شانۆنامەی “سۆزانییە بەڕێزەكە”ی ژان پۆڵ سارتەر چەند ساڵێكی زۆر پێش ئێستا لەلایەن نووسەر و وەرگێڕی كورد فەرهاد پیرباڵ-ەوە كراوە بەكوردی. كارەكە لە رووداوێكی ناو فارگۆنی قیتارێكەوە دەستپێدەكات. رووداوەكە دووهێڵی لێدەبێتەوە و دابەشدەبێت بەسەر دوو گێڕانەوەدا، دەقیق ئەمە بەدرێژایی مێژوو وابووە، لەبەر ئەوەی بەقەولی فەیلەسوف مرۆڤ ئاژەڵێكە زمانی هەیە و دەگێڕێتەوە، بۆیە هەر ڕوداوێك ڕودەدات لەنزیكی هەمیشە دوو، دە، سەد و زیاتر چیرۆكی جیاوازی بۆدروستدەكرێت و فەنتازیا و بەرژەوەندی و ویستی گشتی سێبەر بۆ چیرۆكە ڕاستەقینەكە دروستدەكەن. دەقیق ئەم كارەی سارتەر كە لە جەوهەردا دەربارەی نامرۆڤی سیستم و دونیایی نادادپەروەرانەی ئەوانی ترە. لە فۆڕمدا بەو شێوازەی ئاماژەمان پێدا كاری تێداكراوە. چیرۆكێكیان چیرۆكی راستەقینەی رووداوەكەیە، كە بەهۆی ویستێكی گەورەتر و باڵادەستترەوە ناتوانێت بە نێو خەڵكیدا بڵاو ببێتەوە. چیرۆكی دووەمیش چیرۆكێكی ساختەیە بە تەواوی رووداوەكەی بەهۆی ئایدۆلۆژیایەكی باڵادەستەوە هەڵگێڕاوەتەوە و توانیویەتی تەواوی شار و وڵات بتەنێتەوە و هەموان وەك ڕاستییەكی بەڵگە نەویست قبوڵی بكەن. ئەوەی وای كردووە چیرۆكی یەكەم (راستەقینە) بكەوێتە ژێر هەیمەنەی چیرۆكی دووەم ( ساختە)ەكەوە. هیچ نییە جگە لە ویستێكی ئایدۆلۆژی زاڵ. ئایدۆلۆژیایەك كە بە جۆرێك توانیویەتی مرۆڤەكان لەسەر ناڕێكییەكی گەورە و نادادپەرانە بار بهێنێت.
"شانۆنامەی "سۆزانییە بەڕێزەكە"ی سارتەر دەیەوێت ئەو دنیایەمان پیشان بدات، چۆن بە شێوەیەكی نالۆجیكی دابەشكارییەكی نائەقڵانی لەنێوان مرۆڤەكاندا كردووە. دابەشكردنێك كە دەیەوێت حكوومدان لە باشە و خراپەی مرۆڤەكان ببەستێتەوە بەڕەنگی پێستیانەوە. دنیایەك كە ئەویتر، لەبەر جیاوازی ڕەنگی پێستی بە خراپ دەست نیشاندەكات و وادەكات توندوتیژی وەك منداڵی ئەوی تر بناسرێت كە لەم ناچێت.
شانۆنامەكەی سارتەر پاس بڵاوكردنەوەی هەڵایەكی گەورەی نایەوە، هەندێك لەوانەی دژی سارتەر بوون و هەندێك لەوانەی هەموو ڕێگایەكیان دەگرتە بەر بۆ ئەوەی دژی دونیایەكی پلورال بووەستنەوە دەیانویست بەجۆرێك لێكی بدەنەوە گوایا سارتەر هەوڵی داوە دژی ئەمریكا بوەستێتەوە. بەڵام لە راستیدا، كلتوری ڕەگەزپەرستی دوور نییە لە كلتوری ئەمریكییەوە، جابۆ سارتەری فەیلەسوف و نووسەر ئەوەندەی پرسەكە گرنگبوو شوێنەكە گرنگ نەبوو، ئەو دەیویست نیشانی بدات كە ڕەنگی پێست و جیاوازییە كۆمەڵایەتییەكان ناتوانن بڕیاربدەن لەسەر باشی و خراپی كەسایەتی كەسێك.
چیرۆكی یەكەمی ناو قیتار ( چیرۆكە راستەقینە)كە و چیرۆكی دووەمی ناو قیتار (ساختە)ەكە بە هۆی دەمەقاڵێی نێوان فرێد و لیزییەوە دەخرێنە ڕوو. فرێد كوڕی دەسەڵاتدارێكە كە سیناتۆرێكی كلاركە لە ئەنجومەنی پیران دەیەوێت لیزی واژۆی چیرۆكە ساختەكە بكات، بەڵام لیزی رەتی دەكاتەوە. فرێد چیرۆكی قیتارەكە بەو شێوەیە دەگێڕێتەوە كە وێبستەر بۆی باسی كردووە ” لەناو شەمەندەفەرەكەدا، دوو رەشتپێست هاتنە ناو ئەو فارگۆنەی تۆ (لیزی) تیایدا دانیشتبوویت، پاش چەند خولەكێك هەر دوو رەشتپێستەكە پەلاماریان دایت، تۆش هاوارت كرد و داوای یارمەتیت لە خەڵكی كرد. سپی پێستەكان بۆ یارمەتی دانت هاتن، یەكێك لە رەشپێستەكان بە گوێزانی ریشتاشین هێرشی كردە سەر سپی پێستەكان، سپی پێستێكیش بە گولە ساردی كردەوە، رەشپێستەكەی تریش ڕای كرد” بەڵام لیزی دەڵێت: وێبستەر لە كوێ زانی رووداوەكە بەم شێوەیە بووە؟ فرێد دەڵێت تەواوی شار بەم جۆرە باسی ئەم رووداوە دەكەن. لیزی ئەم قسانە بە درۆ دەزانێت، دەڵێت: نەخێر هەرگیز شتی وا نەبووە.
چیرۆكی دووەمی رووداوەكە كە سۆزانییەكە دەیگێڕێتەوە:” هەرگیز هیچكاتێك شتی وا نەبووە دوو رەشتپێستەكان بە هێمنی دانیشتبوون، قسەیان لەگەڵ یەكتر دەكرد تەنانەت سەیری منیشیان نەدەكرد. ئەو كات چوار سپیپێست هاتنە فارگۆنەكەی ئێمەوە لەتەنیشت منەوە دانیشتن و پاڵەپەستۆیان دەخستە سەرم بە جۆرێك دەیانوت لە پێشبڕكێی رەگبی گەڕاونەتەوە. پێشبڕكێكەشیان بردبووەوە و سەرخۆش بوون. لەپڕ یەكیان هاواری كردووە بۆنی بۆگەنی رەشپێستت لێ دێت. چوار كەسەكە هەڵیان كوتایە سەر رەشپێستەكان دەیانویست هەڵیانبەنەوە خوارەوە لە جامەكەوە. رەشپێستە بەدبەختەكانیش تا پێیان كرا بەرگرییان لە خۆیان دەكرد. پاشان شەقێك بەر دەموچاوی سپیپێستێكیان كەوت، لەو كاتەدا یەكێك لە سپیپێستەكان دەمانچەیەكی دەرهێنا، یەكێك لە رەشپێستەكانی كوشت، رەشپێستەكەی تریش ڕای كرد”.
لێرەوە ململانێی دوو چیرۆك لەسەر یەك رووداو دەست پێ دەكات. فرێد دەیەوێت لیزی (ژنە لەشفرۆش)ەكە دانی پێدابنێت رووداوەكە بەو شێوەیە نەبووە كە لیزی بە چاوی خۆی بینیویەتی! بەڵكو بەو شێوەیەیە كە ئایدۆلۆژیای دەسەڵات هۆنیوێتییەوە. لیزیش پێداگرانە جەخت لەمە دەكاتەوە كە بەم شێوەیە نەبووە.
ئەم شانۆییە بۆ ئەمڕۆی سیاسی و كلتوری ئێمە، بۆ كلتورێك كە خەریكی دابەشكاریی جێندەری و سیاسی و ئابوری و چینایەتییە لەسەر بنەما نادروستەكانی خۆی شانۆیەكی گرنگ و تایبەتە، وێنای كۆمەڵگایەكە كە سۆزانیەكان لەمرۆڤە بەناو ڕاستگۆكانی نێوی ڕاستگۆترە.
ڕاكۆ فاروق
May 3, 2022
سەرچاوە: galawej
