ئاوڕدانەوەیەک لەسەر دۆخی ئێستای کورد

بەختیار زوهدی

بەختیار زوهدی، بەڕێوەبەری کۆمەڵی ھاناو کۆمەکی کورد KRA، کالیفۆرنیا - ئەمریکای باکور

رۆژی چواری گەلاوێژ رۆژێکی پیرۆز بو بۆ هاوڵاتیانی ئەمریکای باشور، رۆژی بانگەوازی ئازادی گەلی ئە مریکا بو لە چنگی داگیرکەری بەریتانیای گەورە. مژدەی سەرکەوتن و بنیاتی سستمێکی تازەی حوکمڕانی، واتە دین لە دەوڵەت جیاکرایەوەو کاربەدەستانی دەوڵەت راستەوخۆ بەدەنگی گەل دیاری دەکران. دەستورێک دانرا کە مافی تاک و ئازادی دەربڕین پارێزراو بو.

رۆڵی ئەمریکا لە عێراقی نوێ 

ساڵی 2003 و لە دوای روخاندنی رژێمی سەدام لەلایەن ئەمریکاوە، دەستورێک ئامادەکرابو بە ھاوکاری کورد کە بگونجێت بۆ عێراق و رەواندنەوەی کێشە ناوخۆییەکان و خرایە بەردەم گەل بۆ دەنگدان. 

لەدوای ھە ندێک دەستکاریکردن، دەستورەکە لە ساڵی 2005دا بەزۆرینەی دەنگ پەسەند کرا و بوە دەستوری هەمیشەیی لە عیراق. 

کێشەی ناوخۆی عێراق 

زۆری نەخایاند کۆنە بەعسییەکان و عەرەبە توندڕەوەکان لەناو گروپی قاعیدەدا دەرکەوتن و کەوتنە کاری تێرۆریستیانە. لەھەمان کاتدا بەھاری عەرەبی لە چە ند وڵاتیکی عەرەبییەوە گەیشتە سوریا. دوابەدوای لەناوبردنی قاعیدە، داعش لەتورکیاوە پەروەردەکراو وەک ئاژەڵێکی دڕندەی بێ بەزەیی بەرەڵا کرایە سەر گیان و ماڵی کوردانی باشورو رۆژئاواو شیعەی سوریاو عێراق. کورد ناچارکرا کە بەرگری لە خاک و خەڵکی خۆی بکات بەهاوکاری ئەمریکا لە ئاسمانەوە لەگەڵ وڵاتانی رۆژئاوا. 

رۆڵی دراوسێکان - وە ک ئیران

عێراق دوای شەڕی داعش بو بە خاوەنی ھێزی ئاڵتونی پڕ چەک و ئامادەکراو لەلایە ن ئەمریکاو ھاوپەیمانانەوە. حە شدی شەعبی بە فتوای ئایەتوڵلا سیستانی و بە چەکی ھاوپەیمانان دروست بو. ئیرانی دراوسێ لە سەرەتای دەرکەوتنی داعشەوە دەستپێشکەربو بۆ ھاوکاری کورد، بەڵام دوای داعش بەھۆی دۆستە کۆنەکانی لە ناو جەرگەی دەستەڵاتی عێراقی نۆێ و بە ھاوکاری ھە ندێک لە گروپەکانی ناو حەشد توانیان بە بێدەنگی و لە پشت پەردەوە کۆتایی بە ھەژمونی ئەمریکاو ھاوپەیمانان بھێنن بۆ سودی خۆیان و بازاڕی تازە دروست بکەن بۆ کاڵاکانیان لەسەرتاسەری عیراق و بێبەش نەبن لە دابە شکردنی شیرینی لە سەروەتی نیشتیمانی عێراق. 

رۆڵی تورکیا و پەروەردەکردنی داعش 

تورک ھە ر لە رۆژی ھاتنیان بۆ سەر خاکی کوردستان ھەتا ئەم کاتە دژایەتی گەلی کوردیان کردوە، ھە مو جۆرە فڕوفێڵێکیان بەکارھیناوە بۆ مانەوەی خۆیان و لەناوبردنی گەلانی ناوچەکە. ئەردۆغان پەروەردەی ئەو قوتابخانە سەقەتەیەو ئیستاش کە ئایینی پیرۆزی ئیسلام بەکاردە ھێنێت بۆ حە ڵاڵکردنی خۆێنی کورد، دیارە ئەوە لە لای ئەوان جیھادە. 

رۆڵی شیعەکانی عێراق 

بێشک شیعەی عێراق لە دوای ھاتنی بەعسییەکان بۆ سەر حکوم بەشێکی گەورەی چەوساوەی گەلی عێراق بون. بەڵام بەداخەوە لە دوای ررزگاریی عێراق و ھاتنەسەر تەختی حوکم لە ماوەیەکی کورتدا ئامادە نەبون کە لەسەر بنەماکانی شەراکەت لە عێراقی نوێ بەپێی دەستور وەک شەریکێکی بەویژدان لەگەڵ گەلی کورددا (ھاوخەباتی کۆن) وڵات بەرن بەڕێوەو زۆرینەی داواکاری کورد جێبەجێ نەکرا لەوانە: قۆناغی ئاساییکردنەوەو چە سپاندنی مادەی 140 لە دەستور، دۆزینەوەو گەڕاندنەوەی روفاتی ئە نفال و ساڕێژکردنی برینی قوڵی گەلێکی ستەملێکراو. 

رۆڵی نەتەوە یەکگرتوەکان 

نەتەوە یەکگرتوەکان لە بەھاری 1991وە دەورێکی ئەرێنی بینیوە، لە کاتی رەوەکەدا چی بۆ گەیاندنی ھاوکاری مرۆڤایەتی بۆ پەنابەرەکانی کورد لەسەر سنورەکانی تورکیاو ئیران و چی بۆ بڕیاری ناوچەی دژەفڕین بەڕوی رژیمی بەغداداو دوابەدوای چەندین بڕیاری تر کە لەئە نجامدا بوە ھۆی دەرکردنی ھێزەکانی رژێمی بەعس و دروستبونی حکومە تێکی کوردی (دیفاکتۆ) کاربەڕێکەر. 

کوردو نیشتیمانی کورد

لەوەڵامی نامەیەکی سەنەتۆر تێد کەنەدی رەوانشاد بۆ KRAی ئەمریکا ساڵی 89 بەم شێوەیە دەستی پێکردبو "کوردستان ناوچەیەکی کۆن و لانکەی مرۆڤایەتی بوەو کەوتۆتە سەر دوڕیانی سێ میللەتی بەھێزلە مێژودا وەک فارس و عەرەب و تورک." بێشک ئەم تێبینییەی رەوانشاد بۆ ئەم کاتەش راستە. ئەم سێ نەتەوەیە بەدرێژایی مێژوھەوڵیان داوە کە پێدەشتەکانی کوردستان لە دەست کورد دەربھێنن و ئیستاش سەرقاڵی داگیرکردنی چیا بڵندەکان و سەرچاوەی کانیاوەکانن لێمان زەوت بکەن. ئەوە بو بە یەک سەدەی تەواو کورد ھەر لە چوارچێوەی چوار دەوڵەتی خاوەن جوگرافیای کوردستاندا دەژین و گەلێک شۆڕش و راپەڕین روی دا بێ ئەنجامێکی ئەوتۆ، بەڵام ئەوەی کە تا ئیستا پێشکەوتنێکی بەدەستھێناوە کوردستانی باشورە.

ئیستاش کە کوردی باشور زۆر لە جاران بچوکتر کراوەتەوە، پەرلەمانەکەی کە دە ساڵ تەمەنی زیاتربو لە پەرلەمانی بەغدا بە نوکە قەڵەمێکی دادگای باڵای عێراق خەفەکراوەو حکومەتەکەیش لە ژێر فشاری ئابڵوقەی ئابوریدا سڕ بوە بۆتە کاربەڕێکەر. ئەمەیە کە پێی دەڵێن گەر دار پوازەکەی لە خۆی نەبێت چۆن زەفەر بە دار دێنێت. لەم کاتە ناسکەدا گەلە کۆمەكییەکی گەورە لە ئارادایە لە دژی کورد، ئەم پلانە بەزاندنی دەستوری عێراقە و زەرەری گەلی عێراقی تێدایە بە کوردو عەرەبیەوە. ئەم پلانە کوشندەیە لە دەرەوەی سنورەکانەوە نەخشەی بۆ کراوە بەتایبەتی ئێران کە دوژمنی خۆی بە شەکر دەکوژێت. بە کاڵای ساختەو ماددەی هۆشبەری خۆڕایی یان تورکیای نەژادپەرست لەسەر زەوی و لەئاسمانەوە بێ سڵکردنەوە لە هیچ بەهایەک، بە لەشکرێکی زۆری داگیرکەرانەوە ئارامی و سەقامگیری جوانترین ناوچەی کوردستانیان خستۆتە ژێر ڕەحمەتی خۆیانەوە.

با ئاوڕێکیش لە ڕێککەوتنەکەی ساڵی 1975ی عێراق و ئێران لە جە زائیر بدەینەوە، ئەوکات شای ئێران یەک بست لە خاکی عێراقی نەبەزاندبو، کەچی عێراق ئامادەبو سێیەکی شەتولعەرەب و روبەرێکی زۆری زەوی بداتێ بە درێژایی سنور، ئەوە تەنیا بۆ سەرکوتکردنی کورد بو. ئایا ئەمجارە تورکیا لەو ناوچانە بەئاسانی دەردەچێت دوای ئەم هەمو داگیرکارییە، ئایا تا ئیستا لە قوبروس کشاوەتەوە یان لە عە فرین و رۆژئاوا.

ئەمانە ھەموی مەترسی ئایندەن کە دە بێت بەھە ندوەربگیرێت و بکرێتە خاڵی موشتەرەک لەگەڵ نەتەوەی عەرەب لەعێراقدا بۆ بەشداریکردنیان لە بەرگری دژی داگیرکاری تورک بۆ ناچەکە. هێشتا کار لە کار نەترازاوە، کاتی دەوری میللەت هاتوە، گریمان حکومەتی هەرێمیش قۆڵبەست کرابێت کە وا نییە، ئەوا دەوری رۆشنبیران و خە ڵکی دڵسۆزی کوردستان دەبێت زۆر پیرۆز دابنرێت. با لە هە مو شارو شارۆچکەیەكی کوردستان ناڕازییەكان و داخوازییەکان یەکبخەین بەگۆیرەی دەستورو بیکەین بە فشاری یاسایی لەسەر پەرلەمانی عێراق. با لەناو خۆماندا وزەکان یەک بخەین بۆ رێک خستنی داوای یاسایی (Class Action Lawsuit) بەناوی زەرەرمەندان و خانەوادەی کوژراوانی بێگوناه لە دژی خودی سەرۆک وەزیران و وەزیری دەرەوەو بەرگری عێراق و داوا لە دادگای باڵای عێراق بکەین کە سەرپەرشتی سکاڵاکان بکات لە نزیکەوە ئاگاداری دۆخەکە بن. با خەڵکی سیڤیلی زەرەرمەند سکاڵا لەسەرتورکیا تۆمار بکەن لە دادگای باڵای ئەمریکا کە بەپێی رێککەوتننامەی ئەمنی بەینی عێراق و ئەمریکا، ئەمریکا بەفەرمی لایەنی دوەمی پاراستنی خاک و ژیانی هاوڵاتانی عێراقە لە دژی دوژمنی دەرەکی. با چیتر وەک فلیمی خاو نەبینە سەیرکەری ئایندەی نەرێنی خۆمان.

سەرچاوە : ئاوێنە