شارۆچكەی چەمچەماڵ لەڕووی جوگرافییەوە دەكەوێتە بەشی باشوری كوردستان، كە لە خۆرهەڵاتەوە بە دووریی 65 كیلۆمەتر پارێزگای سلێمانییە، لە خۆرئاواشەوە پارێزگای كەركوكە بە دووریی 45 كیلۆمەتر، هەرچی باكوری چەمچەماڵیشە سنوری پارێزگای هەولێرە و سنوری ئیدارەی گەرمیان و دوزخورماتووش دەكەونە باشوورییەوە، كۆی زەوییەكانی سنوری چەمچەماڵ بە دۆنم 12، 50 كیلۆمەتر دووجایە، كە لەو ڕووبەرەدا 126575 دۆنم زەویی بەراوی كشتوكاڵییە، 746160 دۆنم زەویی پشتاوە بۆ كشتوكاڵی دێمی یان باراناو ،968327 دۆنم بەردەڵان و زەویی سەخەرییە، هەروەها ڕووبەری زەویی نیشتەجێبوون بریتییە لە 10.2 كیلۆمەتر دوجا لەسەر نەخشەی بنەڕەتیی شارەوانی چەمچەماڵ، هەروەها رووبەری دارستان لە قەزاكەدا بریتییە لە هەزار دۆنم.
دكتۆر ڕەحیم ئەحمەد مامۆستای مێژوو لە زانكۆی سلێمانی ئاماژەی بەوە داوە، مێژووی دەركەوتنی كشتوكاڵ لەگوندی چەرمووی سنوری چەمچەماڵ بۆ حەوت هەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە، كە دۆزینەوەی ئەو گوندە كشتوكاڵییە هەتا ساڵی 2009 یەكەم گوندی كشتوكاڵی بووە لە جیهاندا كە كشتوكاڵ و ئاژەڵداریی تێدا كراوە، ئەو گوندە (11) كیلۆمەتر لەچەمچەماڵەوە دوورە، بەڵام دوای كنە و پشكنین لە گوندی بێستانسووری سنوری شارەزوور، دەركەوتووە كە 9 هەزار ساڵ پێش زایین كشتوكاڵ لەو گوندەدا كراوە، ئەوەش كۆمەڵێك مشتومڕی شارەزایانی بواری شوێنەواری بە دوای خۆیدا هێنا، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە كوردستان لانكەی مرۆڤایەتی و دۆزینەوە كشتوكاڵییەكان بووە.
چەمچەماڵ لە ڕووی كارگێڕییەوە:
چەمچەماڵ ساڵی 1851 لە سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانییەكاندا كراوە بە قەزا، یەكەم قائیمقام ( میرزا فەقێ قادر ڕەسوڵ هەمەوەندی) بووە، ئەو كاتە تەنها 74 ماڵ و 6 دوكانی تێدا بووە، دوای پێكهێنانی دەوڵەتی عێراق و سەرهەڵدانی شۆڕش لە باشووری كوردستان، بە بڕیاری ئەو كاتی حكومەتی بەغداد، بەئامانجی كەمكردنەوەی هێزی شێخ مەحمودی نەمر، لە مانگی ئاداری ساڵی 1923دا چەمچەماڵ لە ڕووی كارگێڕییەوە خراوەتە سەر پارێزگای كەركوك، بۆ ئەوەی لە ژێر فەرمانڕەوایی شێخ محمود دەریبهێنن، بەو كارەشیان ناوچەیەكی فراوانی كوردستانیان لە ژێر دەستی حكومەتەكەی شێخ مەحمود نەهێشت و ئەو هەنگاوەش زیانی زۆری لە كورد دا، بەڵام ساڵی 1975 جارێكی تر خرایەوە سەر سلێمانی و كاروبارە كارگێڕییەكانی لەلایەن پارێزگای سلێمانییەوە بەڕێوەبراوە، قەزاكە لە ئێستادا پێكهاتووە لە ناوەندی قەزا و هەشت ناحییە بە ناوەكانی ( شۆڕش، تەكیەی كاكەمەند، تەكیەی جەباری، ئەغجەلەر، سەنگاو، قادر كەرەم، قەرەهەنجیر و شوان).
ناحیەكانیش440 گوند لەخۆ دەگرن، كە ژمارەی دانیشتوانەكانیان زیاتر لە دوو هەزار كەسە، لەو ژمارەیەش زیاتر لە 70 هەزار هاووڵاتی لە ناوەندی قەزاكەدا نیشتەجێن.
چەمچەماڵ لە ڕووی شوێنەوارەوە:
شوێنەواری ژیان لە سنوری چەمچەماڵ، ئەو سنورە سەدان شوێنەواری تێدایە كە كنە و پشكنینیان تێدا كراوە، گرنگترینیان گوندی چەرموو و قەڵای چەمچەماڵە، كە مێژووی ژیان لەو شوێنەوارانەدا دەگەڕێتەوە بۆ چاخی بەردین.
شوێنەواری گوندی چەرموو یەكێكە لە كۆنترین شوێنەوارەكانی جیهان، بە پێی لێكۆڵینەوەكان مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ نزیكەی حەوت هەزار ساڵ پێش زایین، ئەو گوندە مێژووییە یەكەمین گوند و شوێن بووە كە تیایدا مرۆڤ دەستی كردووە بە كشتوكاڵكردن و قۆناغی نیشتەجێبوون و خاوەندارێتیی زەوی.
شوێنەواری گوندی چەرموو لە ئێستادا كەوتۆتە سنوری گوندی كانی سارد و نزیكەی یانزە كیلۆمەتر لە ناوەندی قەزای چەمچەماڵەوە دوورە و ڕووبەرەكەی 12000 تا 16000 مەتر دووجا دەبێت، (800) مەتر واتە 2500 پێ لەسەر ڕووی ئاستی دەریاوە بەرزە، بە پێی لێكۆڵینەوەی شوێنەوارناسان لە گوندی چەرموو 150 كەس لە چوارچێوەی 25-35 خیزاندا ژیاون و كاری سەرەكییان ئاژەڵداریی و ڕاوكردن و كشتوكاڵكردن بووە، پڕۆفیسۆر (ڕۆبەرت جۆن برەیدوود ) پێی وابووە (400) ساڵ ژیان لەو گوندەدا بەردەوام بووە، ئەو پاشماوانەی لە گوندی چەرموودا دۆزراونەتەوە بریتی بوون لە (گەنم، جۆ، فستق، نۆك، نیسك، بەڕوو، ئێسكی مانگای كێوی، ئاسك، پڵنگ، ورچ، بزنە كێوی، مەڕ و بزن و بەراز)، قەد و گەڵای ڕووەك و دارەكانیشیان لە بری ئالیك بۆ ئاژەڵەكانیان بەكارهێناوە، هەروەها ملوانكە و موور و بازنگ و مستیلەی لە قوڕ دروستكراو و ئامێری هاڕینی دانەوێڵە و بەردی شوشەی چاككراو دۆزراونەتەوە.
بۆ یەكەمجار لە ماوەی ساڵانی 1948- 1955 لەلایەن پەیمانگەی ڕۆژهەڵاتی سەر بە زانكۆی شیكاگۆی ئەمریكییەوە پڕۆفیسۆر ( ڕۆبەرت جۆن برەیدوود) پشكنینی لەو شوێنەدا ئەنجامداوە، هەموو ئەو پاشماوانەی دۆزیوەتەوە كە لە سەرەوە ئاماژەیان پێدرا، پڕۆفیسۆر برەیدوود لە ئەنجامی لێكۆڵینەوەكانیدا گەیشتە ئەو ئەنجامەی كە ئەو شوێنەوارە لە شانزە چینی مێژوویی پێكهاتووە، یانزە چینی ژێرەوەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی چاخی بەردین، بەڵام لە پێنج چینەكەی سەرەوەیدا گلێنە دۆزراوەتەوە لە قوڵایی حەوت مەتر واتە بیست و سێ پێ.
لە ڕووی ئابوورییەوە:
سنوری چەمچەماڵ لە چاخی بەردینەوە، گرنگیی خۆی هەبووە لە ڕووی كشتوكاڵ و ماددە كانزاكان، بەڵگەش بۆ ئەوە حەوت هەزار ساڵ پێش زایین مرۆڤ لە گوندی چەمچەماڵ ژیاوە و كشتوكاڵی كردووە، كەواتە لەو كاتەوە تا ئێستا كشتوكاڵی سەوزە و میوە و دانەوێڵە لەو سنورەدا بەردەوام لە زیادبووندایە، ئەوەش گۆڕانكاریی تێدا كراوە بۆ زیادكردنی بەرهەم بە پشتبەستن بە ئاوی باراناو و ئاوی ژێرزەوی و ڕووبار و بەنداوەكان، خەڵكی ئەو سنورە بە درێژایی مێژوو كارامە بوون لە پیشەی كشتوكاڵیدا، لە پاڵ ئەو پیشەیەشدا ئاژەڵداریی هەر لە چاخی بەردینەوە تا ئێستا بەردەوامیی هەیە بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیی بەرهەمی سپیایی و گۆشت، لەلایەكی ترەوە چەمچەماڵ گرنگیی هەبووە بەوەی كاروانسەرای نێوان شارەكانی كوردستان و ناوەڕاست و خوارووی عێراق بووە، ئێستاش سنوری چەمچەماڵ و ناوەندی قەزاكە بەهێزكەری بازرگانیی و ئابوریی كوردستانە، هەروەها ماددە سروشتی و كانزاییەكان لە سنوری ئەو قەزایەدا یاریدەدەرە بۆ بەهێزكردنی لایەنی ئابوریی هەرێمی كوردستان.
لە كۆندا سوود لە بەردە بەنرخەكانی ئەو سنورە وەرگیراوە بۆ دروستكردنی خانوبەرە، ئەوەش بەشێوەی بەردی چاككراو و بەردە گەچ و بەردی چیمەنتۆ، دواتر لە ڕووی سامانی سروشتی وەك نەوت و غاز بە تایبەتی غازی سروشتی، ئەو سنورە دەوڵەمەندە بە یەدەگی غاز و لە ئێستادا بەرهەمهێنانی زیادیكردووە لە ڕێگەی چەند كۆمپانیایەك كە تایبەتن بە بەرهەمینانی غاز لەو سنورەدا و پێداویستیی ناوخۆ دابین دەكەن .
لایەنی كۆمەڵایەتی لە چەمچەماڵ:
دانیشتوانی ناوەندی قەزاكە و سنورەكە دڵسۆزی یەكتر و میوانانیش بوون، خزمایەتیی و ژن و ژنخوازیی زیاتر لایەنی كۆمەڵایەتیی هاووڵاتیانی پتەوتر كردووە، بەتەنگەوەهاتن و یارمەتیدان بەتایبەت لەكاتی لێقەومان و تەنگانەدا سەلمێنەری ئەو ڕاستییەن، هەروەها فرەمەزهەبی و فرەڕەنگی نەبووە بە هۆی لێكترازانی باری كۆمەڵایەتی، لەلایەكی ترەوە ئاوارەكانی رۆژئاوای كوردستان و ناوەڕاست و باشوری عێراق لەو ناچەیەدا دابەشبوون لە ناوەندی قەزاكە و سەرجەم ناحییە و گوندەكانیدا، كە خەڵكی ئەو سنورە بەدڵێكی فراوانەوە لەگەڵیاندا مامەڵەیان كردووە و ژیاون، ئەوەش رەنگدانەوەی گەورەی هەبووە لەسەر كایەی كۆمەڵایەتی.
چەمچەماڵ لە ڕووی ڕۆشبیرییەوە:
چەمچەماڵ لە پێش بە قەزابوونیشیەوە قوتابخانەی سەرەتایی تێدا بووە، واتە لە سەردەمی عوسمانییەكاندا كە قوتابی كوڕ زۆر زیاتر بووە، چونكە لە ناو كۆمەڵگەی ئەو كاتەدا كەمتر ڕێگا بە كچان دراوە بخوێنن، دواتریش قوتابخانەی دواناوەندی كراوەتەوە بۆ ئامادەییە پیشەییەكان، هەندێك لە قوتابییەكان چوون بۆ كەركوك پاشان بۆ شارەكانی تری ناوەڕاست و خوارووی عێراق، كە لە سنورەكەدا ژمارەی قوتابخانە و خوێندنگەكان گەیشتووەتە 185 شوێن، بزاوتی ئەدەبی و ڕۆشنبیری بەرەوپێش چوون لەسەر دەستی هەریەك لە ئەدیب و شاعیر و كەسایەتییە ناودارەكانی سنورەكە وەك ( باقی عبدالرزاق، دلێر میرزا، لەتیف حامید، محمد نوری توفیق، فەقێ قادر، مەلای كەباری) كە بەرهەمی ئەدەبی و شیعرییان چاپ و بڵاوكردووەتەوە.
ئەو كاروانی ڕۆشنبیرییە بەردەوام بووە و تا ئێستا درێژەی هەیە، ئێستا چەمچەماڵ خاوەنی سێ هۆڵی ڕۆشنبیرییە و هۆڵێكی پەیمانگەی وەرزشی و هۆڵێكی مۆنۆمینتی شەهیدان، لە هەمان كاتدا 32 تیپی میللیی وەرزشی و چالاكیی هونەری لە سنوورەكەدا هەن، لەگەڵ زانكۆی چەرموو و چوار پەیمانگەی دیكەی جۆراوجۆر.
ئێستا لە چەمچەماڵدا پێنج تیپی شانۆیی و سێ تیپی میوزیك و چەندین شێوەكار سەرقاڵی كاری ئەدەبیی و هونەریین، جگە لە وانەش سەنتەرە رۆشنبیرییەكانی سنوورەكە پڕن لە چالاكییەكانی گەنجان و لاوانی سنورەكە، وەك كردنەوەی خول و سیمینار و كۆڕ و ڕاهێنان بۆ دۆزینەوەی هەلی كار و شارەزابوون لە پیشە جیاوازەكانی وەكو (دەلاكی، فیتەری، وایەرمەنی، بەرگدوورین، كۆمپیوتەر، چالاكیی وەرزشی و هتد) كەواتە ئەو شارە و دەوروبەری بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی ئاوەدان بووە بە داهێنان و چالاكییە رۆشنبیرییەكان.
پایتەختی شەهیدان و ئەنفالكراوان:
لە شاڵاوە یەك لە دوایەكەكاكانی ڕژێمی بەعس بۆ سەر خاكی كوردستان و خەڵكی مەدەنی، سنوری چەمچەماڵ پشكی شێری بەركەوتووە، ئەوەش لەبەر چەند هۆكارێك، یەكەم سەرە ڕێگای ناوەڕاست و خوارووی عێراق بووە، دووەم لانكەی پێشمەرگە و خەڵكی دڵسۆز بووە بۆ خزمەتی دۆزی كورد، سێیەم گرتنی ئەو ناوچەیە و سەركوتكردنی هاووڵاتیەكانی، كارئاسانی بووە بۆ ڕژێمی بەعس هەتا ناوچەكانی دیكە داگیر بكات و سەركوتیان بكات.
ساڵی 1987 لەگەڵ سەرەتای شاڵاوەكانی بەدناوی ئەنفالدا، ناوچەی چەمچەماڵ شەهیدی بۆ كوردایەتی دا،\ تا دواجار لە 14/4/1988دا شاڵاوی بەرفراوانی ئەنفال بە گشتی سنوری چەمچەماڵی گرتەوە، زۆربەی هاووڵاتییە مەدەنییەكانی گوند و ناحییەكانی سەر بە چەمچەماڵ بە ژن و منداڵ پیر و گەنجەوە ڕاپێچی ئۆردوگا زۆرەملێكانی باشوری عێراق كران، دواتر لە گۆڕی بەكۆمەڵدا شەهید كران، ئەوان بە جلوبەرگی كوردی و زمانی كوردی بۆ ئازادیی كوردستان چوونە كاروانی شەهیدانی كوردستان، ئەوەش لەگەڵ كیمیابارانكردنی هەڵەبجە و گۆپتەپە و عەسكەر هاوكات بوو، لە ئێستاشدا زیاتر لە 7 هەزار كەس لە كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان لە سنوری چەمچەماڵ و سەرجەم ناحییە و گوندەكانیدا دەژین.
دوای رووخانی رژێمی بەعس، ڕوفاتی زۆربەی ئەنفالكراوان لە گۆڕە بەكۆمەڵەكانی باشوری عێراقەوە گەڕێنرانەوە باوەشی نیشتمان و لە گۆڕستانێكی تایبەت بە ئەنفالكراوان و شەهیدان بە خاك سپێردران، هەر لەو جێگایەش مۆنۆمێنتیان بۆ دروستكرا بۆ ئەوەی هەموو جیهان بزانن كە ئەو سنورە خاوەنی قوربانییەكی زۆرە، دواتریش لە 14/4/2015 دا ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، لە میانی كۆبوونەوەیەكدا كە لە ناوەندی قەزاكە بەڕێوەچوو، چەمچەماڵی وەكو پایتەختی شەهیدان و ئەنفالكراوان ناساند، هەموو ساڵێكیش لەو رۆژەدا یادی شەهیدان و ئەنفالكراون دەكرێتەوە و رێز لە قوربانییان دەنرێت.
ئەم بابەتە لەلایەن بەشی راگەیاندن و وێبسایتی پارێزگای سلێمانییەوە ئامادە كراوە و مافی بڵاوكردنەوەی پارێزراوە
ئامادەكردن: ئاراس جەبار
تایپ: كاژاو فەتاح
وێنەكان: بەشی راگەیاندنی قەزای چەمچەماڵ
سەرپەرشتیاری گشتی: صالح رحمان
سەرچاوە: http://slemani.gov.krd/
