دیالۆگی نیشتمان ..
بەشی یەکەم
بەهۆی پچڕانی بەردەوام کارەبای حکومەت لە کوردستان لە 1991وە ولەعێراق لە 2003وە کوردستان وعێراق بەشێوەیەکی باو مۆلیدەکان بەکاردەهێنرێن. لە کاتێکدا ئەم مۆلیدانەی کە پێویستییەکی زۆری وزە دابین دەکەن، بەڵام کاریگەری نەک هەرنەرێنی بەڵکوزۆرترسناک وبەرچاویان لەسەر ژینگە و تەندروستی هاوڵاتیان هەیە.
1. کاریگەرییەکانی ژینگە:
دەردانی کاربۆن: بە شێوەیەکی گشتی مۆلیدەکان بە سووتەمەنی بەردینی (دیزڵ یان بەنزین) کاردەکەن، بڕێکی زۆر دووەم ئۆکسیدی کاربۆن (CO2) دەردەدەن. ئەمەش بەشدارە لە زیادبوونی گەرمبوونی جیهان و گۆڕانی کەشوهەوا.
• پیسبوونی هەوا: جگە لە CO2، مۆلیدەکان گازی پیسکەری تر وەک یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن (CO) و ئۆکسیدی نایترۆجین (NOx) دەردەکەن ، بە گەردیلە هەستپێنەکراوونەبینراوە وردەکانیان هەوا پیس دەکەن و زیان لەڕادەبەدەرترسناک بە تەندروستی مرۆڤ و ژینگە دەگەیەنن،بەتایبەتی بۆ کۆرپە وژنانی دوگیان وبەساڵاچوان زۆرتریش ئەوانەی کێشەی هەناسەدان وئەتماو هەستیارییان هەیە .
• وەڕزکردن و ژاوەژاو: مۆلیدەکان ژاوەژاوی بەردەوام دەردەکەن کە کاریگەری لەسەر ژینگەی دەوروبەری دەبێت و ئاستی فشاری دەروونی لە مرۆڤ و ئاژەڵدا زیاد دەکات.
2. کاریگەرییە تەندروستییەکان:
• نەخۆشییەکانی کۆئەندامی هەناسەدان: ئەو پیسکەرانەی کە لە مۆلیدەکانەوە دەردەچن بەشدارن لە زیادبوونی ڕێژەی نەخۆشییەکانی کۆئەندامی هەناسەدان، وەک تەنگەنەفەسی وئەتما، هەوکردنی بۆرییەکانی هەناسە.
• نەخۆشییەکانی دڵ: بەرکەوتنی درێژخایەن بە تەنۆلکە وردەکان کە لە لایەن مۆلیدەکانەوە دەردەچن، پەیوەندی بە زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵەوە هەیە.
• ژاوەژاو و سترێس: ژاوەژاوی بەردەوام لە مۆلیدەکانەوە دەبێتە هۆی کێشەی خەوتن و زیادبوونی ئاستی سترێس، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی گشتی دەبێت.
3. ئەلتەرناتیڤ و چارەسەر:
• وزەی نوێبووەوە: هەنگاونان بەرەو وزەی خۆر و با وەک جێگرەوەێکی پاک بۆ مۆلیدەکان دەتوانێت پیسبوونی ژینگە و مەترسیەکانی تەندروستی کەم بکاتەوە.
• باشترکردنی کارایی وزە: باشترکردنی کارایی وزەی ماڵ و باڵەخانەکان دەتوانێت پشتبەستن بە مۆلیدەکان کەم بکاتەوە.
• سیاسەتەکانی حکومەت: پێویستە سیاسەتەکان سەرنجیان لەسەر باشترکردنی ژێرخانی وزە و پەرەپێدانی بەدیلەکانی بەردەوام بێت، جگە لە هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەکارهێنانی وزەی پاک.
پێویستە کاربکرێت بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە مۆلیدەی کارەبایی تەقلیدی لەڕێگەی پێشخستنی بەکارهێنانی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە و باشترکردنی ژێرخانی وزە.
کاریگەرییە نەرێنییەکانی مۆلیدە کارەباییەکان و شکستی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی کوردستان و عێراق دەکرێت پەیوەست بکرێن بە بێتوانایی لە بنیاتنانی ژێرخانی وزەی کارەبای کارا و بەردەوام. لێرەدا باس لەوە دەکەین کە چۆن ئەو پرسە بە شکستی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانەوە گرێدراوە:
1. کەمتەرخەمی لە پەرەپێدانی ژێرخانی وزە:
• حکومەتەکانی هەرێمی کوردستان 1992 - 2024: لە سەردەمی کۆسرەت ڕەسووڵەوە تا مەسرور بارزانی، کێشەی نەبوونی کارەبایان نەخستۆتە بەرنامەی کاریانەوە،خۆئەگەریش لەپڕۆپاگەندەی هەڵبژاردنیش لەدەرگای ئەم کێشەیان دابێتو وباسیانکردبێ دوای وەرگرتنی کورسی دەسەڵات ،خۆیان کارەبای 24کاتژمێرییان هەبووە،بۆیە خۆیان لێگێلکردووەو ئاوڕیان لەم کێشەگەورەیە نەداوەتەوە..
بەگوێرەی ئامارەکانی WHO وخەستەخانەحکومیەکان وخەستەخانەی هیواو نانەکەلی وگشت خەستەخانەو ئەوکلینیکانەی نەخۆشیەکانی شێرپەنجەو تالاسیماو نەخۆشییەکانی خوێن (هیماتۆلۆجی) و بەربوونی خوێن و شێرپەنجەی خوێن (ئۆنکۆلۆجی) کێشەی هەناسەدان ئاتما دەبینن وچارەسەردەکەن لەمێژە زەنگی ترسیان لێداوەوئەم ڕاستییەیان گەیاندووە بە حکومەتی هەرێم وئیدارە خۆجێیەکانیش..! جێ ی داخە زۆربەی ڕاستییەکان لەمیدیاکان شاردراوەتەوەو وەک گەلێک ئەتک وکاری قێزەونی کە دیزە بەدەخۆنەی لێکراوە.. چونکە بۆ شان وشەوکەتی حکومەتی هەرێم و سەرۆکەکەی جوان نیە.. وەجێ ی شەرمەزاری و ئابڕووچوونە…!
هەندێ لە ڕێکخراوە سەربەخۆکان وخەمخۆرانی مرۆڤ چەند جارێک دەستییان بردووە بۆ ئەم سکانداڵە کەڕۆژانە هاوڵاتی کوردلەم هەرێمە دەبێتە قوربانی.. وەتوخم وجینی ژینگەومنداڵ ومرۆڤی کورد دەشێوێنێ..
جێ ی داخە دانیشتوانی هەرێم دوای 32ساڵ حوکمڕانی شاهیدی پێشکەوتنی بەرچاو نەبوون لە کەرتی کارەبادا. تائەمڕۆپشتبەستن بە مۆلیدەکان وگەرمی بازاری مولیدەکان بەڵگەیە لەسەر شکستی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان لە دروستکردنی تۆڕێکی کارەبایی کاریگەر و بەردەوام.
• نەبوونی پلانی درێژخایەن: حکومەتەکان سەرنجیان لەسەر چارەسەری کاتی بوو نەک وەبەرهێنان لە پڕۆژە گەورە و بەردەوامەکانی وزە. ئەمەش بووە هۆی بەردەوامبوونی کێشەی پچڕانی کارەبا، و زیادبوونی پشتبەستن بە مۆلیدە ئەهلییەکان.
2. گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردن:
• بەهەدەردانی سەرچاوەکان: پارەیەکی زۆر کە دەکرا بۆ باشترکردنی کەرتی وزە بەکاربهێنرێت بەهۆی گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردن بەفیڕۆچوو. حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان نەیانتوانیوە شەفافیەت و کاریگەری لە جێبەجێکردنی پڕۆژەکانی وزەدا بەدەستبهێنن.
• پەسەندکردنی بەرژەوەندی کەسی: هەندێک لە سەرکردەکان سوودمەند بوون لە بەردەوامبوونی دۆخی ئێستا، بەو پێیەی هەندێک لە بازرگانانی نزیک لە دەسەڵات کۆنترۆڵی بازاڕی مۆلیدەکان دەکەن، ئەمەش وایکردووە چارەسەرکردنی کێشەکە بۆ ئەوان بێسوود بێت.
3. پشتگوێخستنی تەکنەلۆژیای مۆدێرن:
• نەبوونی وەبەرهێنان لە وزەی نوێبووەوە: سەرەڕای بەردەستبوونی سەرچاوە سروشتییەکان، وەک خۆر و با، حکومەتەکان وەبەرهێنانی پێویستیان لە وزەی نوێبووەوە نەکردووە. ئەم پشتگوێخستنە ڕەنگدانەوەی کورتبینی سیاسەتەکانی حکومەت و شکستهێنانیان لە پەسەندکردنی چارەسەری درێژخایەن.
• بە هێواشی مۆدێرنیزاسیۆنی ژێرخان: ژێرخانی کارەبای کۆن و وێران دەرئەنجامێکی سروشتی نوێنەکردنەوەی تۆڕەکان یان وەبەرهێنان لە تەکنەلۆژیای نوێدایە. ئەم شکستە پشتبەستن بە مۆلیدەکان زیاتر دەکات.
4. لێکەوتە ژینگەیی و تەندروستییەکان:
• پشتگوێخستنی تەندروستی گشتی: حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان کاریگەرییە تەندروستییەکانیان لەبەرچاو نەگرت کە لە ئەنجامی بەکارهێنانی مۆلیدەکانەوە دروست دەبن، وەک نەخۆشییەکانی هەناسەدان و نەخۆشییەکانی دڵ...تاد ئەم شکستە ڕەنگدانەوەی سیاسەتە لاوازەکانی تەندروستی گشتییە.
• پشتگوێخستنی ژینگە: بەردەوامی بەکارهێنانی مۆلیدەکان ڕەنگدانەوەی گرنگینەدانی حکومەتەکانە بۆ پرسە ژینگەییەکان و گۆڕانی کەشوهەوا، و شکستهێنانیان لە هەنگاوی کاریگەر بۆ کەمکردنەوەی پیسبوون.
5. کاریگەری لەسەر ئابووری ناوخۆیی:
• تێچووی زۆر: بەهۆی شکستی حکومەتەکان لە دابینکردنی کارەبای بەردەوام، هاوڵاتیان تێچووی زۆر دەدەن بۆ مۆلیدە و سووتەمەنی، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر ئابووری ماڵان دەبێت و هەژاری زیاتر دەکات.
• لاوازبوونی متمانە بە حکومەت: بەردەوامی چارەسەرنەکردنی کێشەی کارەبا، متمانەی نێوان خەڵک و حکومەت تێکچووە، چونکە خەڵک هەست دەکەن حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان ناتوانن پێداویستییە سەرەتاییەکانیان دابین بکەن.
دەکرێ بڵێین بەردەوامی پشتبەستن بە مۆلیدە کارەباییەکان ڕەنگدانەوەی شکستی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی کوردستان و عێراقە لە پەرەپێدانی ژێرخانی وزەی بەردەوام و کارا. ئەم شکستە لە خراپ بەڕێوەبردن و گەندەڵی و کەمتەرخەمی و کورتبینی لە وەرگرتنی چارەسەری درێژخایەن سەرچاوە دەگرێت. باشترکردنی دۆخەکە پێویستی بە هەنگاوێکی جددی هەیە بەرەو سیاسەتی بەردەوامتر و وەبەرهێنان لە وزەی نوێبووەوە بۆ باشترکردنی ژیانی هاوڵاتیان و پاراستنی ژینگە.
ماویەتی ..
