پەیام ئیبراهیم
منداڵ ئەو بوونەوەرە پڕ وزە و خۆشەویستەیەیە كە دنیاكەی پڕە لە فەنتازیا و خەندە، منداڵ لەساتی هاتنە نێو ژیانییەوە چاوی لە دەستی گەورەكانە، هەمیشە بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییە دەروونی و جەستەییەكانی پشت بە دایكی، باوكی، یاخود بەخێوكەر و خێزانەكەی دەبەستێت، ژینگەی خێزان یەكەم شوێنە منداڵ لێیەوە فێری وشەكان دەبێت، زمان دەروازەیەكە، منداڵ لێیەوە هەستی متمانە بەخۆبوون و گەشەی زیهنی بەرەو زیادبوون دەچێت و لێیەوە هاوكاری وەردەگرێت.
ئیتر لەوكاتەوەی منداڵ سنووری دایكی تێدەپەڕێنێ سنوورە مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكانی دەستپێدەكات، لێرەوە رۆڵی دامودەزگا فێركاری و پەروەردەییەكان، میدیای بیستراو، بینراو خوێنراو، بڵاوكراوەكانی منداڵان، وەك كتێب و گۆڤاری تایبەت بە منداڵان، دەستپێدەكات و دەچێتە ناو كۆمەڵگە و دەچێتەوە ناوەندە فێركارییەكان، وەك دایەنگە و باخچەی منداڵان و دواتر بۆ قوتابخانە. زانایان و لێكۆڵەرانی بواری زمانەوانی ئەوەمان بۆ دەسەلمێنن منداڵ هەتا پێش چوونە قوتابخانەی دەبێت حەوت هەزار وشە فێربووبێت، ئایا پێش چوونە قوتابخانە منداڵ چۆن و بەچ شێوازێك دەتوانێت حەوت هەزار وشە فێربێت؟ بێگومان خێزان رۆڵێكی گەورە دەبینێت لەمڕوەوە، بەدابینكردنی گۆڤار و كتێبە چاپكراوەكانی تایبەت بە منداڵان یاخود لە رێگەی گوێگرتن لە چیرۆكی تۆماركراو، چونكە، هەرگیز منداڵ، لە رێی گفتوگۆوە لەناو خێزانەوە ناتوانێت، فێری زۆرترین وشە بێت، ئەم ئامادەكارییە لەپێش چوونی منداڵ بۆ قوتابخانە گرنگی زۆری هەیە بۆ ئاستی فێربوون و تێگەیشتنی منداڵ لەناوەندە فێركارییەكاندا، چونكە زانایان پێمان دەڵێن منداڵ دەبێت هەموو ساڵێكی قوتابخانەی هەزار وشە فێر بێت، بەڵام چۆن و بەچ ئامرازێك؟ توێژینەوەكان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە یەكێك لە فاكتەرە بەهێز و گرنگەكان بۆ فێربوون و گەشەی زمان لای منداڵ دواجار دەوڵەمەندی زمانەكەی، دەبێتە هۆی دروستبوونی كەسایەتییەكی بە هێز، لە ئایندەدا ئەمیش لە رێی خوێندنەوەی چیرۆك و شیعر و گۆڤارە منداڵانەكانەوە دەبێت. گرنگی ئەدەبی منداڵان لێرەوە دەستپێدەكات، كە كاریگەری تەواوی لەسەر زیهن و هۆشیاری منداڵ هەبێت و ئاڕاستەی بكات و كەسایەتییەكی باشی لێ بەرهەمبهێنێت.
چیرۆك منداڵ فێری گوێگرتنت دەكات
وەك دەزانن ئەدەبی منداڵان لقێكی گرنگە لە كۆی ئەدەب بە گشتی لە پێناسەكەیدا پسپۆڕێكی ئەدەب دەڵێت: ئەدەبی منداڵان ئەو ئەدەبەیە كە لەلایەن شارەزایەكی جیهانی منداڵانەوە بۆ منداڵ نووسراوە و بەرهەمەكەی بۆ منداڵە و خوێنەری سەرەكی منداڵە، ژانرەكانی ئەدەب پێكدێن لە چیرۆك، شیعر، شانۆ، ئۆپەرێت، رۆمان و ئامرازێكی گرنگن بۆ ئافراندنی تاكێكی هۆشیار، یەكێكە لە هۆكارە هەرەباشەكان منداڵ فێری هونەری گوێگرتن دەكات، ئێمە زۆر بێ حەوسەلەین و بێبەشین لەم هونەرە بەداخەوە هەمیشە هەر قسە دەكەین، توانای گوێگرتنمان لاوازە، چیرۆك منداڵ فێری هونەری گوێگرتن دەكات، تایبەتمەندییەكانی ئەدەبی منداڵان ئەوەیە نووسەری بواری دنیای منداڵان، بۆ ئەوەی بتوانێ ئەمانە لە یەكێك لە ژانرەكانیدا یان كۆی ئەدەبدا بەرجەستە بكات، دەبێت شارەزاییەكی باشی لە سایكۆلۆژیای منداڵدا هەبێت، بە تەواوەتی رۆچووبێتە ناو دنیا و جیهانی منداڵەوە، ئا لێرەوە ئەركی نووسەری بوارەكانی منداڵان، قورس دەبێت، بەرامبەر بە نووسەرێك كە بۆ گەورە دەنووسێت، چونكە نووسەرانی گەورە، بۆ كەسانێكی پێگەیشتوو، دەنووسن و پێویست ناكات ئەم لایەنانە رەچاو بكەن، بۆیە نووسەرانی بواری ئەدەبی منداڵان، هەمیشە ژمارەیان كەمترە، چونكە نووسین بۆ منداڵ پێویستی بە بەهرەیەكی تایبەت و دنیابینییەكی تایبەت و سەلیقەیەكی ورد و شارەزاییەكی باشی دنیای منداڵانەوە دەبێت، دەبێ منداڵ تێبگەیەنن، زانیاری دروستی پێبدەن، ئاڕاستەی بكەن، یەكێكی تر لە گرنگی بەرهەمی منداڵان ئەوەیە بەرهەمی منداڵ تەنها منداڵ نایخوێنێتەوە، بەڵكو گەورەكانیش بۆ منداڵانی دایەنگە و باخچەی منداڵانی دەخوێننەوە، چونكە منداڵ لەو قۆناغەدا توانای خوێندنەوەی نییە، نووسەرانی ئەدەبی منداڵان دەزانن ئایندەی كۆمەڵگە لە دواڕۆژدا لەدەست ئەم منداڵانەدا دەبێت و پێشكەوتنی كۆمەڵگە لە رێگەی تاكێكی هۆشیار و بەئاگاوە دەبێت، بۆیە ئەركێكی قورسیان لە ئەستۆدایە، ئەزموونی گەلانی گەشەسەندوو پێمان دەڵێت، هەر كات و سەردەمێك، هەر كۆمەڵگەیەك یاخود بزووتنەوەیەك توانی شانبەشانی تەواوی كایەكانی تر، گرنگی بە پەروەردەی منداڵ بدات، ئەو كۆمەڵگەیە توانیویەتی ئایندەیەكی باشتر بۆ وڵاتەكەی مسۆگەر بكات، مێژووی گەشەسەندنی وڵاتانی كیشوەری ئەوروپا ئاسایش و ئارامی ئەو وڵاتانە پێمان دەڵێن باشترین كەرەستە بۆ پێشكەوتن و دروستكردنی تاكی داهێنەر باشترین ئامڕاز ئەدەبی منداڵانە لەوێوە ئێمە دەتوانین دەست بكەین بە كاركردن لەسەر مرۆڤسازی، لە رێی ئەدەبەوە، منداڵ بكەین بەسەنتەر، بۆ پێشخستنی كۆمەڵگە، چونكە ئەدەبی منداڵان باشترین ئامرازە و كلیلی كردنەوەی كۆدی كەلتورە چەقبەستووە داخراوەكانە.
رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگی بە پێگەی منداڵ نەداوە
لە سەدەكانی رابردوودا، لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هیچ گرنگییەك بە پێگە و ماف و پەروەردەی منداڵ نەدرابوو، بەڵام لە نیوەی دووەمی سەدەی رابردوودا شارەزایان و پسپۆڕانی بواری ئەدەبی منداڵ ئاوڕێكی جدییان لەم پرسە گرنگە دایەوە، ئەمەش پەیوەندییەكی زۆری بە پێگە و مافی منداڵەوە هەیە لە كۆمەڵگەدا، لەدوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە، بە شێوەیەكی زۆرباش ئاوڕ لە ماف و پێداویستییەكانی منداڵ درایەوە و دەیان لێكۆڵینەوە و توێژینەوە كران لەسەر ئەدەبی منداڵان، پێیان وابوو گرنگترین و هەستیارترین قۆناغ قۆناغی منداڵییە، لەوێوە ئەدەبی منداڵانیان وەك پێویستیەك ئامرازێكی گرنگ دەبێت بابەتەكانی بگونجێت لەگەڵ رادەی تێگەیشتن و پەرەسەندنی زمان و باری گەشە و زەین و سایكۆلۆژیای منداڵدا.
وەك ئاشكرایە ئەدەبی منداڵان، لە سەرەتادا دەماودەم بووە و وەک شێوازێكی داستانئامێز گێڕدراوەتەوە، ئەمانە هیچ بنەمایەكی چیرۆكی هونەرییان نەبووە، چونكە ئەدەبی منداڵان دەبێت نووسراوبێت نووسەرەكەی كەسێكی بەئاگا و پڕ زانیاری بێت، بە شێوازێك بنووسرێت كار لەسەر فەنتازییای منداڵ و خەیاڵدانی بكات و بیجوڵێنێت، بەناوبانگترین كەسانی ئەم بوارە (هانس ئەندەرسون، هۆفمان لویس، كارۆلە) لە شاكارەكانیاندا گرنگیان داوە بە ژانری چیرۆك، فەنتازیا لەناو چیرۆكدا لایەنی رۆشنگەری و پەروەردەی منداڵ زیاتر كاری بۆ كرا، فەیلەسوفی ئینگلیزی (یۆهان لۆكێ) لە نووسراوەكانیدا گرنگی بەلایەنی پەروەردە و فێركردنی منداڵ دا، باوەڕی وابوو ئەدەبی منداڵان دەتوانێت رۆڵێكی گرنگ بگێڕێت لە رۆشنكردنەوەی زەینی منداڵ و لایەنی ئەخلاقی لە منداڵدا، هاوڕاكانی یۆهان لۆكێ نووسەری فەرەنسی (فێنیلۆن) بوو گرنگترین بەرهەمی ئەم نووسەرە لەسەر پەروەردەی كچان بوو ئەو كات تەنها لەسەر پەروەردەی كوڕان كاردەكرا.
بە بابەتی پڕچێژ سەرنجی منداڵان رابکێشن
نووسەرانی ئەدەبی منداڵان دەبێت بە میتۆدی تازە و بابەتی پڕچێژ سەرنجی منداڵان رابكێشن، بۆیە نووسەرانی ئەو سەردەمە زۆربایەخیان بە زەین و عەقڵییەتی منداڵ دەدا، ئەو كتێبانەی بۆ منداڵ دەنووسران، سەرچاوەی زانست و فێركردن بوون ناوەڕۆكی بەرهەمەكان زانیاری بوو لەسەر ئاین لایەنی كۆمەڵایەتی نیشتمانپەروەری، زانستیان بە منداڵ دەبەخشی و دواتر چەندین بەرهەم لە مەڕ جوگرافیا بۆ منداڵ نووسرا، یەكێك لەو شاكارانە نووسەری سویدی (سەلما لاگەرلیوف) بوو كە توانی جوگرافیای سوید لە رێگەی لە رێی چیرۆكەوە لەناو پڕۆگڕامەكانی خوێندندا بنووسێت، جوگرافیای سوید بە منداڵەكان بناسێنێت تێڕوانینی شارەزایان و نووسەران بۆ پەروەردە و فێركردن لە رێگەی ئەدەبی مندڵانەوە، زیادیكرد و میتۆد و پێوەری نوێ بۆ هەڵسەنگاندنی منداڵ هاتە كایەوە كە قۆناغی منداڵی قۆناغێكی پڕ بەختەوەری، بێ گرفت و بێ گرێیە دەبێت نووسەران هەمیشەگرنگی بەم قۆناغە پڕ هەست و فەنتازیایە بدەن، لەمە بەدواوە چەندان نووسەر پەیدابوون و جەختیان لەسەر هەست و فەنتازیا دەكردەوە وەك میتۆدی پەروەردەی منداڵ سەرجەم فەیلەسوفان و شارەزایان و نووسەرانی ئەدەبی منداڵان كۆك بوون لەسەر ئەوەی ئەدەبی منداڵان، سحری ئارامی و ئاسایش بۆ كۆمەڵگەكەی مسۆگەر دەكات، دەتوانێت لە رێی ئەدەبەوە بۆ گەلان بسەلمێنێت، ئەدەب یەكێكە لە هۆكارە هەرە گرنگەكان بۆ گەیاندنی ئەو پەیامە مرۆڤایەتییەی كە نووسەر پێیەتی، كەسێكی تری وەكو (تێری دیری) خاوەنی 250 بەرهەمی ئەدەبی منداڵانە بەرهەمەكانی بۆ زیاتر لە چل زمان وەرگێڕدراون تێری دەڵێت هیچ كات كۆمەڵگەیەك پێویستی بە شوێنێكی وەك دادگا نەدەبوو گەر ئێمە بمانتوانیایە منداڵ بە مانای وشە پەروەردە بكەین و پەروەردەكردنیش لە رێی ئەدەبی منداڵانەوە، چونكە فەیلەسوفان دەڵێن، مرۆڤسازی هەر لە تەمەنی منداڵییەوە دەستپێدەكات، ئێمە دەبێت منداڵەكانمان لەڕێی ئەدەبەوە مرۆڤانە پەروەردە بكەین نەك تەنها بەخێویان بكەین كە ئەمە دوو شتی جیاوازە.
ژاپۆن توانی منداڵ بکاتە سەنتەر
وڵاتێكی پێشكەوتوو پڕ داهێنانی وەكو ژاپۆن بە سەرمەشقی پێشكەوتن لە ئەدەبی منداڵان دادەنرێت، هەر كۆمەڵگەیەك توانی منداڵ بكاتە سەنتەر لە رێی ئەدەبەوە گۆشی بكات، دەتوانێت بیركردنەوە و ئایندەی ئەو كۆمەڵگەیە مسۆگەر بكات، بێشك هەر كۆمەڵگەیەك نییەت و نیازی پێشكەوتنی هەبێت دەبێت ئەدەبی منداڵان بكاتە یەكێك لە باشترین ئامرازەكانی پەروەردە، كاریگەری هەبێت لەسەر ئەندێشە و هزری منداڵ، بونیادی ئەدەبێكی مرۆڤگەرای منداڵان دابنرێت، ئێمەش وەكو كۆمەڵگەی كوردی مێژوویەكی باشمان لە گرنگیدان بە ئەدەبی منداڵان پێشكەش كردووە هەرچەندە بە داخەوە سیستمی پەروەردەی كوردی، نەیتوانیوە سوود لە ئەدەب وەربگرێت، وەكو پێویست لە بەكارهێنانی وەك فاكتەرێكی باش بۆ پێشخستنی كۆمەڵگە، لە ناوەندەكانی فێربووندا بەڵام نووسەرانی بواری منداڵان درێغیان نەكردووە. بە ئاگان لەوەی سەرجەم ژانرە ئەدەبیەكان كاریگەری راستەوخۆیان لەسەر پێگە و كەسایەتی منداڵ لە ئایندەدا دەبێت، دەمەوێت سەرنجتان بۆ ئەوە رابكێشم تازەترین لێكۆڵینەوە دەیسەلمێنێت میمۆری مێشكی مرۆڤ زیاتر لەهەموو رووداوێك، تەنها چیرۆكی تێدا دەمێنێتەوە بۆیە ئەدەبی منداڵان رۆڵ و كاریگەری لەسەر پەروەردە و تەندروستی پێدانی رێنمایی و زانیاری دروستكردنی هاوسۆزی نیشتمانپەروەری، لێبووردەیی، سەرجەم بەهاكانی تر هەیە و دەتوانین ئەم رێگەیە بكەینە فاكتەرێكی باش بۆ چاندنی ئەم بەها مرۆییانە لە منداڵییەوە، هەتاوەكو تاكێكی هۆشمەند دواتر كۆمەڵگەیەی هۆشمەند دروست بكەین.
سەرچاوە: کوردستانی نوێ
