چیا عەباس
رۆتەردام: ١ فێبرواری ٢٠٢٥
لە دێرزەمانەوە سەرکردەکان لە باشوری کوردستان بەگشتی سیاسەتیان بەپێی کەش و هەوای کاتی دارشتوە، لەو دیدەوە پێرەویشیان کردوە. سەرەرای جیاوازی هزر و کارنامەکان بۆ مانەوە خۆیان لەگەڵ ئەو کەش و هەوایەدا گونجاندوە، تا ئەم چرکەیەش ئەمجۆرە لە ئەقڵیەتی سیاسی کورد لە باشوری کوردستان باڵادەستە.
سیاسەتی واقعی ( Real Policy) شێوازێکە لە سیاسەتکردن کە پراگماتیکانە هەڵسەنگاندن بۆ تێچو و دەسکەوتەکانی رێبازێکی سیاسی دەکرێت. لەم پرۆسەیەدا هزر، فەلسەفەی سیاسی و بەهاکان پشتگوێ دەخرێن. رکابەرەکان لەو باوەرەدان کە بەرامبەرەکانیان لە بریارەکانیاندا هیج بەهایەک بۆ پرسە گرنگەکان و مۆراڵ نادەن. سیاسەتمەدارەکانی ئەم هزرە لایان وایە سەرجەم هێز و وڵاتانی دراوسێ رازی دەکرێن، هاوکاتیش هزرە فکریەکان رۆڵی گرنگ نابینن چونکە هزی فکری هۆکارێکی گرنگە بۆ بەرپابونی گەمە سیاسیەکان. ئەم واقعە زەمینە و گەنجینەی سیاسی هێزە دەسەڵاتدارەکانی باشوری کوردستانە،
سەرەرای ئەوەی بەشێکی ئەم واقیعە لە ناچاریەوە دروستبوە، بەڵام تا ئەم چرکەیەش بە دەگمەن یاخیبون لەو هاوکێشەیە بەرچاو دەکەوێت.
بەواتایەکی تر ناچاری تێهەڵکێشی گەلێک پرسی تر کراوە ؟ بۆ وەڵامدانەوە پێویستە بەوردی چاوێک بە مێژوماندا بخشێنینن.
باشوری کوردستان جوگرافیایەکی داخراو و گەمارۆدراوە بە وڵاتانی داگیرکەر و دەسەڵاتە سیاسیە نەیارەکانی کورد لەو وڵاتانە، هاوکاتیش باشور بە حوکمی مێژو و جوگرافیا بە پارچەکانی تری کوردستان گرێدراوە، ئەم واقعە نەگۆرە بەهۆکاری ئەقڵیەتی سیاسی زاڵبو کاریگەری فرە ئاراستەی لەسەر بزافی کوردایەتی کردوە.
لێرەدا باسی ئەو ئەزمونانە لە باشوری کوردستان دەکەم کە زانیاریم لەسەریان هەیە، بێگومان زۆربەی سیاسەتمەدار و بەرپرسە باڵاکانی کورد زۆر بەوردی ئاگاداری ئەو رەوش و دۆخانە بون بەڵام کونجی بێدەنگیان هەڵبژاردوە، بەمەزەندی خۆم هۆکارەکە ئەوەیە ئەوان رۆڵی نەرێنیشیان لەو روداوانەدا هەبوە، کورد وتەنی کەس بە دۆی خۆی ناڵێت ترشە.
ئەوەندەی من بە ئاگا بم خوالێخۆشبو ئیبراهیم ئەحمەد یادەوەریەکانی کە سەدان لاپەرە دەبن تۆمارکردوە، دوای کۆچی دوایی لای زاوەکەی، دکتۆر لەتیف رەشید، سەرۆکێکی ئێستا بۆ کۆماری عێراق،بەجێی هێشتوە. مەخابن ئەو تا ئەم چرکەیە ئەو مێژوە نەخستۆتە بەرچاوی میللەت. دکتۆر محمود عوسمان، کاتی خۆی دەستی راستی خوالێخۆشبو مەلا مستەفا، کەنزێکی دەوڵەمەند و بەپێزی یادەورەیەکانی نوسیوە، بەڵام وەک" اهل الکهف" ێک هەڵیگرتون بۆ دوای مێژو.
هەندێک لە سەرکردە وکادر و بەرپرسانی کورد یادەوەریەکانیان بڵاوکردۆتەوە، سەرەرای ئەوەی هەڵسەنگاندن و لێکۆڵینەوەی زانستی بۆیان نەکراوە بەڵام باسێکی مێژومان دەکەن کە پێویستە بەهەند وەربگیرێن. ئەوەی مێژوی خۆی نەزانێ وەک کوێر و ئیفلیجێک هەنگاو بەرەو ئایندە دەنێت.
نەوشیروان مستەفا لە زنجیرەیەک نوسیندا باس لە بەشێکی ئەو مێژوە دەکات کە تێیدا بەشداربوە و بەئاگاش بوە، مسعود بارزانیش هەوڵێکی داوە مێژو بەو شێوازەی خۆی هەڵسەنگاندنی بۆ کردوە بڵاوبکاتەوە، مام جلالیش لە دیداری تەمەندا و لەلایەن دەستی دوەمەوە بەشێک لە یادەوەریەکانی بۆ خەڵک دەگێرێتەوە. مەخابن تا ئەم چرکەیەش مێژوی روداوەکان بەهاوبەشی سەرکردەکان بەیەکەوە بونی نیە، ئەوەی هەیە کۆنوسی چەند کۆبونەوەی چەند قۆڵیە و نامە و بروسکە و پەیامی عەدەد جیهازەکانیانە کە لێكۆڵینەوەی ورد و زانستیان بۆ نەکراوە.
هەرچۆنێک بێت مێژوی کوردایەتی لە باشور لێوان لێوە لە کار و کاردانەوە و سیاسەتی نامۆ بە ئەقڵانیەتی بنیاتکەر، ئەزمونی جەلالی و مەلایی سەلمێنەری ئەو ئەقڵیەتەیە. وێستگەی هەستیاری سیاسەتی ئەقڵانیەت لەو سەردەمەدا رێکەوتنی ئازاری ساڵی ١٩٧٠ بو، سەرەرای ئەوەی فشاری شای ئێران لەسەر مەلا مسەفا بێئەندازە زۆر بو تا ئەو رێکەوتنە نەکات بەڵام ئەو بەرژەوەندی میللەتەکەی زۆر بەگرنگتر زانی لەوەی گوێرایەڵی شا بێت، ئاکامەکەی بەیانی ئازاری ١٩٧٠ یەکێکە لە دەسکەوتە مەزنەکانی کورد لە باشور و کوردستانی گەورە. دوای ئەم روداوەش ئەقڵانیەت بەسەر ئەقڵیەتی باڵی مەکتەبی سیاسیدا بوژایەوە و کۆتاییان هێنا بەو دوژمنایەتیە وێرانکەرە.
خاڵی جەوهەری کە وەرچەخاندێکی مەزنی لە بزافی کوردایەتی بەرپاکرد راپەرینە مەزنەکەی بەهاری ١٩٩١ بو کە کاک نەوشیروان رۆڵی بنەرەتی تێدا بینی، دۆکیۆمێنت و بەڵگەکان ئەم راستیە دەسەلمێنن، پێشتریش سیاسەتی ئەقڵانیەت لە دروستکردنی بەرەی کوردستانی زەمینەخۆشکەری راپەرینەکە بو.
خوالێخۆشبو مەلا مستەفا پاش شکستی شۆرشی ئەیلول راشکاوانە رایەگەیاند:
" کاری من تەمام شد"، دانی بەشکستی خۆی و شۆرشدا هێنا. دواتر بۆ چارەی پزیشکی روی لە ئەمریکا کرد، لە ئاکامی شێوازی مامەڵەکردنی لەلایەن ئەمریکاوە دەرکی بەوەکرد کرد کە مەبەستەکانی بەڵێن و هاوکاریەکانی ئەمریکا بۆ شۆرشی ئەیلول و خودی خۆشی بۆ پرسی کورد نەبون.
دوای شکستی شۆرشی ئەیلول یەکێتی لە دمشقی پایتەختی سوریا دروستبو، دەسەڵاتدارانی ئەو سەردەمەی سوریا ناراستەوخۆ پشتگیری و کارئاسانیان بۆ کرد. خوالێخۆشبو مام جلال و هاورێکانی لە ناچاریەوە بەم کارەی شام شاگەشکە بون، چونکە ئەوسات بژاردەکانی بەردەمیان زۆر سنوردار بون. لە ئەرزی واقیعدا هەمان رژێمی بەعسی سوریا مافەکانی سەدان هەزار کوردی رۆژئاوای پێشێل دەکرد و ناچاریش بون چاو بنوقێنن کە هەمان رژێمی سوریا لەشکری بۆ عێراق نارد بۆ بەرەنگاربونەوەی شۆرشی ئەیلول.
پاش دروستبونی یەکێتی ناکۆکیە دێرینەکانی نێوان پارتی (قیادەی موەقتە) و سەرکردایەتی یەکێتی سەریان هەڵدایەوە، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێکی بەرچاوی سەرکردایەتی یەكیتی نیەتی خەمخۆر و جدیان دەربری بە مەنتقی ئەقڵانیەت بۆ چارەی کێشەکان، ئاکامەکەی چەند کۆبونەوە لە ڤێنا و نێوان مام جلال و مسعود بارزانی لە لەندەن. مەخابن چەمکی نائەقڵانیەت ئەم هەوڵانەی زیندە بەچاڵ کردن.
ئەم " جر الحبل" ە نامۆ بە سیاسەتی ئەقڵانیەت تا دروستبونی بەرەی کوردستانی لە ١٩٨٨ بەردەوامبو، ١٣ ساڵ سەرقاڵی لەناوبردنی یەکتر بون.
دوای راپەرین، تایبەت دوای کۆرەکە و بریاری ٦٨٨ ی نەتەوە یەکگرتوەکان و حزوری سەربازی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لە کوردستان و هێڵی ٣٦ نەفرین سەرکردەکانی کورد لە باشور لەخۆیان باییبون و وایان دەزانی دەروازەی بەهەشتیان بۆ واڵاکراوە. هەر زو دەستیان کردەوە بە قەوانی نائەقڵانیەتی مێژویان، ئاکامەکانی شەرە رەنگ و زمان و لەتکردنی میللەت و خاک و سەروەت و سامان. ئاکامی لۆژیکی ئەم جۆرە لە سیاسەت خولەکانی شەری ناوخۆ بو، خۆشبەختانە بەزەبری ئەمریکا شەر راگیرا، دو ئیدارە بەپینە و پەرۆ بەیەکەوە لکێنران.
لەبەشی دوەمی ئەم نوسینەدا هەڵسەنگاندن بۆپرسی ئەقڵانیەت لە قۆناغی روخاندنی سەدام و رێکەوتنی ستراتیژی و دروستبونی بزوتنەوەی گۆڕان دەکەم.
سەرچاوە : سپی میدیا
