دکتۆر عادل باخەوان
بەڕێوبەری ناوەندی فەرەنسی بۆ توێژینەوە لەسەر عێراق.
لە سەرەتای مانگی سێپتەمبەرەوە تاوەکو ئەمڕۆ، پێنج بابەتی سەرەکی بەشداریی راستەوخۆیان کرد لەوەی کە جارێکی دیکە و لە چەند ئاستێکی جیاوازدا، پرسی کورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگەڕێتەوە بۆ سەر شانۆی نێودەوڵەتی و بەشێوەیەکی رێژەیی و لە هەندێک پەراوێزی گرنگدا قسەی لەسەر بکرێت و میدیا جیهانییەکانیش جارێکی دیکە وەکو رووداوی رۆژ مامەڵەی لەگەڵدا بکەن.
ئەو پێنج بابەتەش ئەمانەن: ناکۆکییەکانی نێوان بەغدا و هەرێمی کوردستان لەسەر پرسی بوجە و مووچە، جەنگی نێوان کورد و سوننە لە دێرەزووری سووریا، تەقینەوەی کەرکووک، هەڕەشەکانی ئێران بۆ پەلاماردانی هەرێمی کوردستان ئەگەربێت و کوردەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان چەک نەکات و دواتر هەڵوێستی ئەمریکا و ئەوروپا. لەم گوتارەدا بە کورتی دەگەڕێمەوە سەر هەر یەکێک لەو پێنج بابەتە.
ناکۆکییەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق
لە 22 ی مارسی 1919 دا، بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کورد بە فەرمی دەوڵەتی کوردی رادەگەیێنێت و سلێمانیش وەکو پایتەختی ئەو دەوڵەتە دەستنیشان دەکات. واتە دوو ساڵ پێش دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقی کە لە 23 ئۆگستی 1921 دا دروستدەکرێت، ناسیۆنالیزمی کورد، بە باوەڕێکی پتەوەوە و لە دۆخێکی یەکجار ناسکی نێودەوڵەتیدا، هەوڵدەدات لە رێگەی حیکایەتە گەورەکەوە لە دەرگەی مێژوو بدات.
راستە بەریتانییەکان دان بەم دەوڵەتەدا نانێن و پاشان لە رێگەی سوپاکەیانەوە دەیڕوخێنن، بەڵام ئەوەش راستە کە هەر لەو چرکەساتەوە پرسی کورد، بەتایبەتی لە عێراقدا، بەنێودەوڵەتی دەکرێت و عوسبەتی ئومەم، کە دواتر دەبێت بە نەتەوە یەکگرتووەکان، دەبێت بە دادوەر لەسەر سەربەخۆیی کوردستان یان لکاندنی بە عێراقەوە. لە دیسەمبەری 1925 دا، عوسبەتی ئومەم بە فەرمی داوادەکات ویلایەتی موسڵ، کە دەکاتە باشووری کوردستان، بخرێتە سەر عێراق، بەمەرجێک بەغدا هەموو مافەکانی گەلی کورد دەستەبەربکات.
لێرەدا دوو خاڵ گرنگن، یەکەم ئەوەیە کە لکاندنی باشووری کوردستان بە عێراقەوە بەپێی بڕیارێکی نێودەوڵەتی بووە و کەسیش نابێت ئەم رەهەندە نێودەوڵەتییەی لەبیربچێت! دووهەمیش لکاندنی باشووری کوردستان بە عێراقەوە مەرجداربووە و بەبێ جێبەجێکردنی ئەو مەرجانە، لکاندنەکە شەرعیەتی نێودەوڵەتی لەدەستدەدات!
ئەوەی جێگای تێبینیەکی تەواو تراژیدیە، ئەوەیە کە سەدەیەک دواتر، لەبری ململانێکی ستراتکۆراڵ و سیستماتیکی ناسیۆنالیزمی کوردی لەگەڵ عێراقدا، لەسەر پرسی خاک و پرسی نەتەوە و پرسی دەوڵەت و پرسی سەربەخۆیی، ئێستا بەغدا هەموو ململانێکانی خۆی لەگەڵ هەولێردا کورتکردووەتەوە بۆ پرسی مووچەی فەرمانبەران و تاڕادەیەکی زۆریش کورد خۆیشی بەشداریی زیندووی کردووە لە دروستکردنی ئەم دۆخە تراژیدیەدا. لەکاتێکدا دەکرا و ئێستاش دەکرێت کە عێراق ناچاربکرێت بە گەڕانەوە بۆ ئەم حیکایەتە گەورانەی کورد و ناچارکردنی بەوەی کە بیر لە فۆرمێکی نوێیی پێکەوە ژیانی دوو حکومەت لەنێو دەوڵەتێکدا (حکومەتی بەغداد و حکومەتی هەولێر) بکاتەوە، نەک ناردنی مووچەی فەرمانبەران بکات بە منەت و خێرپێکردن و وێناکردنی کورد وەک گرووپێکی سواڵکەر.
بێگومان بیناکردنی ستراتیژیەتێکی لەم شێوەیە پێویستی بە دابرانێکی رەگوڕیشەیی لە سیستمی مامەڵەکردن لەگەڵ بەغدا دا هەیە و پێویستی بە پێداچوونەوەیەکی سەرتاسەری بە گوتار و کەسایەتیی ئەکتەرەکاندا هەیە و گەر ئەمەش نەکرێت، گومانم نییە لەوەی کە رۆژ لە دوای ڕۆژ، بەغدا زیاتر هەوڵی گۆشەگیرکردن و پەراوێزخستن و سەرقاڵکردنی هەرێمی کوردستان بە حیکایەتە بچووکەکانەوە دەکات.
تراژیدیای کەرکووک
رووداوە تراژیدییەکانی هەفتەی رابردووی کەرکووک پەیوەندییەکی راستەوخۆیان بەو چوارچێوەیەوە هەیە کە ئاماژەمان پێدا. پاش سەدەیەک لە ململانێی ناسیۆنالیزمی کورد لەگەڵ عێراقدا، لە 2005 دا، بەغدا ناچارکرا دان بەوەدا بنێت کە کەرکووک و چەندین ناوچەی دیکە، نە عێراقین و نە کوردی و ناکۆکییان لەسەرە و دەبێت بەپێی مادەی 140ی دەستوور یەکلایی بکرێنەوە. لە 20 ساڵی رابردوودا، عێراق سەرکەوتوو بوو لەوەدا کە کورد بە چەندین ململانێی لاوەکییەوە سەرقاڵ بکات و جێبەجێکردنی مادەی 140ی لەبیربباتەوە و ئاستی ململانێکە دابەزێنێت بۆ کردنەوە یان داخستنی بارەگایەک کە سادەترین مافی هەر حیزبێکە لە عێراقدا و ئەم مافەش دەستوور دابینی کردووە.
راستە لە عێراقدا دادگەی فیدراڵی باڵاترین دەسەڵاتە و لە ئێستادا جەنگی کوردی پێدەکرێت، بەڵام ئەوەش راستە کە کورد دەستووری عێراقی وەک چەکێکی بەهێزتر لە دادگەی فیدراڵی بەدەستەوەیە و تائێستا وەک پێویست بەکارینەهێناوە.
تۆ کە مادەی 140ت هەبێت، بۆچی داواکانت بۆ نزمترین ئاستی ماف کە کردنەوەی بارەگایەکە دادەبەزێنیت؟ بۆچی حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق راپێچی دادگە ناکەیت؟ بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ناهێنیتە سەر خەت؟ بۆ نەتەوە یەکگرتووەکان سازنادەیت؟ بۆ هەموو تواناکات ناخەیتە کار بۆ ناساندنی بەغدا وەک بکوژی دەستوور؟ بۆ شەرعیەتی عێراقی لە بەرامبەر جیهاندا و بۆ بەرژوەندییەکانی خۆت بەکارناهێنیت؟ تۆ پۆستی سەرۆککۆمارت بۆچییە، پۆستی وەزارەتی دەرەوە و داد و ئاوەدانی و جێگری سەرۆکوەزیران و جێگری سەرۆکی پەرلەمانت بۆ چییە، گەر لەنێو ئەم دینامیکەدا نەبن و نەخرێنە خزمەتی بەرژەوەندییە باڵاکانی گەلی کوردەوە؟ ئەمە ئەو پرسیارانەن کە ناسیۆنالیزمی کوردی لە باشووردا دەبێت لە خۆی بکات و بەدوای وەڵامی نوێ و ستراتیژیی نوێ و میکانیزمی ململانێیی نوێدا بگەڕێت.
دێرەزوور
لەو دیوی سنوورەوە، لە رۆژئاوای کوردستانیش بەریەککەوتنی کورد و عەرەبی سووننە، رووداوێکی گرنگی ئەم هەفتەیە بوو. کەم نین ئەو تێزانەی کە پەیوەندییەکی میکانیکی لەنێوان رووداوەکانی کەرکووک و رووداوەکانی دێرەزووردا دروستدەکەن، بەڵام راستی واقیعەکە ئەوەیە کە پش هەر شتێک، رەگوڕیشەکانی ئەو جەنگە لۆکاڵین و لەنێو پێکهاتە و سیستمی جووڵانەوەی هێزە دیموکراتەکانی سووریادا، کە هەژموونی کوردیان بەسەرەوە، دەدۆزرێنەوە.
تاکە هۆکارێک کە عەرەبی سوننە و چەپی رادیکاڵی کورد بەیەکەوە کۆدەکاتەوە، فشارە سەربازی و ئابوورییەکانی ئەمریکایە کە سوننە بە کافر و چەپی رادیکاڵی کوردی بە کۆلۆنیالیستی دەزانن. گەرنا هیچ شتێک مۆدێلی کۆمۆنۆی پاریسی چەپی رادیکاڵی کورد و ستراکتۆری خێڵەکی عەرەبی سوننە لە دێرەزوور پێکەوە کۆناکاتەوە. (لای پەکەکە، کۆمۆنۆی پاریس، بە فەرەنسی پێی دەگوترێت: کۆمیون دوو پاریس، ئەو مۆدێلەیە کە دەبێت کۆمەڵگای لەسەر بینابکرێتەوە).
لەسەر هەموو ئاستەکان ئەم دوو مۆدێلە دژبەیەکن و یەکتری هەڵدەوەشێننەوە و لە کۆتاییدا گوشاری ئەمریکییەکانیش زەحمەتە کۆیان بکاتەوە. خۆی هەر لە بناخەدا، پێکەوەگرێدانی ئەم دوو هێزە کۆمەڵایەتییە یەکتربڕە لە چوارچێوەی رێکخراوێکدا، بەڵگەیە لەسەر لەرزۆکیی و لێکدژییەکانی ئامادەیی ئەمریکی لە خاکی سووریادا. واشنتن پەکەکە بە "رێکخراوێکی تیرۆریستی" پێناسە دەکات، بەڵام لە سووریادا تاکە هاوپەیمانی پەکەکەیە و بەس. لەکاتێکدا واشنتن تەواو هۆشیارە بەوەش کە پەکەکە رێککەوتنێکی ستراتیژیی گرنگیشی لەگەڵ کۆماری ئیسلامیی ئێراندا هەیە و لەیەککاتدا ئیدارەی بەرژەوەندییەکانی لەگەڵ تاران و واشنتندا دەکات.
کوردەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان
هەموو ئەم دیمەنانە لە ساتەوەختێکدا نمایش دەکرێن کە کۆماری ئیسلامیی ئێران، شمشێرێکی خستووەتە سەر ملی هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان، بۆئەوەی پێش 19ـی مانگی سێپتەمبەر تەواوی هێزە چەکدارەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان کە لەسەر خاکی هەرێمی کوردستانن، چەک بکەن و دەریان بکەن، ئەگەرنا عێراق و هەرێمی کوردستان بەرپرسیارن لە هەر شتێکی دیکە رووبدات، بە پەلاماری سەربازیشەوە.
چەند ئێمە لەم بەروارە نزیک دەبینەوە، هێندەش چاوەکان لەسەر تاران و هەولێر و بەغدان و پرسیاری: ئایا ئێران بەڵێنەکەی دەباتە سەر و پەلاماری هەرێمی کوردستان دەدات؟ بەردەوام دووبارە دەبێتەوە. زۆر بە دەگمەن لەگەڵ دیپلۆماتێک، کۆمپانیایەک، ناوەندێکی توێژینەوە یان رۆژنامەنووسێکدا لە ئەوروپا کۆدەبیتەوە و رێک ئەم پرسیارەت لێناکات!
هەرچەند گریمانەی ئەوەی کە ئێران هێرشی فراوانی سەرزەمینی بۆسەر خاکی هەرێمی کوردستان بکات زۆر لاوازە، بەڵام خودی ئەم هەڕەشە و بەروارە، وایکردووە کە وەکو باشوور و رۆژئاوای کوردستان، رۆژهەڵاتی کوردستانیش بێتەوە سەر شانۆی ناوەندەکانی بڕیار لە جیهاندا و میدیاکانیش دیسانەوە جیهان ئاگاداربکەنەوە و هەستێکی دەستەجەمعی لای کۆمەڵگە ئەوروپییەکان دروستبکەن بەوەی کە کورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا رووبەڕووی هەڕەشەیەکی وجوودی بووەتەوە.
ئەمریکا و ئەوروپا
لێرەوە، چاودێریکردنی هەڵوێستی وڵاتانی یەکێتیی ئەورپا و ئەمریکا بایەخی تایبەتی خۆی هەیە. دەکرێت کورد رەخنەی زۆر لە ئەمریکا بگرێت و ئاستی چاوەڕوانییەکانی لە واشنتن زۆر بەرزبن، بەڵام لەسەر ئاستی بابەتی، چ لە باشوور و چ لە رۆژئاواش، ئەمریکا پشتیوانی لە کورد دەکات. راستە ئەم پشتیوانییە رێژەییە، بەڵام بەشی ئەوە دەکات کە رکابەرەکانی کورد بە هەند وەریبگرن و رێگە بەخۆیان نەدەن زیادەڕەوی بکەن.
لە ئەوروپاشدا هەمان هەڵوێست لەسەر پرسی کورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە. راستە تووڕەبوونێکی ئەوروپی لە دۆخی ناوخۆی ئێستای هەرێمی کوردستان هەیە و کۆمەڵێک رەخنەی تووندیشیان لەسەر کورد لە رۆژئاوای کوردستان هەیە، بەڵام ئەم تووڕەبوونە لە هەرێمی کوردستان و رەخنە تووندانە لە رۆژئاوای کوردستان، واینەکردووە کە سیاسەتی خۆیان بگۆڕن و پشت بکەنە کوردستان. بەپێچەوانەوە، لە پشتی پەردەکانەوە و بە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، بەڵام لە سنووری مومکیندا، هاوکاریی هەرێمی کوردستان دەکرێت بۆ تێپەڕاندنی ئەو دۆخەی کە تێیدایە.
رەنگە هەموو زانیارییەکان نەیەنە ئەم دیوی پەردەکەوە، بەڵام لەو دیوی پەردەکەوە گوشارێکی زۆری کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر بەغدا هەیە بۆئەوەی لەوە زیاتر گرفت بۆ هەرێمی کوردستان دروستنەکات، بەپێچەوانەوە، هاوکاربێت بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکان.
سەرچاوە : ڕووداو
