ن/ غازی شوانی
کتێبی (گەشتێک بۆ ڕزگاری: بیرکردنەوە لە گواستنەوەی دەسەڵات لە کوردستان)
چاپتەری 2
یەکەم: سەرهەڵدانی بنەماڵەی بارزانی
سەرهەڵدانی بنەماڵەی بارزانی لە کوردستان فاکتەرێکی بەرچاوە بۆ تێگەیشتن لە دینامیکی دەسەڵات و ئەو تەحەددایانەی کە ڕووبەڕووی گەلی کوردستان دەبنەوە. بنەماڵەی بارزانی دەیان ساڵە ڕۆڵی باڵادەستی لە سیاسەتی کوردیدا هەبووە و دیمەنی سیاسی هەرێمیان لە قاڵب داوە و کاریگەرییان لەسەر ژیانی گەلەکەی داناوە. ئەم بەشە قوڵ دەبێتەوە لە چوارچێوەی مێژوویی سەرهەڵدانی بنەماڵەی بارزانی بۆ سەر دەسەڵات، ڕۆشنایی دەخاتە سەر ئەو کاریگەرییەی کە لەسەر گەلی کوردستان هەیبووە و ئەو ئاستەنگانەی کە بۆ گواستنەوەی دەسەڵاتی دیموکراسی دەیخاتەڕوو.
کاریگەری سیاسی بنەماڵەی بارزانی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی بیستەم کە مستەفا بارزانی باوکی ئەو بنەماڵەیە وەک سەرکردەیەکی دیاری کورد دەرکەوت. مستەفا بارزانی سەرکردایەتی بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کورد دەکات و بۆ خۆسەری و چارەنووسی کورد خەباتی کردووە. هەوڵەکانی پاڵپشتییەکی بەرچاوی لەلایەن دانیشتوانی کوردەوە بەدەستهێنا، کە وەک سیمبولی خۆڕاگری لەدژی دەسەڵاتە ستەمکارەکان چاویان لێکرد.
بەڵام سەرهەڵدانی بنەماڵەی بارزانی بۆ سەر دەسەڵات وەرچەرخانێکی دیکەی بەخۆیەوە بینی دوای دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1992، دوای شەڕی کەنداو، حکومەتی هەرێم وەک قەوارەیەکی خۆسەر لە چوارچێوەی عێراقدا دروست بوو، بنەماڵەی بارزانی، سەرکردایەتییان کرد لەلایەن مەسعود بارزانی، پۆستی سەرکردایەتی لەناو حکومەتدا وەرگرت. ئەمەش سەرەتای سەردەمێکی نوێ بوو لە سیاسەتی کوردیدا، کە دەسەڵات لە دەستی یەک بنەماڵەدا چڕ بووەوە.
چەسپاندنی دەسەڵاتی بنەماڵەی بارزانی بە تێکەڵەیەک لە فاکتەرەکان ئاسانکاری بۆ کرا. یەکەم: میراتی مێژوویی و پەیوەندییان لەگەڵ بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کورد، بنکەیەکی پتەوی پشتیوانی لە نێو دانیشتوانی کورددا پێبەخشی. ئەم پشتیوانییە زیاتر پتەوتر بوو بەهۆی توانای ئەوان بۆ دابینکردنی سەقامگیری و ئاسایش لە ناوچەیەکدا کە بەهۆی ململانێ و ناسەقامگیرییەوە تووشی بوو.
دووەم: بنەماڵەی بارزانیو سەرمایەگەزاری : ئەم بنەماڵەیە ژیرانە سەرمایەگوزارییان لە کۆنتڕۆڵکردنی دامەزراوە و سەرچاوە سەرەکییەکانی هەرێمی کوردستان وەرگرتووە. تۆڕێکی پاترۆناژیان دامەزراند کە ڕێگەی پێدەدان سەرچاوە و سوودەکان بەسەر دڵسۆزەکانیاندا دابەش بکەن، ئەمەش پشتگیری و دڵسۆزی بەردەوامیان مسۆگەر دەکات. ئەم کۆنترۆڵکردنە بەسەر سەرچاوەکان، لەوانەش داهاتی نەوت، ھێزێکی بەرچاوی بە بنەماڵەی بارزانی بەخشی لە پاراستنی دەست بەسەر دەسەڵاتدا.
جگە لەوەش، هەژموونی بنەماڵەی بارزانی بەهۆی نەبوونی ئەڵتەرناتیڤی بژاردەیی و دیمەنێکی سیاسیی پارچەپارچەکراو لە کوردستاندا بەهێزتر بوو. نەبوونی لایەنە ئۆپۆزسیۆنە بەهێز و یەکگرتووەکان ڕێگەی بە بنەماڵەی بارزانی دا بەبێ تەحەدای بەرچاو پێگەی خۆیان بپارێزن. هەوڵەکانی گواستنەوەی دەسەڵات یان سەرهەڵدانی سەرکردایەتی ئەڵتەرناتیڤ بەرەوڕووی بەرخۆدان و سەرکوت بوونەتەوە، ئەمەش دەسەڵاتی بنەماڵەی بارزانی زیاتر چەسپاندووە.
کاریگەری دەسەڵاتی بنەماڵەی بارزانی لەسەر گەلی کوردستان تێکەڵ بووە. لە لایەکەوە تا ڕادەیەک سەقامگیری و ئاسایشیان لە ناوچەیەکدا دابین کردووە کە بە ململانێ و هەڕەشەی دەرەکییەوە دەناڵێنێت. هەروەها ڕۆڵێکی چارەنووسسازیان هەبووە لە پێشخستنی بەرژەوەندی و خواستەکانی کورد بۆ چارەنووسی. بەڵام حوکمڕانی تاکڕەوانەیان پرۆسەی دیموکراسیی خنکاندووە و ئازادی ڕادەربڕینی سنووردار کردووە و ڕێگری لە گەشەسەندنی دامەزراوەکانی حوکمڕانی گشتگیر کردووە.
چڕبوونەوەی دەسەڵات لە دەستی تاکە بنەماڵەیەکدا بووەتە هۆی نەبوونی لێپرسینەوە و شەفافیەت، کە بووەتە هۆی تۆمەتی گەندەڵی و خزمایەتی. ئەمەش هەستی بێهیوایی و بێزاری لای دانیشتوانی کورد دروست کردووە، کە تامەزرۆی سیستەمێکی سیاسی دیموکراسیتر و گشتگیرترن.
هەروەها دەستگرتنی بنەماڵەی بارزانی بە دەسەڵات ڕێگری لە پرۆسەی گواستنەوەی دەسەڵاتی دیموکراسی لە هەرێمی کوردستاندا کردووە. سەرەڕای ئەوەی ناوبەناو بانگەوازی چاکسازی سیاسی و دابەشکردنی دەسەڵات دەکرێت، بەڵام خێزانەکە بەرەنگاریی خۆیان لە بەرامبەر دەستبەرداربوون لە کۆنترۆڵکردن نیشانداوە. ئەمەش ئاستەنگێکی بەرچاوی لە بەردەم دامەزراندنی حکومەتێکی دیموکراسیتر و نوێنەرایەتیتر لە کوردستان دروست کردووە.
بۆ دەستپێشخەری گواستنەوەی دەسەڵاتی دیموکراسی لە هەرێمی کوردستان، چارەسەرکردنی ئەو تەحەددایانەی کە هەژموونی بنەماڵەی بارزانی دروستی دەکەن، زۆر گرنگە. ئەمەش پێویستی بە ڕێبازێکی فرەلایەنە هەیە کە بریتی بێت لە بنیاتنانی حزبی ئۆپۆزسیۆنی بەهێز و یەکگرتوو، پەروەردەکردنی کولتوری بەشداری دیموکراسی و لێپرسینەوە و بەشداریکردن لە گفتوگۆ و دانوستان لەگەڵ بنەماڵەی بارزانی بۆ هاندانی گواستنەوەی ئاشتیانەی دەسەڵات.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە هەر چارەسەرێک دەبێت بە ئاوات و ئیرادەی خودی گەلی کورد بزوێنەری بێت. ئەکتەرە دەرەکییەکان، لەوانەش وڵاتانی دراوسێ و زلهێزە نێودەوڵەتییەکان،زەحمەتە بەبێ سەپاندنی ئەجێندا و بەرژەوەندییەکانی خۆیان، پشتیوانی و ئاسانکاری بۆ پرۆسەکە بکەن.
لە بەشەکانی دواتردا بەدواداچوون بۆ دەسەڵاتی تاکڕەوانەی کوردستان و کاریگەریی دەسەڵاتی بنەماڵەی بارزانی لەسەر گەلی کوردستان و هەوڵە شکستخواردووەکانی گواستنەوەی دەسەڵات دەکەین. بە تێگەیشتن لەم داینامیکیانە دەتوانین تێگەیشتنێکی هەمەلایەنە لە تەحەددیات و ستراتیژییە پۆتانسێلەکانی گەیشتن بە گواستنەوەی دەسەڵاتی دیموکراتیک لە کوردستان پەرە پێبدەین.
