دۆخی مافی مرۆڤی تورکیا لە پێداچوونەوەی خولیی گشتگیری نەتەوە یەکگرتووەکاندا تاوتوێ کرا و چەندین وڵات تیشکیان خستە سەر نیگەرانییەکان سەبارەت بە ئازادییە سیاسییەکان، سەربەخۆیی دادوەری و مامەڵەکردن لەگەڵ کەمینەکان و دەستبەسەرکراوان.
کاتژمێر ٩:٣٩ بەیانی ٠٨/٠٥/٢٠٢٥
گروپی کاری پێداچوونەوەی خولیی گشتگیری ئەنجومەنی مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNHRC) بە وردی لە تۆماری مافەکانی مرۆڤی تورکیادا کۆڵیەوە، لەکاتێکدا وڵاتەکە ڕووبەڕووی ڕەخنەی زیاتری وڵاتانی ئەندام دەبێتەوە لەسەر مامەڵەکردنی لەگەڵ ئازادییە سیاسییەکان، سەربەخۆیی دادوەری و مافەکانی کەمینەکان. پێداچوونەوەکە کە لە ٢٨ی نیسان دەستیپێکردووە، بڕیارە تا ٩ی ئایار لە جنێڤ بەردەوام بێت و گرنگییەکی بەرچاو لەسەر شکستی تورکیا دەدرێت لە چارەسەرکردنی ڕاسپاردەکانی پێشووی نەتەوە یەکگرتووەکان.
شاندەکەی تورکیا بە سەرۆکایەتی جێگری وەزیری دەرەوە و سەرۆکی کاروباری یەکێتی ئەوروپا، مەهمەت کەمال بۆزای، بەرگری لە تۆماری مافی مرۆڤی وڵاتەکەیان کرد و ئیدیعایان کرد کە چاکسازیی گەورە لە بوارەکانی وەک دەسەڵاتی دادوەریدا کراوە. بەڵام ڕەخنەگران لە دانیشتنەکەدا وێنەیەکی تاریکیان کێشا و تیشکیان خستە سەر بەردەوامی دابەزینی مافەکانی مرۆڤ، بەتایبەتی لە دوای UPRی پێشووی ساڵی ٢٠٢٠.
لە میانی گفتوگۆکانی ٦ی ئایاردا، چەندین وڵات نیگەرانی خۆیان دەربڕی لە جێبەجێنەکردنی ڕاسپاردەکانی پێشوو لەلایەن تورکیاوە، بەتایبەتی سەبارەت بە سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و پاراستنی مافە سیاسییەکان. زۆرێک لە نوێنەران ئاماژەیان بە زیادبوونی دەستێوەردانی سیاسی لە دەسەڵاتی دادوەریدا و وەرینی ئازادی ڕادەربڕین و سنووردارکردنی بەردەوامی کۆبوونەوەی ئاشتیانە کرد. سەرکوتکردنی ڕۆژنامەنووسان و سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییەکان و کردەوەی یاسایی بەرامبەر سیاسەتمەدارانی ئۆپۆزسیۆن وەک پێشێلکردنی سیستماتیکی مافەکانی مرۆڤ دەستنیشانکرا.
هەروەها ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و گروپەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ڕاپۆرتی بەدیلیان پێشکەش کرد، کە جیاوازیەکی توندیان لەگەڵ گێڕانەوەی فەرمیدا نیشان دا. ئەم گرووپانە باسیان لە بەکارهێنانی یاساکانی دژە تیرۆر کرد بۆ خنکاندنی دەنگی ئۆپۆزسیۆن، بەکارهێنانی بەربڵاوی ئەشکەنجە و خراپ مامەڵەکردن لە ناوەندەکانی دەستبەسەرکردن و خراپتربوونی بارودۆخی زیندانەکانی تورکیا. شارەزایانی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕاپۆرتیان پێشکەش کرد کە گوایە دەستگیرکراوەکان تووشی دەستدرێژی جەستەیی و دەستدرێژی سێکسی و تەنانەت ئەشکەنجەدان بوون، لەوانەش شۆکی کارەبایی و خنکاندنی ھاوشێوە، بە تایبەت لە کاتی ئۆپەراسیۆنەکانی دژە تیرۆردا.
یەکێک لەو پرسە مشتومڕاویانەی کە هاتە ئاراوە، زیندانیکردنی تاکەکەسی درێژخایەنی عەبدوڵڵا ئۆجەلان، سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) بوو، کە تا ئێستاش وەک هێمایەک بۆ تەحەددای بەرفراوانتری تورکیا لە بواری مافەکانی مرۆڤدا دەمێنێتەوە. ڕاپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان جەختی لەوە کردەوە کە درێژکردنەوەی شێوازەکانی زیندانیکردنی تاکەکەسی، بەتایبەتی لە پەیوەندی لەگەڵ زیندانیانی سیاسی، پێشێلکردنی ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤە.
هەروەها لە ڕاپۆرتەکەدا نیگەرانی قووڵی دەربڕیوە سەبارەت بە مامەڵەکردن لەگەڵ کەمینەکان لە تورکیا، لەنێویاندا کورد، ئەلەڤی و پێکهاتەکانی ڕۆما. بەپێی هەڵسەنگاندنی نەتەوە یەکگرتووەکان، جیاکاری لە دەستڕاگەیشتن بە خوێندن و دامەزراندن و خزمەتگوزارییە گشتیەکان هێشتا بەربڵاوە. بانگەوازی ئەوە کرا کە تورکیا یاسای بەهێزتر بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڵاواردن و دەستەبەرکردنی پاراستنی مافە کولتوورییەکان بۆ گرووپە کەمینەکان پەسەند بکات.
مافەکانی ژنان خاڵێکی دیکەی سەرەکی بوو، ڕەخنەگران دەیانگوت کشانەوەی تورکیا لە ڕێککەوتننامەی ئەستەنبوڵ کە بۆ ڕێگریکردن لە توندوتیژی جێندەری داڕێژراوە، ژنانی لاواز کردووە. نەتەوە یەکگرتووەکان تیشکی خستە سەر شکستهێنان لە لێکۆڵینەوەیەکی گونجاو لە توندوتیژی دژی ژنان، ئەمەش وایکردووە ڕووبەڕووی مەترسی زیاتر ببنەوە.
لە بەرگریکردندا شاندی تورکیا تۆمەتەکانی پێشێلکردنی بەرفراوانی مافەکانی مرۆڤی ڕەتکردەوە و پێداگری لەسەر ئەوە کرد کە وڵاتەکە پابەندە بە پابەندبوون بە یاسا نێودەوڵەتییەکان. ئەوان دەیانگوت حکومەتی ئێستا هەنگاوی گرنگی ناوە بۆ باشترکردنی بارودۆخی زیندانەکان و چاکسازی لە سیستەمی یاساییدا کردووە.
سەرەڕای ئەم ئیدیعایانە، ڕاپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان بەو ئەنجامە گەیشتووە کە تورکیا پێشکەوتنی پێویستی نەکردووە لە چارەسەرکردنی ئەو پرسانەی کە لە پێداچوونەوەی ساڵی ٢٠٢٠دا خراونەتەڕوو. لە کۆتایی دانیشتنەکەدا چەند وڵاتێک داوایان دووپاتکردەوە کە تورکیا چوارچێوەی یاسایی خۆی لەگەڵ پێوەرەکانی مافی مرۆڤی نێودەوڵەتیدا بگونجێنێت و داوایان لە حکومەت کرد مافەکانی هەموو هاووڵاتیان بە تایبەتی نەیارانی سیاسی و کەمینەکان بپارێزێت.
ڕاپۆرتی کۆتایی UPR سەبارەت بە دۆخی مافەکانی مرۆڤی تورکیا لە ساڵی 2025 بڵاودەکرێتەوە، لەکاتێکدا وڵاتەکە بەردەوامە لە ڕووبەڕووبوونەوەی فشارەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ باشترکردنی تۆماری مافەکانی مرۆڤ.
سەرچاوە : میدیا نیوس
