د. به‌رهه‌م ساڵح

دەسەڵاتدارێتی لە عێراق پێویستی بە چارەسەركردنی بنەڕەتییە.
  
هاوشێوەی كەوتنی رژێمی بەعس لە عێراق، داڕمانی بەعسی خۆسەپێن لە سوریا گۆڕانکاریەکی باش و گرنگە بۆ ناوچەكە و جیهان؛ لەگەڵ ئەوەشدا، پێویستە بە وریاییەوە رەفتار بكەین و هەموان بزانین ستەمكاری لە دەسەڵاتدا كارەساتە و ڕەنگە ڕۆیشتنیشی ببێتە بەڵا ئەگەر بێتو بەداناییەوە مامەڵە لەگەڵ دۆخی نوێدا نەكرێت؛ و بەدوور نەبێت لە تۆڵەسەندنەوەی ناوخۆیی و دەستێوەردانی دەرەكی. 

بەڵگەی كۆمەڵكوژی و بەكارهێنانی چەكی کیمیاوی و كوشتن و بڕین و چیرۆکی ئەشکەنجەدانی قێزەون ئاشکرا دەبن،  و لە زاری شایەتحاڵەکان کارەساتی دیکتاتۆری داپڵۆسێنەر بەڕونی دەردەکەوێت لەم ڕوەوە دیمەنی تراژیدیای زیندانەكان و بەڵگەنامەكانی دەوڵەت؛ دەریخدەخەن كە رژێمی ئەسەد بۆ ماوەی پەنجا ساڵ سەرچاوەی ناسۆرییەكانی گەلی سوریا بووە. لەلایەكی دیكەشەوە دەردەکەوێت کە ئەم رژێمە بەڕونی سەرچاوەی ناسەقامگیری ناوچەكە بووە. دەستتێوەردانەكانی لە لوبنان و تێوەگلانی لە تیرۆركردنی سەركردەو دەستەبژێرە لوبنانیەكان، و لە نێویاندا سەرۆك وەزیرانی پێشوتری لوبنان "رەفیق حەریری"، ئەو وڵاتە جوانەی كە هەمیشە سیمبولی پێكەوە ژیان بوو، گیرۆدەی ئازار و ئاژاوە و مەینەتی كرد . هەروەها  ئاسانكاری بۆ ڕاهێنان و ناردنی تۆڕی گروپە تیرۆریستیە جیهادیەكانی دەکرد لەدوای ساڵی 2003ەوە بۆ عێراق؛ سەرچاوەی پشێویی و کوشتاری بوو ئەمەش لە كاتێكدا عێراق پێویستی بە هاوكاری و دەستگرتن هەبوو؛ نەوەك كوشتوكوشتار. 

شكستهێنانی ئەو رژێمە بەسەركەوتنی ئازادی و دادگەریە،  و سەرەتای رزگاربوونی گەلی سوریا دادەنرێت لە ستەمكارییەكی بێوێنە. لەگەڵ ئەوەشدا و سەرەڕای پێزانین بۆ هیندێ لە لێدوانە هاوسەنگەكانی فەرماندەی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان "ئەحمەد شەرع"؛ بەڵام دۆخی ئێستا جێگەی نیگەرانیە، بەوەی چەندین گروپی چەكدار كە رەگ و ریشەیان دەگەڕێتەوە بۆ رێكخستنەكانی قاعیدە و داعش؛ لە چەندین بەشی فراوانی خاكی سوریادا بوونیان هەیە.
 
لە ئێستادا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بە هەبوونی رێكخراوە جیهادیە چەكدارەكان نییە.  ئەم  ناوچەیە ئەفغانستان نیە، پێگەیەکی ستراتیجی هەرە گرنگ و گریدراوە بە جیهانەوە. لێرەدا گرنگە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کارا و کاریگەر بیت،  ئەویش نەك تەنها بۆ ڕوبەڕوبونەوەی هەڕەشەی تیرۆر، بەڵكو بۆ هاوكاریكردنی گەلی سوریا لە تێپەڕاندنی سەردەمی سەركوتكردن، بە پشتیوانیكردن لە داوا ڕەواکانیان کە لە رێگەی پێكهێنانی حكومەتێكی دیموكراتی مەدەنی دەبێت كە گوزارشت لە ئیرادەی هەمو گەلی سوریا بكات و نوێنەرایەتی هەموو پێكهاتەكانیشی بێت بە سوننە، کورد و عەلەوی، مەسیحی، دروز، و سەرجەم تائیفەكانی دیکەوە. لەڕاستیدا چوارچێوەیەكی مەدەنی گشتگیر تەنها هەر بۆ سوریا پێویست نیە؛ بەڵكو بۆ بەدیهاتنی ئاشتی گرنگە لە ناوچەكەدا. چارەنووسی سوریا تەنها بۆ گەلەكەی گرنگ نیە نییە، بەڵكو بۆ دراوسێكانیشی بەهەمان شێوە.  ئێستا لوبنان لەدوای ئەو هەموو ساڵە دژوارە لە ململانێی و جەنگ، پێویستی بەگەڕاندنەوەی دەوڵەتێكی مەدەنی دیموكراتییە كە سەقامگیری و ئاشتی تێدا بەرقەرار بێت. 

لەهەمانكاتدا و لەم گۆڕانكاریە گەورەكانی ناوچەكەدا، عێراق لە دووریاندایە. بۆیە پێویستە گرنگی بە رووداوەكانی سوریا بدات، لە پێناو بەدیهاتنی ئاسایش و سەقامگیری، دەستی هاوكاریی بۆ ئەوان و دراوسێكەی درێژی دیکەی بكات. بەڵام عیراق ناتوانی رۆڵی كاریگەر بگێڕی ئەگەر بێت و چارەسەری كێشە بنەڕەتیەكانی سیستەمی دەسەڵات نەکات، و بەرەی ناوخۆیی بەهێز نەکرێت لە ڕووبەڕووبونەوەی مەترسییەكانی گەڕانەوەی جیهادیەكان و جەنگی تائیفی كە لە ماوەكانی رابردوودا مایەی كارەساتی گەورە بوو. 

لەگەڵ ئەوەی ناكرێ  دەسكەوتەكانی دوای رووخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003 لەبەرچاو نەگیرێن لە نمونەی پەسەندكردنی دەستور و دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات و ئەوەی ئەمڕۆ لە سەرەتاکانی بنیادنان و گەشەسەندنی ئابوریدا دەبینرێ، بەڵام گرفت و كێشە بنەڕەتیەكان تاوەكو ئێستاش بونیان هەیە، و لاوازی بونیادی دەوڵەت و گەندەڵی وایكردوە كە گروپە چەكدارەكان بە پارەی دەوڵەت و زیادەرۆیی كردنیش لە بڕیارەكانیاندا ببنە مەترسیەكی سەرەكی لەسەر خودی دەوڵەتی عێراق. 

لەم نێوەندەدا پێویستە عێراق دووبارە بە شێوەیەكی نوێ پەیوەندییەكانی لەگەڵ دراوسێكانی دابڕێژێتەوە لەسەر بنەمای چەمكی دەوڵەتی خاوەن سەروەری و پەیوەندی دەوڵەت لەگەڵ دەوڵەت و لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەش و رەتكردنەوەی دەستوەردان لە كاروباری ئەوانی دیكە بۆئەوەی نەبێتە بنكەی هیچ لایەنێكی دژە دراوسێ. رێگەدان بە هەرلایەنێكی دەرەكی كە هەژمونی لەسەر بڕیاری نیشتمانی هەبێت سەروەری لەدەست دەدات و ناسەقامگیری دروست دەكات و دەبێتە مایەی ناهاوسەنگ بوون لەسەر ئاستی ناوچەكە. پێویستە دەسەڵاتی دەوڵەتی خاوەن سەروەری بەهێز بكرێت، چونكە سەقامگیری عێراق راسپاردەی دەرەكی و كەموكورتی لە سەروەریەكەی قبوڵ ناكات. هەروەك مێژوو سەلماندویەتی؛ عێراق دەستەمۆی هەژموونی بیانی نەبووە!

بەیاننامەی مەرجەعی ئایینی لە نەجەف، كە جەختی لەسەر دەسەڵاتی دەوڵەت و دەستەواژەی چەك بە تەنها لە دەستی دەوڵەتدا بێت و چارەسەری گەندەڵی بكرێت، هەڵوێستێكی یەكلاكەرەوەیە لە چركەساتێكی مێژووییدا، هەروەك لەسەر هەڵوێستەكانی نەجەف راهاتووین كە خۆی لە ئەوپەڕی بەرپرسیارێتی دەبینێتەوەو بە بەرژەوەندیەكانی عێراقەوە پەیوەستە. 

وەكو پێشتریش ئاماژەمان بۆ كردبوو، لە ئێستادا پێویستە گفتوگۆیەكی نیشتمانی ڕاستەقینە لە نێوان لایەنە عێراقیەكان ئەنجام بدرێت بەمەبەستی پیاچونەوە بە کێشەکانی سیستەمی دەسەڵات و گەیشتن بە چارەسەر كە بەشداریەكی راستەقینە لە دەسەڵاتی وڵاتەكەیاندا فەراهەم بکات، لە چوارچێوەی سیستەمێكی دیموكراتی مەدەنی،  دەوڵەتی خاوەن سەروەری و چەك لەدەستدا؛ بڕەخسێنێ، و حوكمی ڕەشید بەرەنگاری گەندەڵی بەربڵاوببێتەوەو خزمەتگوزاری پێشكەشی هاوڵاتیەكانی بكات.

رۆڵی عێراق وەك میحوەرێك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پشت بە تواناكانی خۆی دەبەستێت لەكاركردن بەشێوەیەكی سەربەخۆ و پتەوكردنی پەیوەندیەكانی لەگەڵ سەرجەم دراوسێكانی بە ئاشتیانە؛ لە نێویاندا قوڵاییە عەرەبیەكەی و ئێران و توركیاش هەیە. بەهێزكردنی سەروەری و سەقامگیری سیاسی، وادەكات عێراق ببێتە پردی نێوان وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەو توانایەشی هەیە ببێتە بناغەی سیستەمێكی هەرێمایەتی نوێ و لە جیاتی ململانێ؛ چاوی لە سەقامگیری و ئابوری سەربەخۆو هاوكاری بێت.

لەهەمان كاتدا، چارەسەركردنی پرسی كورد بابەتێكی پێویست و گرنگە، بەدرێژایی چەندین دەیەیە، كورد لە مافە سیاسی و فەرهەنگیەكانی بێبەش كراوە، دەبێ وەك كارێكی لە پێشینە دانی پێدابنرێت و وەك گەلێكی رەسەنی ئەم ناوچەیە؛ چارەسەری پرسی کورد  بكرێت و رێز لە مافەكانیان بگیرێت. لە سوریا بابەتەكە وا دەخوازێت لەهەر چارەسەرێكی سیاسیدا زەمانی مافەكانیان بكرێت و بنەمای هاوبەشی لە نیشتماندا جێگیربكرێت، هەروەها سیاسەتی جیاكاری و پەراوێزخستن هەڵبگیرێت كە لە سەردەمی حوكمی بەعسدا پەیڕەوی لێدەكرا. هەرچی عێراقە؛ پێویستە چاوخشاندنەوە بە پەیوەندی نێوان حكومەتی فیدراڵی و هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی بنەڕەتی بکات، و چارەسەری كێشە دووبارەكانی تایبەت بە دەرامەت و کێشەی خاک و  جۆری پەیوەندی  دەسەڵاتەكان بكرێت. 

لەڕاستیدا هەل و دەرفەتەكان وەك یەك زۆرن، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەبەردەم گۆڕانكاریدایە، ئەو بژاردانەی ئێستا لەبەردەستن ڕێڕەوی ناوچەكە بۆ داهاتوو دیاری دەكەن. پشتیوانی كردنی گەلی سوریا لە تێكۆشانیان بۆ دیموكراتیەت، و گەڕاندنەوەی لوبنان بۆسەر پێی خۆی، و چاكسازی سیستەمی سیاسی لە عێراق بەتەنها ئەركێكی ئەخلاقی نییە، بەڵكو پێداویستی ستراتیژیین.

ئەم ناوچەیە بەهۆی سیستەمە ستەمكاریەكانیان و توندوتیژی و سەركوتكردنەوە، هەروەها بەهۆی مۆرانەكانی ناودەوڵەت و زیادەڕۆییەكانی سەری لەلایەن گروپە چەكداریەكانی دەرەوەی چوارچێوەی یاسا، ناوچەكەو خەڵكەكەیان ڕوبەڕوی سەركێشی مەترسیدار كردۆتەوە، وایكردوە لەماوەی چەندین ساڵی رابردوو لە دۆخێكی ناهەموارو پڕ لە جەنگدا بژین. ئێستا كاتی ئەوەیە ناوچەكە سەقامگیر بێت، سەقامگیریەكەشی پەیوەستە بە یاسایی بوونی سیستەمی ئەو دەسەڵاتەی گەلەكانیان پەسەندی دەكەن و لێی رازی دەبن، و چاوخستنە سەر گەشەی ئابوری و پەرەسەندن و دابین كردنی هەلی كار بۆ گەنجەكان، و لە رەگەوە هەڵكەندنی تیرۆرو توندڕەوی. ئەگەر ئەوانی تر، توانای ئەوەیان هەبوبێت رێڕەوی مێژووی خۆیان بگۆڕن؛ هەروەك لە ئەوروپا و ئاسیا روویاندا، ئەوا لای ئێمەش هیچ بەربەستێك رێگە لەو گۆڕانكاریە ناگرێت بەو ئاراستەیەدا. خۆ ئەگەر بێت و ئەمە روونەدات، ئەم نەوەیەو نەوەكانی داهاتووش دەبنە دیلی ململانێی پڕوپوچ لەسەر هەندێ چەمكی سادەی بێ مانا، و جیهانیش ڕێرەوی پێشكەوتن و گەشەی كۆمەڵایەتی دەگرێتەبەرڤو بەجێماندەهێڵن لە کاروانەکە. دیارە وەك سەركردەو گەلانی ئەم ناوچەیە ئەركی خۆمانە ئەو ئامانجانە بەدەست بهێنین. بەڵام پێموایە، وەزیفەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشە رۆڵی خۆی ببینێ لە پشتیوانیكردنی راستكردنەوەی رێڕەوەكە لەسەر بنەمای بەهای دیموكراتی و مەدەنی و ئاشتی و پێكەوە ژیان و رەتكردنەوەی دوژمنایەتی مافی وڵاتان بگێڕێتەوە، و كار بۆچاكسازی راستەقینە بكات لە عێراق، كە پێكەوەژیان نەك لەسەر ئاستی دەوڵەتەكە بەڵكو لەسەر ئاستی ناوچەكە؛ مسۆگەر بكات.

لەسەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێویستە زووتر و زیاتر رۆڵ بگێڕێ لە میانی پێشكەشكردنی پشتیوانی دیبلۆماسی و ئابوری و ئەمنی هەمەچەشن لەپێناو سەقامگیر بوونی ناوچەكە، بەڵام ئەو ئەركە لە كۆتاییدا لەسەر شانی سەركردەو گەلانی ناوچەكە خۆشیانە. 

رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەهاوكاری و گشتگیری بۆ هەموان بەردەست دەبێت، ئەگەر ئیرادەی هاوبەش بۆ بەدەستهێنان و بەدیهێنان هەبێت.

سەرچاوە : خەندان