دواى هاتنى ئەمریکا بۆ عێراق، هەلومەرجێکى مێژوویى بۆ کورد دروست بوو بە ئاسانى دەستى بگاتەوە ئەو بەشە جوگرافییەی کوردستان کە لەدواى راپەڕین و دروستبوونى حکومەتى هەرێمى کوردستان بە داگیرکراوی لەژێر دەستى عێراقدا مابووەوە. ئەگەر ئەمریکا نەبووایە مەحاڵ بوو لە هیچ بارودۆخێکدا کورد بتوانێت بەو خێراییە کۆنترۆڵى سەرجەم شار و شارۆچکەکانى بکات و کاردانەوەى ناوخۆیى و هەرێمى و نێودەوڵەتى لێنەکەوێتەوە، بەڵام کورد قەدرى ئەو دەرفەتەى بەباشى نەزانى و نەیتوانى لەسەر ئەرزى واقیع مامەڵەیەکى پێویست و دروستى وابکات چارەسەرى کێشەکە لە دەستى خۆیدا بهێڵێتەوە. هەر زوو سەرکردایەتیی سیاسیی کوردستان خۆیان بە دەستى ئەو قەدەرەوە دا کە چارەسەرى کێشەى کەرکووک وەک چەقى ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى هەرێم، بخرێتە دەست و داوێنى بەغداوە.
لەنێو کێشمەکێشمی ئەوکاتى هاوکێشە سیاسییەکانى عێراقدا، وەک نەخشەڕێگەیەک پڕۆژەى کوردى بۆ چارەسەرى کێشەى ناسنامەى خاک و تەعریب و پرسى پاکتاوى رەگەزى، لە مادەى 58ـى یاساى کاتى بەڕێوەبردنى دەوڵەت و دواتر مادەى 140ـی دەستوورى هەمیشەییدا بە مەرجى ئەوەى لە دوو ساڵدا جێبەجێ بکرێت، چەسپێندرا، بەڵام لەبەرئەوەى دەسەڵاتى جێبەجێکردنى درابووە دەستى خاوەن تەرەف لە دروستکردنى کێشەکان، دوو دەیە بەسەریدا تێپەڕی و بەغدا جێبەجێى نەکرد.
دواى ئەوەى سەرکردایەتیی کورد پێچەوانەى حوکمى مێژوو، جوگرافیا، پێچەوانەى هەموو بنەما و یاسا و رێسایەکى واقیعى و لۆژیکى، ئەو هەڵەیەیان کرد و رازى بوون چارەسەرى کێشەى خاک ببەسترێت بە دڵى خەڵکەکەیەوە، واتا بەو مانایەى کاتێک کورد دەتوانێت خاوەندارێتى لە جوگرافیاکەى بکاتەوە کە دانیشتووانى سەر ئەو خاکە لە راپرسییەکدا کە بەغدا ئەنجامى بدات، رەزامەندبن بە دیاریکردنى ناسنامەى خاکەکە و دان بەوەدا بنێن ئەو ناوچانە کوردستانین. ئەو کات کورد مافى ئەوەى بۆ دەگەڕێتەوە ئەو ناوچانە بخرێنەوە سەر ئیدارەى هەرێمى کوردستان. لە کاتێکدا بەشێکى زۆرى دانیشتووانى سەر ئەو خاکە خەڵکانێک بوون لە پێکهاتەى دیکەى وەک عەرەب و تورکمان.
دواى ئەو هەڵەیەى سەرکردایەتیی کورد، هەموو سەرنجى ئێمە چووە سەر ئەوەى دەبێت ئەو رێگە و کەناڵانە بگرینەبەر کە دڵ و بەرژەوەندیی دانیشتووانى ناوچە کوردستانییەکانى پێ ببەستینە هەرێمى کوردستانەوە. بەرژەوەندیی جۆراوجۆر لەنێوان دانیشتووانى ئەو ناوچانە و هەرێمى کوردستان دروستبکرێت، بۆ ئەوەى داهاتووى خۆیان لە هەرێمدا ببیننەوە. هەوڵى زۆرماندا قەناعەت بە سەرکردایەتیی سیاسیی کوردستان و حکومەت بهێنێن دەرگاى زانکۆکانى سلێمانى و هەولێر بەڕووى خوێندکارانى کورد و تورکمانى کەرکووک و ئەو ناوچانەدا بکاتەوە، دەوڵەمەند و سەرمایەدارانى ئەو ناوچانە لەنێو هەرێمى کوردستان بەرژەوەندییان بۆ دروستبکرێت. خەڵکى کەرکووک و دووز و خانەقین و شنگال لە دامودەزگاکانى هەرێمی کوردستان دابمەزرێن و مووچە بۆ زۆرینەى هاووڵاتییانى ئەو ناوچانە ببڕدرێتەوە. رێگەوبانى پێویست و خێرا دروستبکرێت بۆ ئاسانکاریی هاتووچۆ و کاروبارى بازرگانى.
بە درەنگانێکەوە، هەرێمى کوردستان هەندێک هەنگاوى گرتەبەر، کەم تا زۆرێکیش کاریگەری لەسەر ئەوە هەبووە دواى ئەو هەموو گوشار و رێوشوێنە پلان بۆداڕێژراوانەى بەغدا، هێشتا زۆرێک لە دانیشتووانى ئەم جوگرافیایە هەر پشتیان لە بەغدایە، بەڵام ئەوەى لە ئێستادا وەک مەترسییەک هەستى پێدەکرێت پێچەوانە بوونەوەى ئەو هاوکێشەیەیە، بەغدا ئێستا ئەو رێگایانە دەگرێتەبەر کە هاووڵاتییانى ئەو ناوچانە پشت بکەنە کوردستان و روو بەرەو بەغدا وەرگێڕن، ئامانجەکەشى روونە بۆ خزمەتکردنى کورد و چارەسەرى کێشەکانیان نییە، ئەوەندەى گومان دەکرێت پلانەکە بۆ دەرهێنانى یەکجارەکیی ئەو جیۆگرافیایەیە لە سنوورى کوردستان و دوور نییە ئەوەش دواى بەستنەوەى بژێویى و بەرژەوەندى ئەو خەڵکە بە بەغداوە، وەک بەشێک لە رێکاریى دەستووریی بە راپرسییەک بیکات.
هیچ گومان لەوەدا نییە بەغدا ئامادەیى ئەوەى نییە چارەسەرى کێشەى ئەم ناوچانە بەو جۆرە بکات کە دواجار لە بەرژەوەندیی کورد بکەوێتەوە. لەدواى کەوتنى سەدامیشەوە هەموو ئەوانەى دەسەڵاتى بەغدایان بەدەست بووە هەر بەو ئاراستەیە کاریان کردووە و تا پێیان کرابێت ئاستەنگیان خستووەتە بەردەم ئاساییکردنەوەى بارودۆخى ناوچە کوردستانییەکان. پێش زیاتر لە 10 ساڵ بە وتار و لە بەرنامە و دیدارى تەلەڤزیۆنیشدا ئەوەم وتووە کە بەغدا رۆژێک کار بۆ جێبەجێکردنى مادەى 140 و سەپاندنى دەستوور دەکات، کە دڵنیابێت ئەنجامەکەى لە بەرژەوەندیی بەغدایە.
ئەوەى لێرەدا ئەو مەترسییانە خێراتر دەکات ئەوەیە بەشێک لەو رێکارانەى کە دانیشتووانى ئەو ناوچانە زیاتر وابەستەى بەغدا دەکات، یان وا دەکات هەولێر و سلێمانى لە کەرکووک دووربخاتەوە، هەر بە کورد خۆى جێبەجێى دەکات. تەماشا بکەن هەر بڕیارێک لە حکومەت یاخود یاسایەک لە پەرلەمانى عێراق لە بەرژەوەندیی کورد بێت، چەند لەمپەر و گرفتی دەخرێتە بەردەم، بەڵام ئەوەى دواجار ئاو بکاتە ئاشى ئەو ئامانجە ستراتیجییانەى بەغداوە بە ئاسانى تێپدەپەڕێنن. هەفتەى رابردوو سێ هەواڵ بڵاوکرانەوە کە هەرسێکیان لە دوور مەودادا خزمەت بەو ستراتیجە دەکەن، بەڵام کارەکتەرەکانى کورد لەناو پرۆسەى حوکمڕانیی بەغدا و فراکسیۆنە کوردستانییەکان وەک شانازى و دەستکەوت وێنایان کرد. یەکەمیان ئەوەیە کە گوایە رەزامەندیی بەغدایان بەدەستهێناوە بۆ ئەوەى هەر خوێندکارێکى ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى ئیدارەی هەرێمی کوردستان لە زانکۆکانى هەرێمى کوردستان لە سلێمانى و هەولێر و دهۆک دەخوێنن، دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ کۆلێژى هاوشێوە لە زانکۆکانى عێراق لە کەرکووک و نەینەوا و سەڵاحەدین و دیالە.
هەواڵى دووەم ئەوە بوو کە بە بەهاى چەندین ملیار دینار رێگەیەکى خێرا دروستدەکرێت لە (قەرەهەنجیرەوە بۆ شوان)، بۆ بەستنەوەى رێگەى سلێمانى بە هەولێرەوە لە دەرەوەى کەرکووک. کە پێشتر هاتووچۆى نێوان هەولێر و سلێمانى بە کەرکووکدا تێپەڕدەبوو. هەواڵى سێیەم مووچە و ئیمتیازاتى کەسوکارى شەهیدان لە ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى هەرێمی کوردستان لەگەڵ هاوتاکانیان لە بەغدا یەک دەخرێت و راستەوخۆ دەخرێنە سەر بەغدا.
پێش هەر شت دەبێت لۆمەى حیزبە سیاسییەکانى کوردستان بکرێت کە چارەنووسى کوردیان بەم رۆژگارە گەیاند، کە مەترسى وەک دەستکەوت ببینێت. لە دونیادا رێگەکانى هاتووچۆ بە یەکێک لە کاریگەرترین ئامراز دادەنرێن بۆ وابەستەبوون و دروستکردنى بەرژەوەندیی هاوبەش، پێچەوانەى ئەمەش بڕینى رێگە، بڕینى وابەستەییە. پێم وانییە دروستکردنى رێگەیەکى راستەوخۆ لە دەرەوەى کەرکووکەوە بۆ بەستنەوەى رێگەی هاموشۆکارانى هەولێر و سلێمانى لە دەرەوەى ئەو پلان و ئامانجانە بێت کە دەیانەوێ کاریگەرى سلێمانى و هەولێر بەسەر کەرکووکەوە نەهێڵن. ئەمە بۆ کێشانەوەى خوێندکارانى کوردى ئەو ناوچانە لە زانکۆکانى هەرێمیش هەر وایە.
ئەوەى پەیوەندى بە مووچە و ئیمتیازاتى کەسوکارى شەهیدان و زیندانییانى سیاسیی دانیشتووى ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى ئیدارەی هەرێمی کوردستان هەیە، بێگومان هەق و رەوایە کە نابێت مووچە و ئیمتیازى ئەوان کەمتر بێت لە هاوشێوەکانیان لە عێراق، بەڵام دروستکردنى جیاکارى لەنێوان شەهیدانى کوردستان لەسەر بنەماى شوێنى نیشتەجێبوون، ئاکامەکەى بۆ هەرێمى کوردستان خراپ دەکەوێتەوە. بۆیە پێویست بوو هەوڵى فراکسیۆنە کوردییەکان و تواناى حیزبە سیاسییەکانى هەرێمی کوردستانیش بۆ ئەوە بێت بەغدا ناچار بکرێت ئەو جیاکارییە نەهێڵێت لەنێوان ئیمتیازى کەسوکارى شەهیدانى کوردستان و عێراق. دەبوو دادگەی فیدراڵى بخەنە بەردەم ئەو ئیحراجییەوە کە بەکام بەند و بڕگەى دەستوور و یاسا رەوایە کوردێک و عەرەبێک لە سەردەمى ستەمکارییەکانى سەدام پێکەوە لە زیندانى ئەبو غرێب زیندان بووبن، یاخود پێکەوە لە قەسابخانەى موسڵ لە سێدارەبدرێن و دواتر دەسەڵاتى بەغدا مووچە و ئیمتیازى سێ بەرانبەر بدات بە کەسوکارى عەرەبەکە و کوردەکە مەغدوور بکات. پێویست بوو شەڕ لەسەر نەهێشتنى کۆى جیاکارییەکە بکرێت، نەک میکانیزمێک بگیرێتەبەر کە جیاکارى بخاتە نێو کەسوکارى قوربانییانى کوردستانەوە.
ئێستا لەبەر دۆخى سەختى گوزەرانى خەڵک، زۆر هەست بە مەترسییەکانیان ناکرێت، بەڵام زۆر ناخایێنێت ئاکامە خراپەکانى دەردەکەون.
سەرچاوە ڕووداو
