كاتی تاقی كردنەوەكان نزیك بۆتەوەو دڵەڕاوكێ دایگرتوویت، بڕیار دەدەیت پێش ئەوەی دەست بە كۆشش بكەیت، كورتە ڤیدیۆیەك ببینیت، بەو هیوایەی هانت بدات، لە شوێنی گەڕاندا دەنوسیت كۆشش، ئیدی هەزاران ڤیدیۆ دێت و لەسەری نووسراوە «وەرە با پێكەوە كۆشش بكەین» ڤیدیۆیەكیان دەكەیتەوە، كەشێكی هێندە لەباری هەیە دڵت پێی دەكرێتەوە، مێزو كورسییەكی جوان و رێكوپێك، پەنجەرەیەك بەسەر باخچەیەكی رازاوەدا دەڕوانێت، ئاسمانێكی ساماڵ، میلی سەعاتەكە زۆر بەخێرایی دەجوڵێت، ئەو دیمەنە ئارامت دەكاتەوە و شوێنی كۆششەكەی خۆت لەبیر دەباتەوە چەندە پشێوو هەڵڕژاوە، مێزەكەشت بەرامبەر بە دیوارێكە مرۆڤ دڵتەنگ دەكات، یان پەنجەرەیەكە بەسەر بازاڕێكی ناوەڕاستی شاری پڕ لە ئاپۆرەدا دەڕوانێت، كاتێك بە ئاگا دێیتەوە، دەبینیت چەندین سەعات رۆیشتووەو هیچ كۆششت نەكردووە، ئەمە چۆن روویدا؟ چۆن چەند كورتە ڤیدیۆیەك بوون بە كونیلە رەشەكانی بۆشایی ئاسمان و كات و ئاگاییمانی هەڵلوشی بێ ئەوەی بەخۆمان بزانین؟
ماسی زێڕین
ساڵی 2015 (مایكرۆسۆفت كەنەدا) راپۆرتێكی بڵاو كردەوەو تیایدا ئاماژەی بەوەدا، لە ساڵی 2000 ەوە میانجینی ئاستی وریایی مرۆڤ لە 12 چركەوە دابەزیوە بۆ هەشت چركە، ئەم ئاستەش كەمتر لە ئاستی وریایی ماسی زێڕینەیە، ئەم دەستەواژەیەی «كەمترە لە ئاستی وریایی ماسییەكی زێڕین» هەرایەكی گەورەی نایەوە، هەرچەندە ئەو راپۆرتە بەدواداچوونی بۆ نەكراو سەرچاوەكان و بکەرانی ئاشكرا نەكران و پێوەرەكانیشی بە روونی دیار نین، بەڵام هەر جێگەی نیگەرانییەو دەستەواژەی ماسی زێڕین تا ئێستاش بەكاردێت وەك نیشانەیەك بۆ كەمئاگایی بەكاربەرانی ئینتەرنێت.
لێكۆڵینەوەیەك لە زانكۆی تەكنیكی دانیمارك باس لەوە دەكات، لێشاوی زانیاری بەردەوام ئەگەری هەیە گرنگیدانمان بە كات كەم بكاتەوە، ئەوەتا لە چەند چركەیەكدا هەر زانیارییەكمان پێویست بێت، دەستمان دەكەوێت، لەبەرئەوە بە دوای وردەكاریدا ناگەڕێین و بە شێوەیەكی سەرپێیی و گشتگیرانە سەیری دەكەین، جگە لەوەش ئەو زانیارییانەی بۆ كات بەسەربردنن، پێویستیان بە ئاگایی زۆر نییە، ئامانجەكەش تەنیا ئەوەیە حەزی سەیركردنی زۆرترین بابەتی نوێمان تێر بكەین، لەو بوارەدا پێگەی تیك تۆك سەركەوتنێكی گەورەی بەدەستهێنا، بە تایبەتیش لە كاتی كەرەنتینەدا، ئەمە وای كرد سایتەكانی دیكەش لاسایی بكەنەوە و كورتە ڤیدیۆ دابنێن، لەوانەش فەیسبووك و ئینستاگرام و یوتیوب.
لەم ساڵانەی دواییشدا دەركەوت بەكاربەران حەز دەكەن خێراتر زانیاریان پێ بگات، بە تایبەتی لەگەڵ هەڵكشانی دیاردەی ترێندەكاندا.
ئاوەزی مەیمونانە
جێنیفەر شانون لە كتێبێكدا بە ناونیشانی (پەرە بە ئاوەزی مەیمونەكە مەدە، چۆن خۆت لە دڵەڕاوكێ و ترس رزگار دەكەیت) باس لەوە دەكات سروشتی ئاوەزی مرۆڤ وایە لە بیرۆكەیەكەوە باز دەدات بۆ سەر بیرۆكەیەكی دیكە، رێك وەك ئەو مەیمونەی لە دارێكەوە باز دەدات بۆ سەر دارێكی دیكەو بە دوای مۆزدا دەگەڕێت، ئێمەش ئەمڕۆ لەم دار بۆ ئەو دار باز دەدەین و بە دوای بابەتی رووكەش و بەپەلەدا دەگەڕێین و ئەو گەڕانەش ماندوبوونی زۆری ناوێت، تەنیا بە كلیكێك جێبەجێ دەبێت.
شانون دەڵێت: ئێمە رۆژ بە رۆژ تەممەڵتر دەبین، كچەكەم لێم دەپرسێ: بۆچی ناچارم پەنجە بەكاربهێنم بۆ ئەوەی بابەتەكانی سەر سكرینەكە بگۆڕم؟ بەو شێوەیە ماندو دەبم، خۆزگە بمتوانیایە بە جووڵەی چاو بابەتەكان بگۆڕم. ئەم تەممەڵییە هەر بۆ بینینی ڤیدیۆكان نییە، بەڵكو گوێگرتن لە میوزیكیش دەگرێتەوە، سەردەمی گوێگرتن لە گۆرانییە دوورو درێژەكانی ئوم كەلسوم بەسەر چوو، تەنانەت ئەو گۆرانیانەشی ماوەكەیان چوار بۆ شەش خولەكە باویان نەماوە، ئێستا ئەو گۆرانیانە زیاتر گوێیان لێ دەگیرێت كە ماوەكەیان لە سێ خولەك تێپەڕ ناكات.
كتێب و فیلمیش بۆ وەرگری هاروهاجی ئەم سەردەمە دەست نادات، ئەمە وای كردووە كورتكراوەی كتێبەكان بڵاو بكرێنەوە، تیایاندا تەنیا خاڵە سەرەكییەكانی كتێبەكە دەنووسرێت، رەنگە بۆ كتێبە زانستییەكان تا رادەیەك شیاو بێت، بەڵام دیاردەكە خەریكە كتێبە ئەدەبییەكانیش دەگرێتەوە، ئەو كاتەش رۆمانێك ئەگەر كورت بكرێتەوە، تەنیا گرێ سەرەكییەكەی باس دەكرێت و زمان و ستراكچەرو تەكنیكی گێڕانەوە و وێناكردنی كەسەكانی ناو رۆمانەكە هەمووی فت.
بە دوای چیدا دەگەڕێین؟
كورتە ڤیدیۆكان هەستكردن بە تەنیایی مرۆڤ كەم دەكەنەوە، بە تایبەتیش لە كاتی كەرەنتینەدا كە خوێندنگەكان داخران و خوێندكاران ناچاركران لە چوار دیواری ماڵەوەدا بمێننەوە، بۆیە بینینی ڤیدیۆیەكی كۆشش چێژبەخشە یان ڤیدیۆی ماڵپاكردنەوەكان، لە رێیەوە هەستكردن بە بێتوانایی كەم دەكاتەوە ئەویش بە بینینی كەسانێك دەتوانن ماڵێك خاوێن بكەنەوە.
لە هەموویان سەیرتر ئەو كورتە ڤیدیۆیانەن تایبەتن بە لێكردنەوەی بۆیە، لابردنی زیبكە..هتد هۆكاری چێژ وەرگرتن لەم ڤیدیۆیانە هۆرمۆنەكانی سیرۆتۆنین و دۆبامینە مێشك دەریان دەدات و بە بینینی كەسێك ئەو كارە دەكات، وەك ئەوە وایە خۆت كردبێتت.
بەڵام ئەو هۆرمۆنە هەرزانە بێبەرامبەر نییە، مرۆڤ دەبێ باجەكەی بدات، ئەویش پەرتبوونی بیرو هۆشە، هەردوو زانای دەروونناس ماتیۆ ئەی كیلینگسۆرت و دانیال گلیبێرت لێكۆڵینەوەیەكیان لەسەر رەفتارو كارو كردەوەی رۆژانەی مرۆڤ كردووە و دوو هەزارو 250 كەس تیایدا بەشدار بوون، لەو لێكۆڵینەوەیەدا دەركەوت، خەڵكی بە گشتی 46,9%ی كاتی خۆیان بیر لە شتێك دەكەنەوە خۆیان نایكەن، ئەوەش جۆرێكە لە پەرتبوونی بیروهۆش.
تۆ لە كامیانی؟
بە گوێرەی لێكۆڵینەوەكە رەنگە ئەوە هۆكاری فراوانبوونی خەیاڵی مرۆڤ بێت، لەگەڵ پلاندانانی بۆ داهاتوو زیاد بكات، بەڵام لە هەمان كاتدا پەرتبوونی بیروهۆشەو كاریگەریی لەسەر كەمبوونەوەی ئاگایی مرۆڤ هەیەو دەرەنجامی خراپی لێ دەكەوێتەوە، بە تایبەت لاوازیی لە كاری ئەكادیمی بە گشتی و لاوازبوونی پەیوەندیكردن بە دەوروبەرەوە.
بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییە خراپەكانی پەرتبوونی بیروهۆش زاناكان چەند ئامۆژگارییەكیان هەیە: خواردنەوەی بڕی پێویستی ئاو، چونكە كەمبوونی ئاو لە لەشدا توانای بیركردنەوە لاواز دەكات. هەروەها وەرزش و راهێنان بە شێوەی بەردەوام یارمەتیدەرێكی باشە بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی ئاگایی مرۆڤ، خاڵێكی زۆر گرنگیش نووسینی تێبینییەكانە بە قەڵەم و لەسەر كاغە، نەك بە شێوازی ئەلیكترۆنی، بە تایبەت لە كاتی گوێگرتن لە وانەو كۆڕو كۆبوونەوەكان.
دواجار ئەگەر تۆی خوێنەر ئەم بابەتەت تەواو كردو گەیشتیتە دێڕی كۆتایی ئەوا مانای وایە توانای ئاگاییت لە ماسییە زێڕنەكە بەرزترە.
كامێلیا حسێن
و: كوردەوان محەمەد سەعید
سەرچاوە: knwe
