواوەندەكان هەبوون، كە وێنایەكی جوانیناسی و ئیستاتیكی و نیانی تێدا درك پێ دەكەین، ژنە خواوەند "(سخمت)" هەبووە، كە خواوەندی تۆڵەسەندنەوە بووە، كاتێك (ڕاع) خواوەندی خۆر، لە تانەوتەشەری خەڵكەكەی توڕەبوو، خواوەندەكانی دیكە پێشنیازیان بۆ كردووە وەك دایكەخواوەند (سخمت) جەلاد بێت. یاخود، ئەفسانەی (ژنانی ئەمازۆن). لە میپۆلۆجیای كوردیشدا، لەگەڵ درەوشانەوەی زاتی ئێزدانی(یارانی حەق) دەردەكەون، كە یەكێك لە یاران مێینەیە. هەروەها لەدەورانی سوڵتانی ساقدا فریشتەیەكی مێ هەیە، كە ناوی(ڕێزوار)ە. وەك جەمال نەبەز دەنووسێت: ئەم ڕامانە میتۆلۆژیایەی بەرامبەر بە ژن و ئەو ئازادییە خۆڕسكییە ڕێژەییەی، كە ژن لە كۆمەڵگەی كورددا هەیەتی، پتر لە ئازادی ژنانی عەرەب و فارس و تورك، پاشماوەی كۆمەڵگەیەكی ژن فەرمانی كۆنە لەكوردستاندا.
دەتوانین بڵێین؛ ئەفسانە و باوەڕەكان لەسەرەتادا لە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەدا دروسبوون، كە سەبارەت بە ڕووداوە سروشتییەكان كراون. بۆ نموونە: خۆر چۆن دروستبووە؟ ئەوەی خۆر و مانگ و ئەستێرەكانی دروستكردووە، چۆن دروست بووە؟ هەموو شتێك دەبێت دروستكارێكی هەبێت؟ خۆر دەچێتە پێخەفەكەیەوە و پشوودەدات و دەبێت بە شەو، ئەی ئەگەر خەبەری نەبوویەوە، شەو درێژدەبێت و ڕۆژ دوادەكەوێت؟ دەكرێت وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە لەو دەمەدا هۆكار بووبن بۆ دەركەوتنی ئەفسانەكان.
ئایین چییە؟
ئایین، ڕێبازە (عقیدە). دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە دەركەوتەی ئەو ژینگەیەیە، كە لێیەوە پەیدا بووە. خاوەنی كۆمەڵێك بنەمایە، كە تاكی لەسەر پەروەردە دەكرێت. زۆرجار بەهۆی ئەو پەروەردە ئایینییە سەپێنراوەوە ڕێبازەكە هەژموون پەیدا دەكات و وەك سیستەمێكی بەهێز خۆی دەسەلمێنێت. ماركس دەڵێت: "ئایین وشیارییەكی لنگاوقوچی جیهانە" . واتە ئەگەر ئەو لنگاوقوچییە ڕاست بكەینەوە و جیهان لەدۆخە ئاساییەكەی و ڕاست مامەڵە بكات، ئەوا وشیاریمان لە ئایین ڕزگار كردووە، چونكە ئایین وشیارییەكی پێچەوانەیە بۆ خودی وشیاری. ئایین، پیرۆزكردنی بنەواشەكانییەتی. پیرۆزكردنیش دژی تازەیی و جیاوازییە، ئیدی لێرەوە ئایین هەوڵیداوە بۆ كێشانی هێڵێكی سوور و قەدەغە بەدەوری ژیاندا.
ڕۆح، بنەما ئایینییەكان پێكدەهێنێت. باوەڕبوون بەڕۆح هەر لەمرۆڤی سەرەتاییەوە بوونی هەبووە، بۆ نموونە پێیان وابووە هەر نەهامەتی و ناخۆشییەك، كە بەسەر خۆیان و خێزانەكانیاندا بێت، سەرچاوەكەی لە ڕۆحەكانەوەیە. دەرئەنجام بۆ هێوركردنەوەی ڕۆحەكان بە ڕێوڕەسمێكی تایبەتی قوربانییان پێشكەش كردوون. باوەڕبوون بە ڕۆحەكان، لەنێو ئایینە كوردییەكان و ئایینە ئیبراهیمییەكاندا بوونی هەبووە و لەنێو دەقەكانیشدا بەرچاو دەكەون. بۆ نموونە "یەكێك لە ڕامانەكانی كاكەییەكان ئەوەیە، كە بووەی ئێزدانی (الوجود الربانی) بەجۆرێك دێتە پێش چاو، كە خۆی لە شێوەی (زارۆ)یەكدا پێشان دابێت و ئەو زارۆیەش لە كچێكی پاكداوێنی بێ مێرد بووبێت. بۆ وێنە: (شاخۆشێن)، كە درەوشانەوەیەكی بووەی ئێزدانییە لە كچێكی لوڕی بووە، كە ناوی (خاتوو جەلالە) بووە. هەروەها (سوڵتانی ساق) یان (سوڵتانی سەهاك)، كە ئەویش درەوشانەوەیەكی بووەی ئێزدانییە لەكچە جافێك لەدایكبووە ناوی(دایراك) بووە. ئەم ڕامانەش لە ترادسیۆنی ئایینی (مەسیحی) دەچێت". تەنانەت ئەوەی ئایینە كوردییەكان گرنگی پێ دەدەن بریتییە لە پاككردنەوەی ڕۆح (گیان، ڕەوان)، زیاتر لە نوێژ و ڕۆژوو.
لەپەیمانی نوێدا (ئینجیلی پیرۆز) بەپێی نووسینی (مەتتا) بەم جۆرە لەدایك بوونی (عیسا)مان بۆ دەگێڕێتەوە: لەكاتێكدا مریەم دەزگیرانی یوسف بوو، پێش ئەوەی بگوێزرێتەوە، بەهۆی ڕۆحی پیرۆز سكی پڕ بوو. دواتر فریشتەیەك لەخەودا بە دەستگیرانەكەی مریەمی گوتووە: ئەی یوسفی كوڕی داود، مەترسە لەوەی مریەم بهێنیت، چونكە ئەوەی ئەو سكی پێی هەیە لە ڕۆحی پیرۆزە.
ئایینی ئیسلامیش باوەڕی بە هەبوونی ڕۆحەكان هەیە. ڕۆحی خراپ، ئەهریمەن (الجن ـ الشیطان) و ڕۆحی باش، فریشتە، پەریزاد (الملاك). تائێستاش بەشێك لە پەیڕەوكارانی ئەم ئایینە سەردانی ڕابەرانی ئەم ئایینە دەكەن بۆ دەرهێنانی جن لەجەستەیاندا.
ئەفسانەكان وەك بناغەیەك بۆ مەیسەربوونی ئایینەكان:
لەڕاستیدا ئایینەكان، بیرۆكەكانیان لە ئەفسانەكانەوە وەرگرتووە. بۆ نموونە با سەرنج لەم دوو چیرۆكە بدەین:
چیرۆكی یەكەم/
كاتێك مزگێنی لەدایك بوونی(یەحیا) دەدرێت بە كاهین(زەكەریا). لەوكاتەدا زەكەریا بەتەنیا لەنێو پەرستگە دەبێت فریشتەیەك دێتە لایەوە پێی دەڵێت: "ئەی زەكەریا مەترسە، چونكە نوێژەكەت بیسترا، هەروەها ژنەكەت ئەلیسابات لە تۆ كوڕێكی دەبێت و ناوی دەنێیت یەحیا" . بەڵام زەكەریا باوەڕ بەم قسەیە ناكات، چونكە خۆی و هاوسەرەكەی بەتەمەنن و ئەگەری دروستبوونی منداڵێك زۆر لاوازە. بەهۆی ئەو دڕدۆنگییەی زەكەریاوە خودا لاڵی دەكات و چیتر توانای قسەكردنی نامێنێت تا كاتی لەدایك بوونی یەحیا. كاتێك لە پەرستگەكە دێتە دەرەوە، خەڵكی دەڵێن بەهۆی بینینی خوداوە زمانی بەستراوە.
چیرۆكی دووەم/
عەشتاری دایكە خواوەند، خاوەنی كۆمەڵێكی زۆر نهێنییە. هەركەسێك بیەوێت ئەو نهێنیانە پەیجۆر بكات تووشی نەفرەتی عەشتار دەبێت. ئەم دایكەخواوەندە دەربارەی خۆی دەڵێت: "من ئەوەم كە هەبوو، ئەوەی ئێستا هەیە و ئەوەی پاشتریش دەبێت، هیچ كەس ناتوانێت پەچەكەم هەڵبداتەوە" . "ئەوەشی پەچەكەی هەڵبداتەوە چارەنووسی ئەو لاوەی دەبێت، كە لەیەكێك لەپەرستگاكاندا پەچەی لەسەر پەیكەرەكەی ئیزیس لادا، ئیدی بە بینینی مێشكی تێكچوو و بەدرێژایی ژیانیشی زمانی بەسترا" . لێرەدا پەچە، ئاماژە نییە بۆ پارچە قوماشێك، چونكە پەیكەری عەشتار، پەیكەرێكی ڕووتە، بەڵكوو ئاماژەیە بۆ نهێنی ئەو دایكە خواوەندە.
نموونەی دیكە زۆرن، كە ئایینەكان سوودیان لەیەكتر و لە ئەفسانەكانی پێش خۆیان وەرگرتووە و كردوویانە بە باوەڕێكی نوێ. من پێموایە؛ دڕدۆنگی لە توانا و كارامەیی خودایەك، خودایەكی دیكەی بەرهەم هێنا. ئێستاش دڕدۆنگی لە كارامەیی هەر خودایەك هەیە. بەگشتی ئایین ڕەنگدانەوەی ئەو بارودۆخ و ژینگەیەیە، كە لێوەی پەیدا بووە. لەدوای دەركەوتنی(ئایینە تاك خوداییەكان) ترازانێكی كۆمەڵایەتی بەدی دەكەین. لەسەردەمی ئایینە فرەخوداییەكاندا، ئەگەر كچ و كوڕێك بیانویستایە هاوسەرگیری بكەن، دەبوو ئەم پەیوەندییە دروستبێت لەنێوان دوو خێزاندا، كە خودای جیاوازیان پەرستووە، بەڵام ئایینی تاك خودایی ئەم بیرۆكەیەی ون كرد و زۆرجار بە تاوان(گوناهـ) دانراوە و دادەنرێت، بەم پێیە ئایینی تاك خودایی، بیرۆكەی فرەیی و جیاوازبوون لەناودەبات. جا بەو هۆكارەی ئەو ئایینە خواستی دەسەڵات و هێزی هەبووە، هەوڵیداوە پانتاییەكی جوگرافی داگیر بكات و ئەو پانتاییەش فراوان بكات، بۆیە لە داگیركارییش نەوەستاوە.
پەیامبەر كێیە؟
ئەوكەسەیە، كە ڕاسپێردراوە بۆ بانگەوازكردنی پەیامێكی ئایینی لەسەردەم و بارودۆخێكدا. ئەوەشی پەیامەكە وەردەگرێت و باوەڕی پێ دێنێت دەبێتە كەسێكی باوەڕدار بە ڕێبازێكی دانراو و دیاریكراو، بەڵام ئەم پێناسەیە بەربەستێكمان بۆ دروست دەكات؛ كاتێك لەوە تێگەیشتین، كە چیرۆكی ئایینەكان داڕشتنەوەی چیرۆكی ئەفسانەكانە لەفۆرم و شێوەیەكی نوێدا، ڕەنگە بپرسین: ئاخۆ كێ پەیامبەرەكان ڕادەسپێرێت؟ بەڵام پەیامبەرەكان ڕاسپێردراو نین لەلایەن بوونێكی نەبینراوەوە. كەواتە؛ پەیامبەر ئەو كەسەیە، كە بانگەواز بۆ كۆمەڵێك بنەواشە دەكات لەتەك ژیان و چۆنییەتی ژیانكردن، بەسەرەتایەكی ئاشتییانە دەست پێ دەكات و بە خواستنی هێز و فراوانبوونی ڕێبازەكە بەردەوام دەبێت.
زۆرینەی ئەو پەیامبەرانەی گوایە ئەركی گەیاندنی پەیامێكیان لە ئەستۆ گرتووە نێرینە بوون. ئایا ئەگەر كۆی پەیامبەرەكان نێرینەبن، بەو واتایە دێت، كە ژنەكان ئایینیان نییە؟ من پێموایە؛ ژنەكان ئایینیان نییە، بەڵام باوەڕدارن بە ڕێبازە ئایینییە جیاوازەكان، ئەمەش ئەو واتایە ناگەیەنێت، كە خودی ئایینەكان بۆ ژن و لەپێناو ژندان، بەڵكوو ئەمە وەك جۆرێكە لە جادوو، چونكە لەنێو دەقە پیرۆزەكاندا درك بەو دژیەكە لە ماف و ئەركدا دەكەین. تایبەتتر ئایینە تاك خوداییەكان، كە لە ئەندێشەی نێرینەوە پەیدا بوون، زۆرجار دژ و بەرانبەر ژن وەستاونەتەوە. ڕەنگە لە دەقێكدا ژن بە پیرۆز دانرابێت، بەڵام هەر لەلایەن خودی ئایینەكە و ئاییندارەكانە، كە ژن لە پێگەیەكدا و بەسروشتی خۆی قبووڵ ناكەن. بۆ نموونە: فەیلەسووف و ئەستێرەناسی یۆنانی (هیپاتیا) دژ بە ترادسیۆنی مەسیحی بوو، دواتر لەناوبرا. لەسەردەمی فتوحاتی ئیسلامیدا، شاعیری عەرەب(عصما‌ء بنت مروان) لەسەردەمی محەممەددا، تیرۆركرا. ئەگەرچی بەتایبەت ئایینە تاك خوداییەكانی(مەسیحی و ئیسلامیی) هەڵگری پەیامی ئاشتیین، بەڵام مێژووی ئەم دوو ئایینە بەدەر نییە لە جەنگ و كوشتار.
سود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە
- فیراس سەواح، نهێنی عەشتار، و.ئیبراهیم فەتاح، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی(١)ساڵی٢٠١٠،لا ٧٠.
- سلێمان مەزهەر، چیرۆكی ئایینەكان، و.لوقمان حاجی قادر، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی(١)سالی٢٠٠٨،لا ٣٨.
- دانیال هیرڤیۆ لێژێ، ئایین چییە، و.عادل باخەوان، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی(١)سلێمانی، ساڵی٢٠٠٨،لا٢٠ .
- جەمال نەبەز، سەرنجدانێك لە میتۆلۆژیای كورد، بڵاوكراوەی ئەكادیمیایی كەرد بۆ زانست و هونەر، ستۆكهۆڵم(سوید)،١٩٨٦،لا ١١.
- فیراس سەواح، نهێنی عەشتار، و ئیبراهیم فەتاح، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم،چاپی(١)ساڵی٢٠١٠،لا ٤٣.
ئەفسانە مستەفا
Mar 14, 2022
سەرچاوە: بنکەی ڕووناکبیری گەلاوێژ
