مامۆستا جەعفەر
برای هێژامان د. ئیدریس لاهووتی ئەمساڵ كتێبی ( هێما لاهووتییەكان )ی شەمسەدینی شارەزووری ، بە سپۆنسەری ( بنكەی رۆشنبیری جەمال عیرفان ) بە چاپ گەیاند . ماڵی هەردوولا ئاوابێت وا ماڵی هەموو كوردیان ئاواكرد . ئەم كتێبە 568 لاپەڕەیە : پێشەكییەكی ( 158) لاپەڕەیی بە كوردی بۆ نووسراوە و دەقە عەرەبیەكەی نووسینەكانی شارەزووری پاش پێشەكییە بەنرخە كارئاسانیە بۆ تێگەیشتنی كارەكانی شارەزووری دانراوە .
ئەم كتێبە لە بنەڕەتدا : نامەی دكتۆرایە ، ساڵی ( 2020) لە زانكۆی تاران - بەشی ئیلاهیات پێشكەش كراوە .
ئەمە یەكەمین جارە ، كوردێك نامەی دكتۆرا لە سەر شەمسەدینی شارەزووری بنووسێت ، پاشان بە كوردی بڵاوی بكاتەوە . شارەزووری لە ئەدەبیاتی ئێرانی وعەرەبی دا ، بە یەكێك لە فەیلەسوف و بیرمەندە گەورەكانی سەدەی حەوتەمی كۆچی دادەنرێت . كاریگەری بەرچاوی لەسەر زۆربەی فەیلەسوف و زانایانی ( علم الكلام ) و لۆجیك هەبووە وەكو ( ملا صدرا شيرازي ، ميرداماد ، .....) . مەخابن زۆرینەی ” رووناكبیر ” و مێژوونووسانی كورد ، شتێكی ئەوتۆی لە سەر ئەم زانا و فەیلەسوفە ناسراوە نازانن . هیوادارم ئەم كتێبەی لاهووتی ، دەرگای گەڕان و لێكۆڵینەوە و كاركردن لە سەر شارەزووری بخاتە سەر پشت . كەسێك ناسنامەكەی ” شارەزووری ” گومانی كوردبوونی لە سەر نەبێت . گەورە نووسەر و شارەزایانی ئێرانی بە ناسراوترین راڤەكاری فەلسەفەی ( ئیشراق )پاش سوورەوەردی ( شهاب الدين السهروردي المقتول ) دابنرێت . بۆ بابایەكی كوردی ، بێكەس و بێنەوا و بێدەرەتان ، شانازی بەم كەسایەتیە مەزنەوە نەكات ؟ سەیری زانكۆ و ناوەندە رۆشنبیریەكانی ئێران بكە چۆن كتێبەكانی شارەزووری چاپ دەكەن و بۆ سەر زمانی فارسی وەردەگێڕن ؟ كەچی نووسەرێكی لاوی وەكو لاهووتی لە زانكۆی تاراندا ، شارەزووریەكەی هاوناسنامەی خۆی دەناسێتەوە . لە كاتی خوێندنی ئەكادیمی دەزانێت ( مەلا سەدرای شیرازی ) لە رێگەی كتێبەكانی شارەزووریەوە روو دەكاتە فەلسەفەی ( ئیشراق ). ملا صدرا ، دەیان كتێبی لەسەر نووسراوە و هەر لەسەردەمی سەفەوییەكانەوە تا ئەمڕۆ شانازی پێوە دەكەن . ئیدی هەر لەو كاتەوە ، ئەمیش باشتر لە گرنگی شارەزووری تێدەگات .
راستییەك هەیە دەبێ لە بەر چاوان بگیرێت : سوورەوەردی كورد بووە و شارەزووریش كورد بووە . ئەم دووانە و خوێندكارەكانیان ، پابەندبوونی خۆیان بە كولتووری رۆژهەڵاتەوە راگیاندووە ( ململانێی رووناكی لە گەڵ تاریكی دا ) لە هەمان كاتدا ، پشتگوێ نەخستنی فەلسەفەی یۆنانی . ئەم خاڵە سەرنجی چەندین كەسی وەكو ئیدریس لاهووتی و ئیسماعیل شەمسی راكێشاوە : ئاشتكرنەوەی فەلسەفەی رۆژهەڵاتی و فەلسەفەی رۆژئاوایی . ئایا دەتوانرێت ناوی ئەم ئاڕاستەیە ، جگە لە فەلسەفەی ئیشراق ، ناوێكیتری بۆ دابنرێت ؟ چەند كوردیتر لە بن ساباتی حیكمەتی ئیشراقی سوورەوەردی كۆبوونەتەوە ؟
شەمسەدینی شارەزووری ، پەیڕەوی رێبازی سوورەوەردی شەهیدی ( 1155-1191 ز ) كردووە . ژمارەیەك كتێبی ناوازەی لە سەر فەلسەفەی ( ئیشراق ) نووسیوە . هەر بۆ نموونە شەهابەدینی سوورەوەردی كتێبی ( حكمة الإشراق )ی نووسیوە . شارەزووریش هاتووە شیكاری ئەم كتێبەی كردووە و ناوی لێی ناوە ( شرح حكمة الإشراق ) لە سونگەی ئەم كتێبەوە ، رێبازی حیكمەت و فەلسەفەی ئیشراق باشتر ناسراوە . كتێبەكانیتریشی ، بە هەمان شێوە شێكاری و راڤەكاری بیروباوەڕی و هزری مامۆستا و رێبەرە شەهیدكراوەكەی بووە . ئەمەش ناوی بەشێكە لە كتێب و لێكۆڵینەوەكانی شارەزووری :
1- تاريخ الحكماء و الفلاسفة - نزهة الارواح و روضة الافراح-
2- شرح حكمة الاشراق
3-رسائل الشجرة الالهية في علوم الحقائق الربانية
4- تلویحات : شرحی تنقیحاتی سوهرەوەردی
5- مدينة الحكماء
6- الرموز والامثال اللاهوتیة کە دەکاتە كتێبی( هێما لاهووتییەکان )كە دكتۆر لاهووتی بۆ یەكەمین جار بڵاوی كردۆتەوە .
لاهووتی ئەم كتێبە بڵاونەكراوەی شارەزووری خستۆتە بەردەستی فێرخوازنی فەلسەفە و لاهووت . بێگومان پێشەكییەكی فراوانی بۆ رێباز و بیری شارەزووری تەرخان كردووە .
دوو خاڵ هەیە پێویستییان بە شیكاری و روونكردنەوە هەیە :
* فەلسەفەی ئیشراق چییە؟
سوورەوەردی بە بناغەدانەری فەلسەفەی ئیشراق دادەنرێت . ئەو هەوڵیداوە فەلسەفەی یۆنانی و ( حیكمەتی خوسرەوانی ئێران باستان ) تێكەڵاو بكات و فەلسەفەی ئیسلامیشی لەبەرچاو بگرێت . ئەو خۆی لە لایەكەوە لە رۆژهەڵات ( سوورەوەرد ) لەدایكبووە و رسكاوە ، لە لایەكیتریشەوە سەردانی یۆنانی كردووە و دەستبەرداری فەلسەفەی ئیفلاتۆن و ئەرستۆ نەبووە . هەرچەند رەخنەی لە هەندێ لایەنی فەلسەفەی ئەرستۆتالیس و پلاتۆ گرتووە . لە هەر باخێك گوڵێكی چنیوە . مەلیك زاهیری ئەیوبی ( الظاهر غازي - ١١٧٢- ١٢١٦ ز ) كە ئەو كاتە ، بەو گەنجییە والی حەلەب بووە . ساڵی ( ١١٩١ ز )واتە : ساڵی شەهیدكردنی سوورەوەردی تەمەنی تەنیا (١٩ ) ساڵ بووە . ئێمە شێوەی بەیەك گەیشنی ( میر )ێكی كورد و ( سۆفی )یەكی تێر لە دەریای فەلسەفە نازانین ! ئەوە دەزانین میری لاو ، دەكەوێتە بن سیحری كەسایەتی و كاریگەری كاریزمای رێبەرێكی سۆفی و فەیلەسوفی لاو ، كە وەكو عولمای شام بیر ناكاتەوە . بۆیە بە زۆر بەگەرمی لە دەرباری شاهانەی پێشوازی لێدەكات و گوێ بۆ فەلسەفە و عیشقی خودایی ئەو رادەدێرێت . ئەم پەیوەندیە بە دڵی زۆربەی پیاوانی ئاینی و شێخ و مشایەخی ملكەچی دەسڵاتی ئەو سەردەمە نابێت نابێت . نامەی ئاگرینی ناڕەزایی بۆ سەلاحەددینی ئەیوبی ( 1137- 1193 ز ) دەنووسن . بە نامەباران سوڵتانی مەزن بۆژوو دەكەن . ئەوان سوورەوەردی بە كافر و خاچپەرست و لایەنگری رۆم دادەنێن . سوڵتانی ئەیوبیی خاچپەرستبەزێن ، هێز و رێز و ناوبانگی ، بە شەڕی خاچپەرستان و تێكشاندنیان گرێدرابوو . تا دوارۆژی ژیانی لە شەڕگەی واندا ، بە كۆڵی ئەسپەوە بووە . سەلاحەددینی ئەیوبی پیاوێكی پراگماتی و بڕیارداڕێژەر بووە : نەیویستووە لەبەر خاتری ( سۆفییەك )كە تاوانی ( كوفر ) و ( پەیامبەرایەتی ) و ( دۆستایەتی رۆم ) بەرەی ناوخۆی وڵات بشێوێنێت و لێكبترازێنێت و دەسەڵاتی خۆی لەناو لەپی دێوەزمەیەكی نەزانراو دابنێت . با ئەو مەترسییە بچوكترین مەترسی بووبێت . ئەویش داوا لە كوڕەكەی دەكات ، زوو ئەم ” سۆفییە گومڕایە ” بە دەردی مەنسووری هەلاج بەرێت . لە تەمەنی 36ساڵیدا ( 1191ز ) دەكوژرێت .
ب - ئایا شارەزووری راستەوخۆ قوتابی سوورەوەردی بووە ؟
شیهابدین سوورەوەردی ساڵی 588 ك (1191 ز ) كوژراوە . شەمسەدینی شارەزووری ساڵی ( 680 ك ) لە ژیاندا بووە . واتە : نزیكەی سەدەیەك جیاوازی لەنێوان دوا ساڵی تەمەنی سوورەوەردی و ساڵێك ، كە شارەزووری لە دەستنووسێكی خۆی ئاماژەی پێی كردووە .
پ- شەمسەدینی شارەزووری لە نووسینێكی خۆی دا ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە سەردانی چەندین وڵاتی كردووە و زۆر گەڕاوە . شوێنی بە خۆیەوە نەگرتووە ( ...الا اني لكثرة الاسفار والجولان في البلدان و كثرة تحريك المستعدين و الافاضل و ذوي النفس الزكية و الهمم العالية ظهر هذا الرجل الفاضل و كثرت الرغبة فيه وفي كتبه و كلامه ...الخ. شرح حكمة الاشراق - ضيائي تربتي - ص 7 ) ئەمە بەڵگەی تینوویەتی كەسێكە بۆ فێربوون و زانست . لە هەر كوێ زانیبێتی چۆڕێك شەرابی زانستی دەتوانێت لێوی تەڕ بكات ، ملی ئەو رێگایەی گرتووە . رەنگە هەر ئەمەش هۆیەك بێت بۆ لەناوچوونی پاژێكی دەستنووس و نامە و كتێبەكانی لە كاتی گەشت و گەڕان و ئەم شار و ئەو شار كردن دا .
ج- هۆی چییە كتێب و نووسینەكانی شارەزووری ، تەنیا بەشێكی پێمان گەیشتوون ؟ بەڵام ژیاننامەی ئەم بیرمەندە گەورەیە ، لەو دیوی گەردەلوولێكی تاریك شاراوەتەوە؟
دیارە هۆكارێك هەیە ! شەمسەدین و خوێندكارەكانی هەستیان بە مەترسی كردووە . چارەنووسی مامۆستا و رێبەرەكەیان لە بەر چاو گرتووە . لەسەرەتاوە تا كۆتایی ژیان ، نهێنی ناسنامەی خۆیان شاردۆتەوە
سەرچاوە خەندان
