لاوک سەڵاح
بۆ، بە درێژای مێژوو، دەستوور، لە هیچ سەردەمێکی حکومڕانی لە عێراقدا، وەک ئەوەی نووسراوە، جێبەجێ نەکراوە؟ چی بکرێت بۆ ئەوەی لە ئاییندەدا ئەوەی نووسراوە جێبەجێ بکرێت؟ وەڵامی ئەم دوو پرسیارە زۆرتر هەڵدەگرێت، بێگومان، بە نوسینێک مافی خۆی نادەینێ، بەڵام رەنگە سەرەقەڵەمێک ببێتە پریشکی رۆشناییەک. هەمیشە، وتراوە، دەستوور کۆڵەگەی رێکخستنی ماف و ئەرکی سیاسی و یاساییە بۆ کۆمەڵگە و لە نێو کۆمەڵگەدا. ئەمە سادەترین پێناسەیە کە کاریگەری دەستوور لێوەی سەرچاوە دەگرێت. ئێمە لێرەدا، رۆشنایی دەخەینە سەر کاریگەرییەکانی دەستوور نەوەک هەر بایەخەکەی.
بە کورتی، دوو کەڵێنی گەورە لە دەستورەکانی عێراقدا، لە سەردەمی پاشایەتی و حوکمی عەسکەردا هەبووە، یەکەمیان؛ کەڵێن و خەوشی یاساکە خۆی؛ لە بەربوونی تێگەیشتنێکی رەگەزپەرستانەی سیاسییانە کە لە پشت پەردەوە ببووە سێبەری دەستور، هەمیشە دەستوور و یاسا وابەکارهاتووە کە لەگەڵ مێژووی رەسمی وڵاتەکەدا بگونجێنرێت و خزمەتی مانەوەی توێژی دەستەڵات بکات، بۆ نموونە، دەستوور، هەمیشە، بەشاراوەیی لە پێناو باڵادەست بوونی سوننەدا بووە، وا لە خەڵک تێگەیەنراوە کە تەنها سوونەکان توانای حکومڕانیان هەیە نەوەک پێکهاتەکانی دیکە، تەنانەت، کە پارتێکی سیاسی وەک بەعس لە دەرەوەی بازنەی عەسکەر بەڵام بە یارمەتی عەسکەر دەستەڵات دەگرێتە دەست بە پاساو و لە ژێر دروشمی سۆشیالیزمی نەتەوەییدا، نەوەک نەیان توانی لەو تەڵەزگە و بۆسەیە خۆیان قوتار بکەن، بەڵکو لە هەموو تێڕوانینە سیاسییە سەرەتاییەکانی خۆیان بۆ چارەسەرکردنی کێشەی نوێنەرایەتی سیاسی و ئاینییەکانی کەمایەتییەکان و پێکهاتەکان پەشیمان بونەوە، ئەمەش بە پاساوی پاراستنی یەکگرتووی خاکی عێراق. ئەم دەست کورتییە مەعریفییە سیاسییە و مەرامە شەرانگێزەکان لە پاش کۆنترۆڵکردنی دەستەڵات بواری بەوە نەدا دەستورێک هەبێت متمانەی پێکهاتەکانی وڵات بەدەستبهێنێت و نوێنەرایەتییان بکات، دواجار، ئەو بەناو دەستورەی کە پێی دەوترا "دەستوری ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆرش"، لە بری ئەوەی ببێتە کۆڵەگەی بیناکردنەوەی وڵات، لە پاش چەندان سەدە لە حوکمی عوسمانییەکان و ئینگلیزەکان و عەسکەر، یارمەتی تەشەنەکردنی گەندەڵی سیاسی و یاسایی دا و هەر خۆیان بوونە رەمزی تاوان و گەندەڵی یاسایی و سیاسی.
دووەم کەڵینی مێژووی نێو دەستور، کەڵێنی نەبوونی یەکسانی و دادپەروەرییە. لە عێراقدا، قەت ماددە و بڕگەی دەستوری راشکاو ومیکانیزمی حکموڕانی بۆ دابەشکردنی سەرمایە و سەرچاوە نیشتمانییەکان روون و ئاشکرا نەبووە، هەبووبێش لە جێبەجێکردندا دادپەروەرانە نەبووە. بێگومان، کە مافە سیاسییە سەرەتاییەکان بوونی نەبێت، مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانیش بوونیان نابێت، بەداخەوە هیچ حکومەتێک لە بەغدا، لە مێژوودا، شەرمی لە بوونی ئەم دوو جۆرە لە گەندەڵی یاسایی و سیاسییە نەکردووە. بە پوختی، دەستور و تەفسیرکردنی دەستوور، بۆ پاوانکردنی دەستەڵات و هێز بوو، دەستور مانۆرێکی سیاسی بوو بۆ کپکردن و سڕینەوەی مافی هاوڵاتیان بە گشتی و پێکهاتە ئاڵۆزەکانی نێو ئەو جوگرافیایەی پێی دەوترێت عێراق.
لەو دوو خەوشەی سەرەوە، کەڵێن و جیاوازیەکی روون و ئاشکرا لە نێوان دەستور لەلایەک و شێواز و کاریگەرییەکانی حکومرانی بۆ بەرجەستەکردنی دەستور دەردەکەوێت، جێبەجێ نەکردنی ماددە و بڕگەکانی دەستوور یان تەفسیرکردنیان بەپێی بەرژوەندی سیاسی قسەیەکی باوی زۆر کۆن دێنێتەوە یادمان کە دەڵێن "یاساکان مەرەکەبی کاغەزن" یان وەک سیاسیەکانی ئێمە دەیان وت "ئەو قسانە، قسەی رۆژنامەکانن" واتە ئەو شتانەن کە کاریگەرییان نییە و قەت نایەنە دی. لێرەوە، پرۆسەی بەرجەستەکردنی یاساکان و تەرجەمەکردنیان هەروا ئاسانییە، بەڵکو بە چەندان بەربەستی سیاسی و تەنانەت کەلتووریدا تێدەپەرێت. بەداخەوە، جێبەجێ نەکردنی ماددەکانی دەستور هەر خۆی لە خۆیدا شۆرکردنەوەی گەندەڵییە بۆ خوارەوە کە متمانە بە هیچ پرۆسەیەکی سیاسی ناهێڵێت و هەمیشە هاوڵاتی هەست دەکات لە دۆڵێکی دیکە دەژێت و ئەگەر خەبات یان تێکۆشان یان هەر باجێکی سیاسی بۆ باوەڕێکی سیاسی دابێت، لە پاش تەمەنێک لە شەکەتی، هەست بە بزڕبوونی ئەو خەونە سیاسییە دەکات کە تەمەنی پێ بەخشی، خەبات بۆ هێنانەدی خەونی حکومڕانی دادپەروەرانە، بەداخەوە، خەونەکە وەک دێوزمە رایچڵەکانین.
خاڵێکی گرنگی پەیوەندیدار بە دەستور ئەوەیە کە پرۆسەی نوسینەوەی دەستور هەر لە عێراقدا نەبوو، بەڵکو وڵاتانی وەک میسر و تونس و لیبیا و تەنانەت یەمەنیش لە پاش شۆرشەکانی بەهاری عەرەبی هاتە گۆرێ. لە میسر لە پاش نارەزاییەکانی بەهاری عەرەبی و گۆرێنی رژێمی پێشوو، دەستوری ساڵی ١٩٧١ یان گۆڕی و لە ٢٠١٢ لە پاش ریفراندۆم، دەستوری نوێ هاتە کایەوە کە پێداگری لەسەر رێکارەکانی رێگرتن لە گەندەڵی تێدا کراوە.
ئەو قسانەی سەرەوە چوارچێوەیەکە بۆ مەبەستی دروستکردنی ئەو پەیوەندییە ئۆرگانەی کە دەبێت لە نێوان دەستوور و شێوازی حکومڕانیدا هەبێت، پردی ئەو پەیوەندیەش ئامادەکردنی بودجەیە کە دەبێتە رەنگدانەوەی هەموو تەفسیرە سیاسییەکان و چارەسەرکردنی ململانێ سیاسییەکان ئەگەر دادپەروەرانە پیادە بکرێت. دارشتن و ئامادەکردنی بودجە تەنها ئاماری بێ رۆح نییە بەڵکو دانپێدانە بە شەرعیەتی ماف و وجودا. راستە، دەستور خۆی بەڵگەنامەیەکی جێبەجێکراو نییە، بەڵام سەرچاوەی رێنمایی و فەرمانەکانە، راستە، لە ماددەکانی دەستوردا بە راشکاوی باس لە گەندەڵی ناکرێت و تەنانەت باس لە میکانیزمی کاریش ناکرێت بەڵام کرۆکی وجودی دەستور پاراستنی مافە، دەستور ماف ساغ دەکاتەوە لە رێگەی ماددەکانەوە کە دەبێت کۆدەنگی لەسەر بێت. لە ئەنجومەنی وەزیرانەوە تا دەگاتە دامەزراوەکانی دیکەی حکومەت بە پرسیارن لە تەرجەمکردنی ماددەکانی دەستور و جێبەجێکردنی ئەو بودجەی کە دەبێتە سیاسەتی گشتی حکومەت، ورتر قسە بکەین، ئەو بودجەی وا چاوەڕوان دەکرێت پەسەند بکرێت لە بەغدا و زۆر بە نهێنی کاری لەسەر دەکرێت هەر لە ئێستاوە پێویست بە زەماناتی سیاسی و یاسایی دەکات تا دواتر دڵنیابین لە جێبەجێکردنی وەک خۆی، دوور لە دەستێوەردانی پارتە سیاسییەکان. دیسانەوە، راستە، دەستوور ئەو میکانیزمانە دەستنیشان ناکات، بەڵام دەکرێت لە رێگەی ماددە یاساییەکانەوە، میکانیزمەکان جێگیربکرێن.
لە ئێستادا کە پەرلەمان سەرقاڵی دارشتنی بودجەیە، تروسکاییەک لە هیوا لە ئارادایە بۆ هێنانەکایەی سەقامگیری سیاسی لە پاش بیست ساڵ لە روخاندنی رژێمی پێشوو، لەراستیدا ئەمە دەستپێکردنەوەی ژیانە لە سفرەوە. پەسەندکردنی بودجە ئەرکی لیژنەکانی پەرلەمان بۆ چاودێریکردنی شێوازی جێبەجێکردنی بودجە زیاتر دەبێت، نەوەک هەرئەوەندە بەڵکو رێکاری یاسایی و پەرلەمانی زیاتر دەخوازێت بە تایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە خەرجی و سەرفکردن و مانەوەی بودجە هەیە، ئەمەش لەگەڵ خۆیدا رێکاری نوێی کۆنترۆڵی کواڵیتی دەخوازێت کە فاکتەرێکی دیکەی کاری هاوبەشی پەرلەمان و حکومەتە. دواجار، ئەم خاڵە عەمەلیانە بەهای یاسایی و قورسایی سیاسی زیاتر بە دەستور دەبەخشێت. لە رووی تیۆرییەوە ئەم رێکارانە ئاسان دێنە بەرچاو بەڵام لە ئەزموونەوە دەڵێین هەر بوارێک لەو بوارانە توانای سیاسی و پیشەیی تایبەت دەخوازێت، لە دۆخێدا کە جارێ هیچ دامەزراوەیەکی پتەو لە ئارادا نییە دەستپێشخەریی کەسەکان بپارێزێت.
پوختەی قسە: کاریگەری دەستوور لە کەم کردنەوەی کەڵێنی نێوان ماددە و بڕگە یاساییەکان و سیاسەت و ستراتیژەکانی حکومەتەکانەوە سەرچاوە دەگرێت. جێبەجێکردنی دەستوور پێویستی بە زەماناتی یاسایی و سیاسییە تا بەرگەی کارەسات و رووداو و دەرهاویشتە سیاسییەکان بگرێت تاوەکو رێکەوتنە سیاسییەکانی نێو حکومەتەکان هەڵنەوەشێننەوە. مەسەلەی بەرجەستەکردنی دادپەروەری و یەکسانی لە دابەشکردنی سەرماییە نیشتمانییەکان کرۆک و رۆحی هەر دەستورێکی زیندووە. لە کۆتاییدا، بۆ ئەوەی، دەستوور بە زیندووێتی بمێنێتەوە دەبێت ماددە و بڕگەی یاسایی دژە گەندەڵی تیا زەقبکرێتەوە، ئەگەر ئەم پێشنیارانە لە دەستورەکانی ئاییندەدا نەبێت، بێ گومان کارەساتە سیاسییەکانی رابردوو درێژەیان دەبێت. گرنگە عەقڵێکی سیاسی نوێ بەڵام قووڵ مامەڵە لەگەڵ دیاردە نوێ سیاسیەکاندا بکات وەک ئەوەی لە میسر روویدا کە توانای یاسایی بەرنامەی سیاسی گرتە خۆ و دەستورێکی نوێیان هاوشان بە گۆرانکارییە سیاسییەکان دارشت.
سەرچاوە سەنتەری میترۆ
