عارف قوربانی

بەشى هەرە سەرەکیی پرۆسەى سەرژمێریى گشتیى دانیشتووان کە بریتیبوو لە تۆمارکردنى ناو و ژمارەى هاووڵاتییان، تەمەن و رەگەز و دابەشبوونیان بەسەر پارێزگاکاندا، کۆتاییهات. ئەوەى ماوەتەوە، بڕیار وایە رۆژانى داهاتوو تەواو بکرێن، وردەکاریی دیکەى زانیارییە دەربارەى پێویستییەکانى ژیان. 

سەربارى ئەوەى هێشتا هیچ بەرچاوڕوونی و دڵنیاییەک نییە بۆ ئەوەى ئەنجامدانى پرۆسەى سەرژمێریى گشتیی دانیشتووانى عێراق، بە دیاریکراوی لێکەوتە خراپەکانى و مەترسییەکانى لەسەر ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى هەرێم لە بەدرە و جەسانەوە تاوەکو شنگال، رەویبنەوە یان نا؟ بەڵام خاڵى هەرە گرنگ لێرەدا ئەو هەستى بەرپرسیارێتیى (کورد بوون)ـە بوو کە لە رۆژى پێش ئەنجامدامى پرۆسەکە لە ناوچەکانى گەرمەسێر و خورماتوو، کەرکووک و دەشتى نەینەوا بینیمان.  

گەڕانەوەى ئاوارەکانى ئەو ناوچانە بۆ خۆتۆمارکردن، بەتایبەتى بۆ کەرکووک بەجۆرێک بوو کە نەک هەر بەرەى تورکمانى و بەرەى عەرەبى لە کەرکووک داواى راگرتنى پرۆسەى سەرژمێرییان کرد، تەنانەت دەوڵەتى تورکیاش نیگەرانى و هەستیاریى خۆى لەو بارەیەوە دەربڕى. ئەم شەپۆلى گەڕانەوەیە ئاماژەیەکی دڵخۆشکەرە بۆ خاڵێکى جەوهەریى زۆر گرنگ، کە ئەویش زیندووبوونەوەى هەستى نەتەوایەتییە. پێشتر و لە کاتى هەموو پرۆسەیەکى هەڵبژاردندا حیزبە سیاسییەکانى هەرێمی کوردستان، بەتایبەتى پارتى و یەکێتی هەرچى توانایەکیان هەبوو خستبوویانە خزمەتى ئەوەى ئاوارەکانى ئەو ناوچانە کە لەنێو هەرێمی کوردستان بوون، بیانگەڕێننەوە لە کەرکووک و ناوچەکانى گەرمەسێر و دەشتى نەینەوا بەشداریی دەنگدان بکەن. هەموو پرۆسەیەکى هەڵبژاردنیان دەبەستەوە بە پرسى نەتەوایەتى و چارەنووسى نەتەوە و دیموگرافیاى ئەو ناوچانەوە، هەڵمەتێکى فراوانیان دەکرد بۆ وروژاندنى هەستى نەتەوایەتى خەڵک و تا ئاستى ماڵ بە ماڵ لە دەرگەى هاووڵاتیانیان دەدا بۆ گەڕانەوە، بەڵام هێشتا نەیاندەتوانى وابکەن نیوەى ئاوارەکان بگەڕێنەوە. بەڵام بۆ پرسى سەرژمێریى، حیزبەکان و حوکمڕانیی کوردیش پێیان خۆشتر بوو هاووڵاتییانى ئەو ناوچانە لەنێو هەرێمی کوردستان خۆیان تۆمار بکەن، چونکە ژمارەى دانیشتووانى هەرێمى پێ زیاد دەکرا، تەنانەت لێدوانى فەرمیی دەزگا پەیوەندیدارەکانى هەرێم بەم پرسە ئەوە بوو کە دەتوانن لە شوێنى نیشتەجێبوونى خۆیان، خۆیان تۆمار بکەن و دواتر ناوەکانیان دەخرێتەوە سەر شوێنى لەدایکبوون.

خەڵکى کەرکووک و ناوچە کوردستانییەکانى دیکەى دەرەوەى ئیدارەی هەرێمی کوردستان کە نیشتەجێى پارێزگاکانى سلێمانى و هەولێر و دهۆکن، وەک هەر تاکێکى وڵاتەکە دەیانتوانى لەو شوێنەى لێى دەژین خۆیان ناونووس بکردبا، بەڵام لەبەرئەوەى دەیانزانى ئەمە بابەتێکە پەیوەندى بە پرس و قەزییەى نەتەوەکەوە هەیە، بینیمان چى پەرجویەکیان نواند. بەتایبەتى کەرکووکییەکانى ناوەوە و دەرەوەى کەرکووک بە رەنگى جیاجیاى حیزبى و ئایدۆلۆجییەوە دەستبەردارى قەزیەى شارەکەى خۆیان نەبوون، قەزیەى کەرکووک قەزیەیەکى نەتەوەیی بوعد و رەهەندێکى زۆر قوڵى هەیە، جگە لەوە رەهەندێکى کەرکووکییانەشى هەیە، خەڵکى کەرکووک ئامادەنەبوو دەستبەردارى ئەو دوو قەزییە پێکەوە گرێدراوە بێت. بۆیە بینیمان بێ هیچ ئامادەکارییەکى پێشوەخت، بێ هیچ جۆرە هاوکارییەک، بە ئاپۆرایەکى کۆڕەوئاساوە خۆیان کردەوە خاوەن قەزییەى کەرکووک کە لە بنەڕەتدا قەزییەى نەتەوەى کوردە. دەتواندرێت ئەم هەست و هەڵوێستەى کەرکووکییەکان بە دەستکەوتێکى گەورەى نەتەوەیى ئەژمار بکرێت. 

لە هەمان کاتدا، ئەمە ماناى ئەوە نییە کوردى کەرکووک ئاشتبوونەتەوە لەگەڵ حیزبە سیاسییەکانى هەرێمى کوردستان. تا کەسانێک ئومێد لەسەر ئەوە دروستکەن کە دەتواندرێت لە قۆناخەکانى داهاتووى پرۆسەى سیاسى و لە هەڵبژاردنەکاندا ئەم ژمارە زۆرەى کورد لە کەرکووک خۆى تۆمار کردووەتەوە، وەک ئامرازێکى سیاسى لە هەڵبژاردنەکان بەکارببرێت. هەر بەراوردى خودى ئەم بەشدارییە فراوانەى خەڵکى کەرکووک لە پرۆسەى سەرژمێری و رێژەى بایکۆتى پرۆسەى هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى پارێزگاى کەرکووک لە 10 مانگى رابردوو، ئەوەمان پێدەڵێت کە کەرکووکییەکان هێشتا نیگەرانن. 

هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى پارێزگاى کەرکووکیش بۆ کورد، پرس و بابەتێکى هەستیار و چارەنوسساز بوو، بەڵام لەبەرئەوەى گرێدرابووە حیزبە سیاسییەکانەوە، بەو مانایەى لە رێگەى حیزبەکانەوە نوێنەرایەتى و پێگەى کورد بەرجەستە دەبوو، زیاتر لە نیوەى کوردى کەرکووک بەشداریی پرۆسەى دەنگدانیان نەکرد و دەنگیان نەدا. بەتایبەتى کوردى ناوەوەى کەرکووک. ئەو دەنگانەشى حیزبە سیاسییەکان بەدەستیان هێناوە، بەدیاریکراوی دەنگى پارتى و یەکێتى بەشى هەرە زۆرى دەنگى مووچەخۆرەکانیان بوون. بە داتاو ئامار من دەزانم لەناو هێزى پێشمەرگە و ئاسایش و بەرگری فریاکەوتن و زێرەڤانى، لەنێو کەسوکارى شەهیدان و خانەنشینانى سەربازی و مەدەنى، لە پۆلیس و دامودەزگە حیزبى و حکومییەکان، چەندیان دەنگدەرى کەرکووکن. بە دەستەواژە و دەربڕینێکى سادە دەتوانم بڵێم بە ئەندازەى مووچەخۆرەکان دەنگیان بەدەستنەهێناوە. ئەگەر کەسێک نەیەوێت خۆى هەڵبخەڵەتێنێت، دەبێت لەو راستییە تێبگات کەرکووکییەکان دڵیان شکاوە لە کوردستان. کەس واتێنەگات حیزبەکان پاداشتکراون بەو دەنگانەى لە کەرکووک بەدەستی هێناوە، ئەوەى بەدەستیان هێناوە تەنانەت دەنگى هەموو مووچەخۆرەکانى خۆیان نین، راستییەکە ئەوەیە کەرکووک سزایداون، نەک پاداشت. 

بۆ تێگەیشتنى زیاتر لەم دڵشکانەى کەرکووکییەکان و سزادانی حیزبەکان، بە ئامانجى ئەوەى سەرکردایەتیی هێزە سیاسییەکانى کورد بەدواى رێگەچارەى ئاشتکردنەوەى کەرکووکدا بگەڕێن، بەراوردى دوو پرۆسەى هەڵبژاردنى کەرکووک دەخەمەڕوو تا هەموو لایەک لەو راستییە تێبگەن کە تا چ ئەندازەیەک کوردى کەرکووک نیگەرانن. ئەوانیش دوایین هەڵبژاردنى پێش 16ـى ئۆکتۆبەر و دوایین هەڵبژاردنى دواى 16ى ئۆکتۆبەر. هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق لە ساڵى 2014 لە کۆى 12 کورسى، کورد هەشت کورسیی پەرلەمانى بەدەستهێنا و بە هەردوو پێکهاتەى عەرەب و تورکمان چوار کورسییان بردەوە. ئەوکات ئەوانەى مافى دەنگدانیان هەبوو ژمارەیان 838116 کەس بوون، لەم ژمارەیە بەلاى کەمەوە 400 هەزارى دەنگدەرى عەرەب و تورکمانن، واتا کورد شتێک لە نیوە زیاترە لەوانەى مافى دەنگدانیان هەبوو، لەو ژمارەیە بە هەموو حیزبە سیاسییەکانەوە نزیکەی 300 هەزار دەنگیان هێنا. تەنیا یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان زیاتر لە 200 هەزار دەنگى برد. دوایین هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق لە ساڵى 2021 ئەنجامدرا، بەدەر لەوەى کورسییەکانى کورد بوون بە شەش کورسى، بە هەموو هێزە کوردییەکان پێکەوە 160730 دەنگیان بەدەستهێنا.  

تەنانەت لە هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى پارێزگاى کەرکووکیشدا لە کۆتایى ساڵى رابردوو لەکاتێکدا رێژەى دەنگدەر بۆ یەک ملیۆن و 153 هەزار و 927 دەنگدەر بەرزبووەوە، واتە 315 هەزار دەنگدەر زیاتر بوو لە هەڵبژاردنى 2014، لە کۆى ئەو رێژەیەش 613 هەزار دەنگدەرى کوردە، لێرەشدا بە دەنگى هەموو حیزبە کوردییەکان بەوانەشەوە کە کورسییان بەدەست نەهێناوە، 240 هەزار دەنگیان بردووە. واتا نزیکەى 400 هەزار دەنگدەرى کوردى کەرکووک دەنگى نەداوە. لە رووى بەدەستهێنانى کورسیی ئەنجوومەنى پارێزگاشەوە، کە پێشتر لە 41 کورسى، 26 ئەندامیان لیستى برایەتى بوون، ئەمجارە لە 16 کورسی، کورد حەوت کورسی بەدەستهێناوە. یەکەم جارە لە هەموو هەڵبژاردنەکانى کەرکووکدا لە دواى 2003، رێژەى کورسیی کورد بۆ خوار نیوە دابەزێت و پێکهاتەکانى عەرەب و تورکمان لە کورد زیاتر بن. 

دەبێت لەو راستییە بگەین کە کورد پێویستى بە دۆزینەوەى میکانیزمێکى گونجاوترە لەوەى تائێستا مەمەڵەى پێکردووە لەگەڵ کوردى کەرکووک، ئەم بەشدارییە فراوانەى خەڵک لە سەرژمێری نابێت ببێتە هۆکارى بێباکیی زیاتر و وابزانن کوردى کەرکووک چاوى لە هەموو شتێک پۆشیوە. بە پێچەوانەوە ئەمە سەرەتاى هەستى خۆبەخاوەنزانینە، کەرکووک دەباتە قۆناخێکى هەستیارترەوە. بۆ حیزبە سیاسییەکانى کوردستانیش سەرەتایەکە بۆ دروستکردنى بەرپرسیارێتییەکى گەورەتر. کە ئەگەر هۆشیارانەتر مامەڵە لەگەڵ کەرکووک نەکەن، خەڵکى کەرکووک جڵەوى قەزیەکەیان لێدەسێننەوە.

سەرچاوە : سپی میدیا