بازاڕی چەک، یان عەقڵی چەک پێویستە دابخرێت

هێمن عه‌بدولقادر

عەلی وەردی لە توێژینەوەیەک دەربارەی (سروشتی کۆمەڵگای عێراقی) دەڵێت:- خەڵکی عێراق وشەی (المهنة)یان، لە وشەی (المهانة)ەوە، وەرگرتووە، واتا (پیشە)یان لە (ڕسوایی)و (سوکایەتی)یەوە وەرگرتووە، ئەوان هەموو پیشەو داهێنان و دەست رەنگینی و گیانی لێبوردەیی و مۆسیقاو ئەدەب و فێربوون و هەڵکۆڵین و پەیکەر بەسووک سەیر دەکەن، ئەوانەی خەریکی کشتوکاڵ و بازرگانی و دوکاندارین بە ترسنۆک و دەستوپێ سپی ناو دەبەن، لەبەرامبەردا تەنها گرنگی بەو کارانە دەدەن کە سەرچاوەی شەڕ و توندو تیژین.

خەڵكی عێراق بەگشتی (لە باکوریەوە تا باشور) گاڵتەیان بە کشتوکاڵ و دارتاشی و ئاسنگەری و جۆڵایی هاتووە، بەلایانەوە گرنگ بووە لە سوپادا ئەندام بن و خەریکی کوڕێنی خۆیان بن و هەردەم خۆیان تیف تیفە بدەن بە چەک. بەلاشیانەوە گرنگ نەبووە ئەو سوپایە نیشتیمانی بووبێت یان داگیرکار، گرنگ ئەوەیە ئەوان بە سواری ئەسپی ڕەسەنەوە، بەخەنجەرو نێزە و شمشێر و قەڵغان و پارچەیەک چەک دەربکەوتنایە.

تاکی عێراقی زۆر جار بەیەک پارچە چەکیش دانەسکناوە، بەڵکو هەوڵی ئەوەی داوە هەموو پارچە چەکێکی هەبێت. ماڵی گەورە و سەرەک خێڵەکانیش ئەوە جبەخانەیەک بووە بۆ خۆی، کەریم بەگی فەتاح بەگی جاف بەم دیاردەیە دەڵێت (سوارەی پشت ماڵان) واتا لە ئاوایدا لەپشت ماڵی ئاغاوە دایم کۆمەڵێک چەکدار ئامادە بوون بۆ هەر ڕوداوێک کە ڕوبدات لە فەلاقەکردن و سەرانە سەندن و پوشانەو مەڕانەو زەوی داگیر کردن.

بەکورتی لە ناو ذیهنی خێڵەکیدا هەمیشە چەکداری باشتر بووە لە پیشەگەری چونکە بەهۆی چەکەکانەوە خوڕیویانە بەسەر کەسانی تردا. لەڕوی مێژوویشەوە زۆرجار زەوی گۆڕدراوەتەوە بەچەک، چەک گۆڕدراوەتەوە بە ژن، گەنم و ئاژەڵ گۆڕدراونەتەوە بەچەک واتا چەک بەهای هەبووە.

لەسەردەمی عوسمانی و ئینگلیزەکاندا زۆر گەڕیدەو ئۆرێنتالیست (ڕۆژهەڵاتناس) هاتونەتە کوردستان، وێنەو پۆرترێتیان بۆ تاکی کورد کێشاوە، بەتایبەت بۆ جەنگاوەرەکانیان، هەندێک لەو وێنانە ماون کە چۆن تاکێکی کوردی بەقەد مەفرەزەیەک چەکی لەخۆی ناوە، لەخەنجەرو (داداش)و (ماتلی)و (حسکە)و (هۆرەندەڵ)و (ماوزەڕ)و (ساڵدات)و (بڕنەو)و (پێنج تیر)و (یانزەتیر)و (سەمینۆف)و ...هتد ئەوەی هەی بووە بۆ وێنەیەک لە خۆی بەستووە.

هەرچەندە دیاردەی چەکداری زۆرینەی میللەتانی دنیای گرتۆتەوە هەتا ئێستاش بەڵام زۆرینەیان ئەو قۆناغەیان تێپەراندووە، بەتایبەت لە یاسا گرنگتر ئەوەیە کە ئەو دیاردەیە لەروی کلتوری و ذیهنیەوە خاڵی بکرێتەوە، پێش ئەوەی دوکانەکان دابخرێن دەبێت ئەو مێشکانە خاڵی بکرێنەوە کە سەدان ساڵە مووتوکراون بەم بیرکردنەوەیە، حەمە فەریق حەسەن لە مێنتاڵیەتی خێڵدا دەڵێ :- تاکی خێڵەکی پێڵاو ناکات بەسەر پێیەوە (نەعل لەپێناکات) بۆ دەرەوە چونکە هەمیشە قەیتانەکانی توند بەستووە ئامادەیە بۆ شەڕ.

لەناو ئیدیۆم و پەندەکانیشدا زۆر جار چەک وەک میتافۆر بەکار دێت، دەڵێن لەو چێشتخانەیە دەعوەتەکەمان دا بەسەر فڵان کەسدا (چەکمان کرد)، قەرزەکەم لێوەر گرتەوەو لە شوێنی خۆیدا چەکم کرد، ژنەکەمان لێسەندەوەو چەکمان کرد، تاکی خێڵ هیچ کاتێک بەقەد چەککردن و چەکلێسەندن هەست بە سوکایەتی ناکات، چونکە نیشانەی هێزی ئەوە، ئەوان دەرەوەیان بەچەک دەرازێننەوە، بەڵام ناوەوەیان بەتاڵ، بەشداری ڤیستیڤاڵ دەکەن، بەڵام بڕوایان بە کۆڕو سینەما و شانۆو مۆسیقاو هونەر نییە.

لەناو کۆمەڵگای خێڵدا هەمیشە پێتەڵێن باشتێک پارەت پێبێت نەوەک خۆت بکێشیت بە سینیەک لوقمەقازیدا، ئەوان هەمیشە چەکێکیان پێیە بۆ مامەڵە، واتا تۆ پێش ئەوەی بێیتە دەرەوە دەبێت هەمیشە پێڵاو و پشتێن و گیرفانت توند بێت حازر بیت بۆ پیا کێشان و بەریەککەوتن، هەرگیز قەدەری کارێکی باش ناکەیت.

برایینە .. خوشکینە ئەو پزیشکەی کە ناوسکی نەخۆشەکەی هەڵئەدڕێت مانای وانیە ڕقی لە نەخۆشەکەیەتی نا، بەڵکو دەیەوێت نەمرێت، ئەو جەڕڕاحەی کە دەستی شکاوی کەسێک ڕادەکێشێت مانای ئەوە نیە دەیەوێت ئازاری بدات نا، بەڵکو دەیەوێت دەستی خوار نەبێت، قسەکردن لەسەر ئەم دیاردەیە دەزانم ئازاراویە بۆ هەموومان بەڵام ئەسڵی نیەت ئەوەیە کە مناڵەکانمان لەم بەد بەختییە رزگارکەین کە خۆمان تێی کەوتین، خولە جەخماخە لە درامای (چەخماخە)دا دەڵێ:- (وا گریمان تەقاندیشت، بۆ کوێ ڕائەکەیت ؟) وا گریمان بازاڕی چەکەکانیشمان داخست، ئەی ئەو هەموو بازاڕی عەقڵە چۆن دابخەین؟ ئەی ئەو هەموو ڤیستیڤاڵی ساڵانەی عەشیرەتانەی کە بەقەد خێڵەکانی (هۆتی)و (توتسی)لە ڕواندە، ڕومانەو دۆشکەو بیکەیسی و ئێم فۆری تیا نمایش ئەکرێ ؟

شۆڕشگێڕەکانی ئیتالیا وتیان (ئەمڕۆ خاکی ئیتالیامان ڕزگارکرد، ئینجا نۆرەی ئەوەیە عەقڵی خۆمان و خەڵکەکەی ڕزگار بکەین)، ئێمە خاکمان ڕزگار کرد بەڵام عەقڵی شۆڕشگێڕو خەڵکەکەی وەک خۆی مایەوە، لادێ و گوندەکان و قەزاو ناحیەکان پێویستیان بە (تراکتۆرو سەمادو پەین و بیری ئیرتیوازی و تراکتۆر هەبوو) ئێمە یان کۆلێژی قانون و علوم سیاسە و کۆمەڵناسیمان تیا کردنەوە یان هەموویمان کرد بەچەکدار، (لادێمان لەدەست دەرچوو شاریشمان دروست نەکرد)، بەها جوانەکانی خێڵ و لادێمان لەدەستداو تێکەڵی ژیانی شارستانیەت و مەدەنیەتیش نەبووین، قات و بۆینباخمان لەبەرکردو توندوتیژیمان فڕێ نەدا، پەڕلەمان و دامەزراوەمان دروست کردو ڕێگەمان نەدا چوار کەسی خوێنەوار یاسامان بۆ دابنێن، پەزو مەڕ و ماڵات و زەویە بەراوەکانمان فرۆشت و کوشتن و بڕین و نەخۆشی دەرونی فۆبیاو شیزۆفرینیاو خەمۆکی و جەنجاڵیمان کڕی، هەموو ماڵێک پێنج شەش دەرچوی بەکالۆریۆس و ماستەرو دکتۆرای تێکەوت وەلێ لێبوردەیی و خۆشەویستی نا، بڕوانامەمان بەدەستهێنا بەڵام خوێنەواری نا، مامۆستا (سمکۆ ناکام) لە ساڵی ١٩٧٤ زۆر بەجوانی شەڕحی ئەو کۆمەڵگایە دەکات کاتێک خولەی چەخماخساز کە کڵاشینکۆفێکی لەشاندایەو دەرزیەکەی شکاوە تەواوی کۆمەڵگا حورمەتی دەگرن چونکە وا دەزانن پیاوکوژە دوای ئەوەی کە چەک ئەکرێ لەڕوی بەهاوە ئەشکێنرێ ناچار پەنا بۆ دەمانچەکەی دەبات و ڕو دەکاتە کۆمەڵگاو پێیان دەڵێت، دیارە ئەوەی پیاو نەکوژێت ئێوە بە پیاوی نازانن.

یاسا گرنگە، بەڵام هەرگیز یاسا ناتوانێت سنور بۆ کردەی توندوتیژی بەتەنها دابنێت و دەست بەسەر ڕەفتارو ذیهنیەتی تاکدا بگرێت، یاساو سێدارە نەیانتوانیوە لە ئێران کۆتایی بە دیاردەی مادەی هۆشبەر بهێنن، لە یاساو هەموو ئەوانە گرنگتر داخستنی ئەو عەقڵیەتەیە، کە پیشەو میهنەو هێمنی و لەسەرخۆیی و بێ وەیی و ژیاندۆستی و ئاژەڵدۆستی و ژینگەدۆستی و کتێب دۆستی وەک کەسی (ناسک و پەمەیی و خەیاڵی و قسەی کتێب) پێناسە دەکات، کەچی ڕێزو شکۆ بۆ چەک وەشێن و شەق وەشێنەکانی دادەنێت، هەر کۆمەڵگایەک، هەر خێزانێک، هەر حیزبێک، ڕێزی شەق وەشێن و تفەنگ بەدەستەکانی زیاتر بگرێت لە خوێنەوارو عاقڵەکانی، دەبێت هەموو ڕۆژێک شاهیدی خورپەیەک بێت، ئاخۆ کەی ئەو خورپەیە لەماڵەکەی خۆشیدا ڕوودەدات.

(هەردی) وتەنی:-

جا ئیتر من قسەی خۆم پێ گەیاندی بێ درۆ

حەز ئەکەی هەر وەک پەپولە روو لە ئاگرکە و بڕۆ

سەرچاوە : درەومیدیا