رێبوار عەلی ( چەلەبی )
A-چەمک و ڕەگی مێژویی :
وشەی میرات لە فەرهەنگی کوردیدا بەم جۆرە ڕاڤە کراوە: "کەلەپورێکە،کە مردوو بە جێی بێڵێت.
میراتگر: کەسێکە کە میراتی مردووی بەرکەوێ ." (شێخ محەمەدی خاڵ / فەرهەنگی خاڵ /چاپخانەی کامەرانی / سلێمانی /ب 3 /1976/321 ) لە ڕووی سیاسیشەوە بەم جۆرە پێناسە کراوە:"کردەی گواستنەوەی دەسەڵاتی سیاسییە،لە باوکەوە بۆ ئەندامانی خێزانەکەی،لە کاتی پەککەوتن یاخود مردنیدا جێگەی دەگرنەوە. ئەم گواستنەوەیەش پاڵپشت بە دەسەڵاتی ماددی و مەعنەوی و جەماوەری باوکەکە دەبێت، لە باری دەسەڵاتداری یاخود ئۆپۆزسیۆنیدا بێت." (مهند السماوی/الوراپە السیاسیە/ النبأ المعلوماتیە/11/2/2008 ) مێژوی میراتگری سیاسی لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست مێژوویەکی دوور و درێژی ھەیە لە چین و یابان سیستمی پاشایەتی و ئیمپڕاتۆریی پەیڕەوکراوە، لە جیهانی ئیسلامیدا لەدوای دەسەڵاتی خەلافەتی ڕاشیدینەوە،کە جۆرێک هەڵبژاردن و پەیمانبەستن بووە لە لایەن خەڵکەوە، بە شێوەی میراتگری و پشتاوپشت نەبووە،بەڵام دەسەڵاتە جیاجیاکانی (ئەمەوی،عەباسی،سەفەویی،ئەیوبی ،عوسمانی،....هتد)، سیستمی میراتگری و دەسەڵاتی پشتاوپشتی سیاسیان پەیڕەوکردووە. هەرچی مێژوی کۆنی ئەوروپاشە،لە سەردەمی ئیغریق و ڕۆماندا دیموکراسیەکی سەرەتایی هەبووە، پاشان گۆڕاوە بۆئیمبڕاتۆریەتی میراتگری. لە سەرجەم سیستمی میراتگری سیاسیدا،خۆسەپاندن و تاکڕەوی پەیرەوکراوەولەوبارەشدا وڵاتی بەرەو دیکتاتۆری و وەستانی ژیانی فرەیی سیاسی بردووەوقەیران و نەهامەتی و داکەوتنی بەرپاکردووە. بیانوی ئەم کارە دژوارەش لە لایەن دەسەڵاتدارانەوە هەمیشە بەوە لێکدراوەتەوە ،کە گوتویانە:"ئەگەر سەکردەیەکی باشبووبم،ئەوا میراتگرەکەم ڕێبازەکەم تەواودەکات،خۆئەگەرناکاراش بووبم جێنشینەکەم هەڵەکانم ڕاست دەکاتەوەو سوود لە ئەزموونکەم وەردەگرێت." (د.محمد الفلیحی/التوریپ السیاسی /ِ الصباح الجدید 20/9/2023)
B-لە لای کورد :
لە کوردستاندا ئەگەر لەمێژووی میرنشینە کوردەکانەوە دەست پێبکەین، ئەوا دەبینین ھەموویان بە سیستمی خێڵەکی و بنەماڵەیی و پشتاو پشت بە ڕێوە چوون(بۆتان، ھەکاری، بادینان، سۆران، ئەردەڵان، بابان)، تەنانەت دەسەڵاتی - ژیلەومەڕێ- لە ناوچەی ھەورامان ھەرچەندە جۆرێک لە ھەڵبژاردنی تێدابووە، سیستمی پشتاوپشت و بنەماڵەیی تیادا پەیڕەوکراوە.
لەڕوی ڕێڕەوی ئاینیەوە لە کاتی دەسەڵاتی میرنشینەکانەوە، لە ناوکوردەواریدا دوو جوڵانەوەی ئاینی سۆفیگەری و دەروێشی سەریان ھەڵداوە قادری و نەقشبەندی، سەرەتا رێبازی قادری کە لە شێخ مارفی نۆدێیوە دەستیپێکردووە، دوای ئەو گواستراوەتەوە بۆ نەوەکانی، کاک ئەحمەدی شێخ و شێخ مەحمودی حەفید و دواتر کۆتایی ھاتووەو گواستراوەتەوە بۆ کەسانی تر. ھەرچی رێبازی نەقشبەندییە، سەرەتا بە مەولانا خالیدی نەقشبەندی دەستیپێکرد، دوای خۆی نەدرا بەنەوەکانی و خەلیفە و جێنشینی لە کەسانی دەرەوەی بنەماڵەکەی دانا، بەڵام لەسەردەمی گواستنەوەی دەسەڵات بۆ بنەماڵەی سیراجەدینی بیارەوە بووبە پشتاوپشت و ھەتا ئێستاش بەردەوامە.(هەردی سابیر/ژیاننامەی پیرانی قادری و نەقشبەندی/سلێمانی 2023/29،20)
C- لە ناو مەیدانی حیزبایەتیدا:
دەرکەوتنی حزبی سیاسیە لە کوردستاندا، بۆ سەرەتاکانی سەدەی بیستەم دەگەڕێتەوە،ساڵی 1937 حیزبی هیوا بە سەرۆکایەتی ڕەفیق حیلمی دادەمەزرێت و ساڵی 1944 حیزبی شۆڕش بەسەرۆکایەتی ساڵح حەیدەری دادەمەزرێت و ساڵی 1945 حیزبی ڕزگاری دادەمەزرێت، هیچ یەکێک لەو حیزبانە بنەماڵەیی و لەسەر سیستمی میراتگری نەبوون،هەتاکو ساڵی 1946 ئەو حیزبانە دەتوێنەوەو پارتی یموکراتی کورد دادەمەزرێنن،لەوکاتەوە کێشەی ململانێی بیری نوێخوازی و ئەقڵی عەشایەری لە ناو حیزبە نوێکەدا سەر هەڵدەدات.(د.عبدالستار گاهیر شریف /الجمعیات والمنڤمات والاحزاب الكوردیە/بغداد 1989/94-144 )
میراتی سیاسی و ئەقڵی بنەماڵەیی لە ناو حیزبە کوردستانیەکاندا:-
1- پارتی دیموکراتی کوردستان کەساڵی 1946 دامەزراوە،لەم بوارەدا بووەتە پێشەنگ و بەھێز ئەم سیستمەی چەسپاند لە ناو حزبەکەدا و ھەتا ئێستاش کە 13 کۆنگرەی بەستووە، بەتانها باوک و کوڕێک سەرۆکی حیزبەکە بوون و لەسەری بەردەوامن. دەستگرتن بەم سیستمەوە بووەتە سیما و خاڵی ناسینەوەی حیزبەکە. لە ئێستادا جومگە هەستیارەکانی حیزب و دەسەڵاتە جۆربەجۆرەکانی، لە لایەن سێکوچکەی مەسعود بارزانی ،نێچیرەڤان بارزانی ، مەسرور بارزانی،یەوە بەڕێوە دەبرێن و لە ئایندەشدا هەر لەلای کوڕەکانی خۆیان دەمێنێتەوە.
2-یەکێتی نیشتمانی کوردستان سەرەتای دروستبوونی دژایەتی ئەقڵی بنەماڵەیی کردوساڵی 1976 لەپارتی جیابووە و وەک حزبێکی مۆدێرن و دیموکراسیخواز خۆی ڕاگەیاند، بەڵام ئێستا دەسەڵات لە مام جەلال تاڵەبانیەوە گواستراوەتەوە بۆ بنەماڵەکەیی و بەتایبەت کوڕەکانی بافڵ و قوباد بوونەتە جێگرەوەی و کچەکانی مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەد دەستیان بە سەر جومگە گرنگەکانی حیزبەکەدا گرتووە،لەدوا کۆنگرەشیاندا کۆنگرەی 5 بە چەپڵە ڕێزان بافڵ تاڵەبانی بە سەرۆکی حیزبەکە هەڵبژێرایەوە.
3-بزووتنەوەی ئیسلامی سەرەتا ساڵی1987 لە سەردەستی مامۆستا مەلا عوسمان عەبدولعەزیز ڕاگەیەنرا و بووە ڕابەری گشتی، بڕیاربوو ئەو حزبە ئیسلامیە لەسەر پەیڕەوی خولەفای ڕاشیدین بڕوات، بەڵام ھەر لەژیانی خۆیدا پۆستی ڕابەری گشتی چۆڵکرد بۆ براکەی خۆی مەلا عەلی عەبدولعەزیزو دواتر مەلا سدیق عەبدولعەزیزی برایان بووە ڕابەر و ئێستا لەدەستی کوڕەکەی مەلا عەلی دایە، عیرفان عەلی عەبدولعەزیز، لە سەرپۆستی ڕابەر گشتی حیزبەکەدایەو بەم دواییانە بە تەواوی بۆ بنەماڵەکەیان یەکلایی کرایەوەو خوشک و براکانی لە سەرکردایەتیەکەیدان.
4-بزوتنەوەی گۆڕان ساڵی 2009 لەسەر دەستی نەوشیروان مستەفا لەیەکێتی جیابووەوە ،بەھۆکاری ھەژمونی دەسەڵاتی بنەماڵەی مام جەلال بەسەر حیزبەکەدا، کەچی لەدوای کۆچی دوایی ڕێکخەری بزوتنەوەکە هەر چەندە عومەری سەید عەلی هەڵبژێررا بە ڕێکخەر،بەڵام کوڕەکانی نەوشیروان چیا و نما بوونەتە جێگرەوەی باوکیان و خاوەنی ڕاستەقینەی حیزبەکەن لە ئێستادا.
5-حزبی سۆسیالیستی دیموکراتی کوردستان ساڵی 1975 لە سەر دەستی سەیدا ساڵح یوسفی و عەلی عەسکەری و هاوڕێکانی وەک حزبێکی مۆدێرن دامەزرا، دواترلە ساڵی 1980 دەسەڵات گەیشتە محەمەدی حاجی مەحمود و تاکو ئێستا لە سەرۆکایەتی حیزبەکە بەردەوامە، ئێستا کوڕو کچەکانی کاک محەمەد لە سەرکردایەتی ئەو حیزبەدان و ئایندەی حیزبەکەش هەر بۆ خۆیانە.
6-یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان،کە بەرواری 6/2/1994 ڕاگەیەنراو مامۆستا سەڵاحەدین بەھادین، کە ساڵی1991 لە ئێران گەڕابوویەوە وهاتە سەرحیزبی حازری و بووبەئەمینداری. دوای 30ساڵ دەسەڵاتی خۆی لە ئیخوان و یەکگرتوو، کەڕابەرایەتی ئیخوان موسلیمینی لە باوکییەوە مەلا محەمەد بەھا بۆ مابووەوە، لە دوای وازھێنانی کتووپڕی بەهۆکاری کێشەیەکی لەگەڵ پارتیدا دواتر هەربەڕەزامەندی ئەوان، گەڕانەوە بۆشوێنی خۆیی، د.عومەر عەبدولعەزیی ئامۆزای کەسی دووەمی حیزبەکەیە - بەو پێیەی بەرپرسی ئەنجومەنی پەروەردەوڕێکخستنە - لە دوای سەلاحەدین بەهادین پاڵێوراوی بەهێزی ئەو حیزبەیە بۆ پۆستی ئەمینداریی، خودی ئەمینداری ئەو حیزبە نەیشاردۆتەوەو ڕایگەیاندووە: "ئەگەرخۆم نەپاڵێومەوە بۆ پۆستی ئەمینداری یەکگرتوو، من تەنها یەک موڕەشەحم هەیە، ئەویش عومەری ئامۆزامە." (محەمەد ڕەوف /بەرنامەی دیدەڤان K24/مێژووی 28 ساڵەی یەکگرتووی ئیسلامی/ئەڵقەی 3 - 2023 4/24/) هەروەک د.ئەمجەد محەمەدی خوشکەزای بەرپرسی دارایی حیزبە، هەریەک لە زاواکانیشی لە دەوروخولی خۆین و لەناو حیزبدا پۆستی گرنگیان ھەیە. کوڕەکەشی د.ئوسامە لھۆنی لە لایەن باڵی دەستڕۆیشتوی هەڵەبجەیی و هەورامیەکانی حیزبەوە، بۆ دواڕۆژ ئامادەسازی بۆ دەکرێت.
7-کۆمەڵی ئیسلامی کە ساڵی 2001 لەسەر دەستی مامۆستا مەلاعەلی باپیر،کە لە بزووتنەوەی یەکبوونی ئیسلامی بە بیانوی باڵادەستی بنەماڵەی _خۆیان گوتەنی _ ئال عەبدولعەزیزەوە جیابویەوە، ھەرخۆی تاکە ئەمیری بێ رکابەرە و زاواکەی عەبدولستارمەجید کەسی دووەمی حیزبە، لەدوای خۆشی کار بۆ ئامادەکردنی محەمەد باپیری کوڕی یاخود شەریف باپیری دەکرێت، کەلەئایندەدا جێگەی بگرنەوە.
8-جوڵانەوەی نەوەی نوێ، ساڵی 2018 لەسەر دەستی شاسوار عەبدولواحید دامەزراوە،دوو خولە هەرخۆی سەرۆکە و سروە عەبدولواحیدی خوشکی سەرۆکی فراکسیۆنە پەرلەمانیەکەی عێراقە ولە بەغداد ڕۆڵی گەورە بۆ خێزانەکەیان دەبینێت. لە لایەکی ترەوە ژن و ژنبراکانی سەپەرشتی سەرچاوە داراییەکانی کۆمپانیاکانی( نالیا،چاڤیلاند ،نەوەی نوێ ،NRT )ی بۆ دەکەن و هەمەکارەی حیزبن.
D- سەرکردەکانی ئایندە:
ئەم ئاوە کەئاوا بەڕەھایی لەناو دامودەزگا و دامەزراوەکانی حیزبە کوردستانیەکاندا ڕژاوە، وەکو شێرپەنجە سەرکردەکانی دیکەشی لە زۆربەی حیزب و ڕەوتە ئایینیەکانیش، کە ڕەهەندێکی سیاسیان هەیە گرتووەتەوە، ئەویش هەر گواسنەوەی دەسەڵاتە وەک میرات لە سەرکردەیەکی باوکەوە بۆ کوڕو نەوەکانی،کە هەریەکەیان لەناو ڕێبازەکە، یاخود حیزبەکانی باوکیاندا پلەوپۆستێکی دیاری کراویان وەرگرتووە، هەر بۆ نمونە:
1- سامی عەبدولرەحمان— بەیانی کچی.
2- کۆسرەت رەسول— دەرباز، شاڵاوی کوڕی.
3- جەبار فەرمان— بڵێسەی کچی.
4- سەعد عەبدوڵڵا— چناری کچی.
5- عەلی عەسکەری— شاڵاوی کوڕی.
6- عەبدوڵڵای قەسرێ— محەمەدی کوڕی.
7- عومەر ڕێشاوی— د.یەحیای کوڕی.
8- مەلا محەمەد قادر— د.نازنازی کچی ، د.لاجانی کوڕی .
9- ڕێبازی سۆفیگەری لقی کەسنەزانی قادری،ساڵی 1978 کاتێک شێخ عەبدولکەریم کەسنەزانی کۆچی دوایی کرد شێخ محەمەد کەسنەزانی لەسەر بەرماڵی شێخایەتی دانیشت وجێگەی گرتەوە.ساڵی 2020 کە شێخ محەمەد لە ئەمریکا کۆچی دوایی کرد، شێخ نەهرۆکەسنەزانی جێگەی باوکی خۆی گرتەوە،لە دوای خۆی کوڕەکەی جێگەی دەگرێتەوە.
10- ڕەوتی سەلەفی تەوژمی د.عەبدول لەتیف ئەحمەد مستەفا،کە هەرخۆی کول فی کولی ڕەوتەکەیە. براکەی خۆی غەریب ئەحمەد بە دەنگی سەلەفیەکان، کردە بە پەرلەمانتارو براکەی تری د.خالید ئەحمەدی کردە ڕاگری کۆلیژی زانستە ئیسلامیەکانی زانکۆی سلێمانی و دوو لە کوڕەکانی بەپلەی مەلا بە گرێبەست دامەزران،هەتاوەکو دوای خۆی جێگەکەی بە چۆڵی نەهێڵنەوە.
E- ئەنجام:
کورد گوتەنی "مشتێک نمونەی خەروارێکە." لێرەوە ئەو راستیەمان بۆ دەردەکەوێت:
1- ئەقڵی بنەماڵەیی وسیستمی میراتگری کلتورێکی سیاسی ڕۆژھەڵاتیە و دەسەڵاتدارانی کورد بە تەواوی وەریانگرتووە و بووە بە ناسنامەیان.
2- سیستمی میراتگری سیاسی بووە بە یەکێک لە بنەما سەرەکیەکانی پێکهاتەی حیزبی کوردی و "عەیبە حیزبێک پێبگات و بنەماڵەیی نەیێت! " .
3- ڕەوتە ئاینیەکانی کوردستانیش، هەمان سیستم پەیڕەودەکەن و لەم بوارەدا لەگەڵ حیزبە کاندا یەکدەگرنەوە.
4- ئەمەش ھۆکارێکی سەرەکیە، بۆ دواکەوتوویی و پەرتەوازەیی و بێ سەروبەری ژیانی رێکخراوەیی و حیزبی لە کوردستان .
سەرچاوە : سپیمیدیا
